Ryszard J. Kubisz Kapitał i proces produkcyjny w ujęciu Carla Mengera i Eugena von Boehm-Bawerka

Transkrypt

1 Ryszard J. Kubisz Kapitał i proces produkcyjny w ujęciu Carla Mengera i Eugena von Boehm-Bawerka W drugiej połowie XX wieku wiele mówiło się i pisało o walce z inflacją, bezrobociu, czy teŝ o problemie wyczerpywania się surowców naturalnych. Pieniądz i dwa czynniki produkcji, czyli praca i ziemia znajdowały się w centrum uwagi. Natomiast trzeci czynnik produkcji kapitał, miał w sporach znacznie mniejszą wagę niŝ jeszcze w latach 30. ubiegłego stulecia, gdy ścierały się dwa jego ujęcia reprezentowane przez Franka Knighta ze szkoły chicagowskiej oraz Friedricha von Hayeka ze szkoły austriackiej. Szkoła austriacka przykłada wielką wagę do teorii kapitału, ze względu na rolę, jaką według niej odgrywają zaburzenia w strukturze tego czynnika produkcji w powstawaniu cykli koniunkturalnych. Jednak początki austriackiej teorii kapitału sięgają na długo przed opracowaną w początkach XX wieku teorię cykli koniunkturalnych. ZałoŜyciel szkoły austriackiej Carl Menger rozumiał kapitał jako zjawisko raczej ekonomiczne niŝ techniczne. Nie stawiał on znaku równości pomiędzy pojęciem dobra produkcyjnego i kapitału. Był równieŝ przeciwny nazywaniu kapitałem określonej sumy pieniędzy. Kapitał definiował on jako kombinację dóbr produkcyjnych, która razem tworzyła wartość wyraŝoną w pieniądzu. Określił on dwa warunki, jakie muszą spełnić dobra produkcyjne, aby stanowić kapitał; po pierwsze musi istnieć odpowiednio długi okres, w którego ciągu właściciel posiada owe dobra, aby ukończyć proces produkcji, po drugie dobra produkcyjne muszą być w tym okresie produktywne 1. Drugi przedstawiciel wczesnej szkoły austriackiej Eugen von Boehm-Bawerk w swej ksiąŝce Positive theory of capital po przytoczeniu opinii wielu dawniejszych i współczesnych mu ekonomistów dzieli kapitał na: prywatny są nim jakiekolwiek źródła zysku; oraz społeczny czyli ogół produktów przeznaczonych na wspomaganie przyszłej produkcji pod tym pojęciem Boehm-Bawerk rozumiał w szczególności: 1. budowle i urządzenia związane z ziemią, takie jak zapory wodne, tamy, jazy, płoty, szklarnie; 1 C. Menger, Principles of Economics, Ludwig von Mises Institute, edycja online, s

2 2. wszelkiego rodzaju budynki produkcyjne warsztaty, fabryki, sklepy, ulice, tory kolejowe i tym podobne; jednakŝe domy mieszkalne, i inne rodzaje budynków, które słuŝą do celów rozrywkowych, edukacyjnych czy kulturalnych nie wchodzą w skład kapitału; 3. narzędzia, maszyny, i inne przyrządy uŝywane w procesie produkcji; 4. uŝyteczne zwierzęta udomowione i dzikie, uŝywane w produkcji; 5. surowce naturalne i materiały pomocnicze; 6. ukończone dobra konsumpcyjne zmagazynowane przez producentów i kupców; 7. pieniądze 1. To właśnie ów kapitał społeczny uwaŝał Boehm-Bawerk za przedmiot teorii kapitałowej. Carl Menger był jednym z pierwszych ekonomistów, który analizował czasową strukturę produkcji czym współtworzył podstawy teorii makroekonomicznych 2. Menger odrzucił typowy dla szkoły klasycznej model dwóch dóbr konsumpcyjnego i produkcyjnego, zamiast tego skupił się na analizie szeregu dóbr, hierarchicznie uporządkowanych. Na dole znajdowały się dobra konsumpcyjne niŝszych stadiów owe dobra zaspokajają ludzkie potrzeby bezpośrednio. Ponad nimi znajdują się dobra wyŝszych stadiów dobra produkcyjne. Zaspokajają one potrzeby jedynie pośrednio, poprzez fakt, iŝ słuŝą do wytworzenia dóbr konsumpcyjnych. Ta okoliczność jest równieŝ związana z teorią wartości Mengera wartość dóbr konsumpcyjnych bierze się z ich zdolności do zaspokojenia potrzeb. Owa wartość jest niejako przekazywana dobrom wyŝszych stadiów, jeśli są wykorzystywane do uzyskania dóbr konsumpcyjnych. I tak chleb ma wartość, poniewaŝ zaspokaja głód, wartość mąki i pieca bierze się z faktu, Ŝe biorą udział w pieczeniu chleba. Z kolei pszenica i młyn otrzymują wartość od mąki, i tak dalej w miarę wędrówki ku wyŝszym (oddalonym od konsumpcji) stadiom produkcji. Carl Menger zwracał równieŝ uwagę na fakt, iŝ określone dobra mogą występować w procesie produkcyjnym w róŝnych kombinacjach i w róŝnych rolach. Np. wiśnie mogą być dobrami konsumpcyjnymi, jak równieŝ słuŝyć jako dobro 1 E. von Boehm-Bawerk, The Positive Theory of Capital, Macmillan and Co., London 1891, nb. VI.9. 2 M. Skousen, The Structure of Production, New York University Press, New York & London 1990, s

3 produkcyjne do produkcji dŝemu czy soku. Rola danego dobra w procesie produkcji jest istotna dla kształtowania się jego wartości w zmienionych warunkach. Dobro produkcyjne B uŝywane do wytworzenia tylko jednego dobra konsumpcyjnego A straci całą swą wartość w przypadku braku popytu na dobro A. Inaczej jednak będzie z dobrem C, które jest uŝywane do produkcji kilku dóbr (w tym dobra A). W powyŝszym przypadku braku popytu na dobro A wartość dobra C spadnie nie do zera, lecz do niŝszej uŝyteczności krańcowej, wynikającej z jego udziału w produkcji jakiegoś innego dobra. Cały proces produkcji Menger ujmował jako sukcesywne przetwarzanie dóbr wyŝszego stadium w dobra niŝszego stadium produkcji 1. Menger podkreślał równieŝ rolę czasu i niepewności w procesie produkcji. Przetwarzanie dóbr wyŝszego rzędu w dobra bliŝsze chwili konsumpcji wymaga czasu, a okresy produkcji dóbr są róŝnej długości w róŝnych gałęziach przemysłach. Kwestia okresu produkcji stała się w późniejszym okresie waŝnym punktem zarówno teorii kapitału Eugena von Boehm-Bawerka, jak i austriackiej teorii cykli koniunkturalnych. Boehm-Bawerk, kolejny austriacki ekonomista, by pomóc sobie w przedstawieniu teorii kapitału i procentu, wprowadził rysunek tarczy strzelniczej układ koncentrycznych pierścieni mających za zadanie odwzorować strukturę czasową produkcji. W jego modelu produkcja zaczyna się w środku, wraz z uŝyciem zasobów naturalnych i pracy, proces rozprzestrzenia się na zewnątrz w miarę upływu czasu, aŝ finalny produkt ukaŝe się na zewnętrznym kręgu, zaspokajając bezpośrednio potrzeby konsumentów. Boehm-Bawerka charakteryzował jasny styl pisania i precyzyjna analizę problemów. Kapitał, w jego ujęciu, bierze się z oszczędzania i z produkcji. Przedmiotem oszczędności nie są według Boehm-Bawerka dobra kapitałowe, ale moce produkcyjne, tzn. poprzez zaoszczędzenie dóbr konsumpcyjnych przedsiębiorcy mogą podjąć się produkcji dóbr kapitałowych. Od rozpoczęcia inwestycji zwiększającej uzbrojenie kapitałowe produkcji do wytworzenia nowych dóbr konsumpcyjnych (przy uŝyciu nowego kapitału) mija pewien okres. Zgodnie z wizją Boehm-Bawerka w miarę stosowania coraz bardziej kapitalistycznych metod produkcji ten okres ulega wydłuŝeniu. JednakŜe w trakcie jego trwania dokonuje się konsumpcja. Ma ona miejsce dzięki zaoszczędzonym dobrom konsumpcyjnym, tworzącym fundusz 1 Ibidem, s

4 utrzymania (subsistence fund), który ma za zadanie zaspokoić w sposób bezpośredni potrzeby konsumentów do czasu ukończenia inwestycji wyprodukowania nowych dóbr konsumpcyjnych. JuŜ przez Boehm-Bawerka jest wzmiankowany kluczowy problem w Hayekowskiej teorii cykli koniunkturalnych, mianowicie kwestia przeinwestowania w pewne stadia produkcji, które ze względu na ograniczoną ilość oszczędności niesie za sobą niedoinwestowanie innych etapów, a w efekcie brak koordynacji produkcji i kryzys gospodarczy. Rysunek tarczy strzelniczej, którym posługiwał się Boehm- Bawerk, chociaŝ skonstruowany jako statyczny, został pomyślany tak, by słuŝyć analizie zmiany. W przypadku stanu statycznego, koncentryczne pierścienie mają dwie interpretacje: (1) proces produkcji moŝe być rozumiany jako upływ czasu od najwcześniejszego wkładu do końcowego wyniku i (2) obszary pierścienia mogą reprezentować ilości róŝnych rodzajów dóbr produkcyjnych, które istnieją w danym punkcie czasu. Zmiana ilości dostępnego kapitału wiąŝe się ze zmianą konfiguracji koncentrycznych pierścieni. MoŜliwych jest wiele rodzajów zmian, z których w kaŝdej znajduje odzwierciedlenie idea Boehm-Bawerka, Ŝe prawdziwe oszczędności osiąga się jedynie kosztem konsumpcji i kapitału w zewnętrznych kręgach oraz Ŝe oszczędności sprawiają, iŝ moŝliwa jest ekspansja kapitału w wewnętrznych kręgach. Böhm-Bawerk wskazuje, Ŝe w gospodarce rynkowej to przedsiębiorcy dokonują zmian strukturalnych i to ich wysiłki są kierowane zmianami względnych cen dóbr kapitałowych w róŝnych kręgach. W ujęciu Boehm-Bawerka ekspansja struktury kapitałowej nie powinna być rozumiana jako równoczesne i proporcjonalne powiększenie kapitału w kaŝdej klasie dorosłości, powinna być postrzegana jako realokacja kapitału między klasy dorosłości. Mechanizm rynkowy jest tu rozumiany jako czynnik utrzymujący czasowe plany produkcyjne przedsiębiorców w powiązaniu z czasowymi preferencjami konsumentów. Pozostał on niezauwaŝony przez poprzedników Böhm-Bawerka. Znaczenie tego mechanizmu ekonomicznego było tematem debaty z Johnem B. Clarkiem, który utrzymywał, Ŝe gdy kapitał zostanie utworzony, jego utrzymywanie jest automatyczne, a produkcja i konsumpcja są w rezultacie równoczesne. Choć współczesny czytelnik moŝe zakończyć stwierdzeniem, Ŝe Böhm- Bawerk wygrał debatę, podobnie jak w późniejszych latach Hayek wygrał 262

5 debatę z Frankiem Knightem, rozwój mainstreamowej makroekonomii zawiera ukryte twierdzenie, Ŝe to Clark i Knight wygrali 1. Boehm-Bawerk zwracał uwagę na pewną prawidłowość, którą moŝna zaobserwować w historii gospodarczej świata. Mianowicie zwiększenie produktywności (w przeliczeniu na jednostkę pracy) wytwarzania określonego dobra bez wprowadzenia zmian technologicznych wymagało okręŝnych (roundabout) metod produkcji. W praktyce oznaczało to wyprodukowanie większej ilości dóbr produkcyjnych, jak równieŝ wyprodukowanie dóbr produkcyjnych wyŝszych rzędów: np. Ŝeby złowić więcej ryb niŝ za pomocą oszczepu rybak konstruuje sieć, tak więc produkcja ryb staje się okręŝna dopiero po wytworzeniu sieci rybak przystępuje do połowu. JednakŜe moŝna wyobrazić sobie kontynuację tego procesu kilku rybaków moŝe skonstruować maszynę przyspieszającą produkcję sieci (teza Boehm- Bawerka zakładała, Ŝe sama technika budowy takiego urządzenia jest znana), co jeszcze bardziej dokapitalizuje połów ryb. Istnienie dóbr kapitałowych było dla Boehm-Bawerka symptomem, dowodem na zastosowanie okręŝnych metod produkcji, a nie tych metod warunkiem koniecznym. OkręŜne metody produkcji przynoszą większą ilość dóbr konsumpcyjnych, ale w późniejszym czasie, tak więc ceną za większą produktywność jest dłuŝszy czas oczekiwania na owoce pracy. Boehm- Bawerk zdawał sobie sprawę z moŝliwości krytyki swej tezy, iŝ stosując rozumowanie o okręŝnych metodach produkcji, moŝna początek procesu produkcyjnego niektórych dzisiejszych dóbr datować na odległe stulecia, co według samego Boehm-Bawerka jest pozbawione sensu, jednakŝe postulował on moŝliwość badania długości okresu produkcyjnego w danym czasie przez badanie liczby stadiów dojrzewania produktu konsumpcyjnego, przez uŝycie terminu średni okres produkcji, jako Ŝe jego zdaniem nakłady pracy z dawnych wieków są tak małe, iŝ moŝna je pominąć. Boehm-Bawerk próbował w ten sposób uchwycić za pomocą pomiaru pewną cechę procesu produkcyjnego w określonym czasie, jednakŝe niektórzy ekonomiści austriaccy zarzucali mu odejście w tej kwestii od subiektywistycznej tradycji Carla Mengera, a takŝe zbyt jednowymiarowe ujęcie tworu, jakim jest kapitał, przez analizę średniego czasu stadiów dojrzewania jednego produktu. Amerykański ekonomista 1 R. Garrison, Eugen von Boehm-Bawerk, przekład: J. Lewiński, (w:) R. Holcombe, Fifteen Great Austrian Economists, Ludwig von Mises Institute, Alabama 1998, s

6 Mark Skousen stwierdził, iŝ akumulację kapitału Carl Menger opisałby jako poszerzenie asortymentu dóbr kapitałowych i wzrost kombinacji sieci wzajemnych powiązań i ich komplementarności, natomiast Boehm- Bawerk uŝyłby sformułowania o wydłuŝeniu średniego okresu produkcji. Kapitalistyczna społeczność konsumuje w danym okresie (np. roku) jedynie część swej obecnej mocy produkcyjnej, konsumując więcej produktywności z przeszłych okresów, a jednocześnie wytwarzając dobra pośrednie na przyszłość i pozostawiając je pod postacią kapitału, w którym są zmagazynowane surowce i praca. Innym waŝnym wkładem Boehm-Bawerka w teorię kapitału jest pogłębienie analizy kształtowania się cen dóbr produkcyjnych z punktu widzenia uŝyteczności krańcowej. Ekonomiści klasyczni zgadzali się z marginalistami, Ŝe uŝyteczność kształtuje ceny dóbr o sztywnej podaŝy, natomiast ceny dóbr reprodukowalnych były ich zdaniem determinowane przez koszty produkcji. W przeciwieństwie do niektórych marginalistów (jak W.S. Jevons) Boehm-Bawerk nie negował roli kosztów produkcji jako czynnika determinującego cenę dobra kapitałowego, ale poszedł w swych rozwaŝaniach krok dalej. Twierdził, Ŝe cenę dobra reprodukowalnego kształtuje koszt alternatywnego zastosowania środków uŝytych do jego produkcji, natomiast ten koszt jest kształtowany przez marginalną uŝyteczność 1. Tak więc Boehm-Bawerk obronił rewolucji marginalistycznej przed kontratakiem klasycznych ekonomistów, argumentując, Ŝe to jednak uŝyteczność marginalna, ale środków produkcji, a nie samego dobra reprodukowalnego, wpływa na kształtowanie się jego ceny. Rozumienie kapitału u dwóch pierwszych przedstawicieli szkoły austriackiej, jak i ich wizje procesu produkcyjnego róŝniły się zatem od siebie. W przyszłości zaowocowało to wyodrębnieniem się dwóch nurtów Misesowskiego, odwołującego się do teorii Boehm-Bawerka, oraz Hayekowskiego, nawiązującego raczej do Carla Mengera. Oba te nurty, a takŝe ekonomiści z innych szkół, uznający poprawność austriackiej wizji kapitału, toczyli w XX wieku spory z tradycją szkoły chicagowskiej czerpiącej z prac J.B. Clarka i F. Knighta. 1 E. von Boehm-Bawerk, The Ultimate Standard of Value, przekład: C.W. MacFarlane, Annals of American Academy of Political and Social Science, zeszyt 5, , s