Stan zębów dzieci upośledzonych umysłowo w wieku lat przebywających w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych

Transkrypt

1 Czas. Stomat., 2005, LVIII, 8 Stan zębów dzieci upośledzonych umysłowo w wieku lat przebywających w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych Dental health of year old institutionalized mentally retarded children Renata Kozak, Jadwiga Buczkowska-Radlińska Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej KSZiP PAM w Szczecinie Kierownik: dr hab. n. med. J. Buczkowska-Radlińska Streszczenie Celem pracy było określenie, czy upośledzenie umysłowe i brak opieki rodziców wpływa w sposób istotny na stan zdrowia zębów dzieci. Badaniem objęto 180 dzieci w wieku lat: dzieci upośledzone umysłowo przebywające w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych (grupa I), dzieci zdrowe z domów dziecka (grupa II) i dzieci zdrowe mieszkające z rodzicami (grupa III). Określano liczbę PUW i poszczególne jej składowe, frekwencję próchnicy i wskaźnik leczenia próchnicy. Najgorszy stan zębów stwierdzono w grupie dzieci upośledzonych umysłowo. U dzieci z domów dziecka stwierdzono również gorszy stan zdrowia zębów niż u dzieci mieszkających z rodzicami. Summary The aim of the study was to determine whether mental retardation and lack of parental care influence children s dental health. The study covered 180 children aged years old: institutionalized mentally retarded children (group I), healthy children from children s homes (group II) and healthy children living with their parents (group III). The parameters studied were DMF and its components, caries prevalence and dental treatment index. The poorest dental health was seen in the mentally retarded children. Furthermore, children from children s homes were found to have poorer dental health than children living with their parents. HASŁA INDEKSOWE: dzieci upośledzone umysłowo, próchnica, PUW, wskaźnik leczenia KEYWORDS: handicapped children, caries, DMF, dental treatment index Wstęp Jednym z podstawowych zadań społeczeństwa rozwiniętego jest zapewnienie swoim obywatelom odpowiedniej opieki medycznej. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zarówno zdrowej, a może przede wszystkim dzieci upośledzonych. Badania epidemiologiczne realizowane w ostatnich latach w Polsce dotyczące stanu zdrowia jamy ustnej, wiedzy z zakresu profilaktyki i stopnia jej wykorzystania w praktyce prawie wyłącznie obejmowały dzieci zdrowe w różnym wieku (4, 5, 9, 10, 11, 13, 14, 23, 24, 28). Wykonane w poprzednich latach w Polsce nieliczne badania wśród osób upośledzonych umysłowo wykazały, że w tej grupie problem zdrowia jamy ustnej jest jeszcze bardziej złożony (3, 19, 20, 29, 30, 31). Trudna sytuacja dzieci upośledzonych umysłowo, zwłaszcza przebywających w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych w Polsce, 555

2 R. Kozak, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomat., gdzie pozbawione są opieki rodziców uległa dalszemu pogorszeniu po przeprowadzeniu reformy w służbie zdrowia. Trudności, jakie napotyka stomatolog w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, niechęć części lekarzy do leczenia tych osób, brak odpowiedniego zaplecza technicznego, brak wydzielonych specjalistycznych procedur dla tej grupy oraz funduszy przeznaczonych na ten cel pozbawiły te dzieci możliwości planowego leczenia stomatologicznego. Utrudnieniem w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo jest fakt, że takie osoby często nie są świadome potrzeby leczenia stomatologicznego i same nie wykazują nim zainteresowania (7). Nikłe zainteresowanie problemami zdrowia jamy ustnej wykazują również często opiekunowie, skupiając swoją uwagę na schorzeniach ogólnych podopiecznych, często nieświadomi, jak duży wpływ na cały ustrój chorego ma stan jamy ustnej (21, 22). Opisane trudności powodują, że dzieci te zgłaszają się do stomatologa często w momencie znacznego zaawansowania choroby próchnicowej. Między innymi dlatego obserwuje się, że w tej grupie dzieci przeważa leczenie interwencyjne, polegające na ingerencji stomatologa tylko w momencie pojawienia się bólu, natomiast nie planuje się dalszego leczenia. W Polsce niestety, leczenie dzieci upośledzonych umysłowo polega na wykonywaniu zabiegów interwencyjnych, najczęściej ekstrakcji, co obserwuje się od wielu lat (1, 12, 26, 27). Nieliczne i niepełne dane o stanie zdrowia zębów dzieci upośledzonych umysłowo nie pozwalają na określenie, jaki jest rzeczywisty stan narządu żucia tej grupy dzieci i jakie są jej potrzeby profilaktyczno-lecznicze. C e l e m b a d a ń było określenie, czy upośledzenie umysłowe i brak opieki rodziców wpływa w sposób istotny na stan zdrowia zębów dzieci. Materiał i metody Badaniem objęto 180 dzieci w wieku lat: 61 dzieci z umiarkowanym upośledzeniem umysłowym (dzieci nie były upośledzone ruchowo) przebywających w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych (grupa I), 59 zdrowych dzieci pochodzących z domów dziecka (grupa II) oraz 60 dzieci zdrowych mieszkających wraz z rodzicami (grupa III). Żadna z badanych grup dzieci nie była objęta planowym leczeniem stomatologicznym. Wszystkie dzieci korzystały z opieki stomatologicznej gwarantowanej przez Kasy Chorych. Badania wykonano w okresie od czerwca 2001 do grudnia 2002 roku. Badanie kliniczne zębów wykonane było przy oświetleniu sztucznym, za pomocą lusterka i zgłębnika. Przed badaniem zęby nie były osuszane i oczyszczane profesjonalnie, zgodnie z kryteriami stosowanymi w badaniach epidemiologicznych (18). Wyniki badania zapisywano w przygotowanej karcie. Nie wykonywano zdjęć rentgenowskich. Uzyskane w badaniach klinicznych dane poddano analizie statystycznej. U badanych dzieci przeprowadzono ocenę intensywności próchnicy na podstawie średniej liczby PUW oraz analizę poszczególnych jej składowych. Do analizy stanu uzębienia zastosowano również wskaźnik występowania próchnicy oraz wskaźnik leczenia próchnicy. Wyniki Tabela I zawiera dane dotyczące występowania próchnicy i średnich liczb PUW w poszczególnych grupach. Występowanie próchnicy we wszystkich badanych grupach było bardzo wysokie. U dzieci upośledzonych umysłowo stwierdzono również istotne statystycznie różnice w wartościach średnich liczb PUW pomiędzy dziewczętami 8, 17 i chłopcami 6, 48. Analiza poszczególnych składowych liczby PUW (tab. II) wykazała, że największy wpływ na jej wielkość miała liczba zębów dotkniętych próchnicą (P), która w grupie dzieci upośledzonych umysłowo była około dwukrotnie wyższa w porównaniu do dzieci zdrowych. Również w przypadku średniej liczby zębów usuniętych(u) najwyższe wartości obserwowano w grupie dzieci upośledzonych 556

3 2005, LVIII, 8 Stan zębów dzieci upośledzonych umysłowo T a b e l a I. Frekwencja próchnicy i średnie liczby PUW u dzieci w poszczególnych grupach Grupa I (n=61) II (n=59) III (n=60) Frekwencja próchnicy n % Średnie liczb PUW ,0 7, ,3 4, ,3 3,52 n liczba dzieci, p poziom istotności: * p <0,05; ** p< 0,01; *** p < 0,001. T a b e l a I I. Średnie liczby zębów z próchnicą (P), usuniętych (U) i wypełnionych (W) u dzieci w poszczególnych grupach Grupa P U W I 5,87 0,69 0,75 II 3,02 0,10 1,15 III 2,23 0,03 1,25 p poziom istotności: * p <0,05; ** p< 0,01; *** p < 0,001. umysłowo. Była to wartość kilkakrotnie wyższa w porównaniu do wyników uzyskanych w obu grupach dzieci zdrowych. We wszystkich badanych grupach wartość określająca średnią liczbę zębów wypełnionych była niska, najniższa 0,75 w grupie dzieci upośledzonych. Miało to swoje odbicie w niskich wartościach wskaźnika leczenia zębów. Istotnie statystycznie niższe wartości tego wskaźnika obserwowano w grupie dzieci upośledzonych umysłowo 0,13 w porównaniu do wyników uzyskanych w grupach dzieci zdrowych z domów dziecka 0,27 i mieszkających z rodzicami 0,37. Omówienie wyników i dyskusja Na podstawie analizy uzyskanych wyników badań dzieci zdrowych stwierdzono wysoką frekwencję próchnicy. Były to wartości zbliżone do uzyskanych przez Wierzbicką i wsp. (28), którzy badając stan zdrowia jamy ustnej zdrowych dzieci 12-letnich w Polsce w roku 2000 stwierdzili 87,9% frekwencję próchnicy (dla całego kraju), a w województwie zachodniopomorskim wynosiła ona 88,6%. Nieco wyższą frekwencję, równą 90% uzyskali Ciesielska i wsp. (6) w roku 1995 u 12-letnich zdrowych dzieci oraz Lisiecka (15) 89,9% w 1987 roku i 90,4% w 1995 roku. Jeszcze wyższe wartości frekwencji próchnicy w grupie w grupie 12-letnich zdrowych dzieci z województwa zachodniopomorskiego stwierdzili Lisiecka i wsp. (16) na podstawie badań wykonanych w latach , otrzymując wynik 94%. Frekwencja próchnicy wśród dzieci upośledzonych umysłowo badanych w tej pracy wynosiła 100%. Identyczne rezultaty opisywali Orlik i wsp. (19) w 1997 roku, którzy badali dzieci o lekkim i głębszym stopniu upośledzenia umysłowego oraz Strużak-Wysokińska i wsp. (25), którzy również uzyskali 100% frekwencję próchnicy u osób upośledzonych umysłowo w wieku od 17 do 24 lat. Nieco lepsze wyniki od uzyskanych w tej pracy przedstawili Borysewicz- Lewicka i wsp. (3), którzy badając dzieci specjal- 557

4 R. Kozak, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomat., nej troski stwierdzili 92% frekwencji próchnicy wśród dzieci w wieku 9-13 lat i 94% u dzieci w wieku lat. Wójciak i wsp. (30), w badaniach przeprowadzonych w latach u dzieci ze szkół specjalnych Poznania w wieku 8-18 lat zanotowali frekwencję równą 94,9% u dziewcząt i 94,7% u chłopców. Lepsze wyniki od uzyskanych w tej pracy otrzymali również Barańska Gachowska i wsp. (2), którzy stwierdzili frekwencję próchnicy w grupie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym w wieku 6-18 lat wynoszącą 92,86%. Wynika z tego, że od ponad 22 lat frekwencja próchnicy wśród dzieci upośledzonych umysłowo w Polsce nie ulega większym zmianom, utrzymując się stale na wysokim poziomie, wyższym niż u dzieci zdrowych. Niższą frekwencję próchnicy od stwierdzonej w tej pracy uzyskali w 1997 roku Gizani i wsp. (8) badając w Belgii 12-letnie dzieci upośledzone umysłowo. W badaniach tych autorów prawie 21% dzieci nie było dotkniętych próchnicą. Mitsea i wsp. (17) badając dzieci upośledzone umysłowo w Grecji uzyskali jeszcze lepsze wyniki. W ich badaniach aż 37,93% dzieci było wolnych od próchnicy. Były to dzieci w wieku lat z różnym stopniem upośledzenia umysłowego. Częstsze występowanie choroby próchnicowej u dzieci upośledzonych umysłowo w porównaniu do dzieci zdrowych nie wynika prawdopodobnie bezpośrednio z upośledzenia umysłowego, ale z gorszej opieki i nieprawidłowych zachowań prozdrowotnych, takich jak higiena jamy ustnej, sposób odżywiania. Stwierdzona w badaniach własnych średnia wartość liczb PUW u dzieci zdrowych mieszkających z rodzicami była zbliżona do uzyskanej przez Wierzbicką i wsp. (28), którzy u dzieci w wieku 12 lat uzyskali średnią liczb PUW dla całego kraju równą 3,8 a dla województwa zachodniopomorskiego 3,5. Zbliżone wyniki do uzyskanych w tej pracy uzyskali również Ciesielska i wsp. (6), którzy w roku 1995 w grupie zdrowych dzieci 12-letnich stwierdzili średnią liczb PUW wynoszącą 3,93. Nieco wyższą wartość od prezentowanej w tej pracy uzyskali Lisiecka i wsp. (16) dla dzieci z województwa zachodniopomorskiego w badaniach przeprowadzonych w latach (PUW=4) oraz ta sama autorka (15) na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce w 1987 roku (PUW=4,4) i w roku 1995 (PUW=4,3). Wyniki badań własnych i innych autorów z lat wcześniejszych wskazują, że stan zębów dzieci w wieku 12 lat zdrowych mieszkających z rodzicami w ciągu ostatnich 15 lat uległ nieznacznej poprawie. Stwierdzony w tej pracy stan zębów wyrażony średnią liczb PUW u dzieci przebywających w domach dziecka był gorszy niż dzieci mieszkających z rodzicami. Przyczyną takiego stanu może być brak opieki rodziców, niewystarczające zaangażowanie opiekunów w kontrolę stanu zdrowia jamy ustnej wychowanków domów dziecka oraz gorszy dostęp do stomatologa. W pracy tej stwierdzono również, że średnia PUW u dzieci upośledzonych umysłowo była dużo wyższa w porównaniu do dzieci zdrowych (ponad dwukrotnie w porównaniu do dzieci mieszkających z rodzicami). Niższe wartości od prezentowanych w tej pracy uzyskali Orlik i wsp. (19), którzy badając dzieci w tym samym przedziale wiekowym zanotowali średnią liczb PUW równą 6,2. Należy jednak zwrócić uwagę, że były to dzieci objęte profilaktyką fluorkową. Także Pelcowa i wsp. (20) w swojej pracy uzyskali niższą wartość średniej liczb PUW (5,24) od stwierdzonych w badaniach własnych. Jeszcze niższe wartości otrzymali Borysewicz-Lewicka i wsp. (3) w grupie dzieci w wieku 9-13 lat, u których średnia liczb PUW wynosiła 2,11. Jednak także te dzieci były objęte egzogenną profilaktyką fluorkową oraz wśród nich przeprowadzono profilaktyczne lakowanie bruzd pierwszych zębów trzonowych. Barańska-Gachowska i wsp. (2) w grupie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym stwierdzili niższą od uzyskanej w tej pracy średnią PUW, wynoszącą 6,53. Różnice te mogą wynikać z faktu przeprowadzania tych badań u dzieci w dużym przedziale wiekowym 6-18 lat. Dużo niższe wartości od 558

5 2005, LVIII, 8 Stan zębów dzieci upośledzonych umysłowo uzyskanych w tej pracy oraz przez innych polskich autorów otrzymali Mitsea i wsp. (17), którzy badając dzieci w wieku lat w Atenach uzyskali średnią liczb PUW równą 3,31. W badaniach własnych na wartość średniej liczb PUW u dzieci we wszystkich badanych grupach miała średnia liczba zębów z próchnicą (P). Taką samą sytuację stwierdzili Wierzbicka i wsp. (28) w badaniach wśród zdrowych dzieci 12-letnich z woj. zachodniopomorskiego. Jednak różnice, jakie stwierdzili ci autorzy były niewielkie w porównaniu do badań własnych. Podobne do uzyskanych w tej pracy zależności zanotowali Strużak-Wysokińska i wsp. (25) w badanej grupie osób upośledzonych umysłowo, gdzie przy liczbie PUW równej 9,77 u dziewcząt i 9,37 u chłopców liczba zębów z próchnicą wynosiła odpowiednio 6,14 i 5,48. Także Pelcowa i wsp. (20) przy PUW równym 5,24 stwierdzili średnią liczbę zębów z próchnicą wynoszącą 3,84. Również w badaniach Mitsea i wsp. (17) wykonanych w grupie upośledzonych umysłowo dzieci w Grecji obserwowano taką zależność, jednak różnice te były niewielkie. Uzyskane wyniki średniej liczby zębów z próchnicą u dzieci zdrowych były zbliżone do uzyskanych przez Lisiecką (15) w latach 1997 i 1995 (P=2,7), ale wyższe od uzyskanych przez Lisiecką i wsp. (16) w badaniach z 1998 i 1999 roku (P=1,7). Wyniki badań własnych wykazały znacznie wyższą intensywność próchnicy u osób upośledzonych umysłowo niż u dzieci zdrowych pozbawionych opieki rodziców. Zależność ta była jeszcze wyższa w porównaniu z dziećmi zdrowymi mieszkającymi z rodzicami. Niepokojąca jest również wysoka średnia liczba zębów usuniętych z powodu próchnicy wśród dzieci upośledzonych umysłowo 0,69. Zbliżone wyniki do uzyskanych w tej pracy stwierdzili Pelcowa i wsp. (20) wśród dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym w wieku lat opublikowane w 1986 roku. Natomiast uzyskane w badaniach własnych wyniki były wyższe od uzyskanych w 1996 roku przez Borysewicz-Lewicką i wsp. (3) i wynosiły one 0,10 dla dzieci w wieku 9-13 lat. Również niższe wartości od uzyskanych w tej pracy opisywali Mitsea i wsp. (17), którzy badając dzieci w wieku lat w Grecji uzyskali średnią liczb zębów usuniętych z powodu próchnicy równą 0,10. Natomiast uzyskane w tej pracy średnie liczb zębów usuniętych u dzieci zdrowych były zbliżone do uzyskanych przez Lisiecką i wsp. (16) w 1998 i 1999 roku oraz tę samą autorkę (15) na podstawie badań przeprowadzonych na terenie kraju wśród dzieci zdrowych w 1987 i 1995 roku. Dane te wskazują, że w ciągu ostatnich kilku lat liczba zębów usuwanych u dzieci zdrowych nie zmienia się, natomiast ponownie wzrasta u dzieci upośledzonych umysłowo. Uzyskana w tym badaniu średnia liczb zębów wypełnionych u dzieci zdrowych była nieco niższa od uzyskanych przez Lisiecką i wsp. (16) w 1987 i 1995 roku. Natomiast znaczne różnice występują w porównaniu do wyników uzyskanych przez Lisiecką i wsp. (16) w badaniach z roku 1998 i 1999, kiedy to średnia liczb zębów wypełnionych wynosiła 2,28. Porównanie wyników badań własnych i badań epidemiologicznych z lat 1995, 1998 i 1999 wskazują na obniżanie się liczby zębów wypełnionych u dzieci zdrowych. Zostało to potwierdzone w analizie wskaźnika leczenia zębów, który był niski. Uzyskana w badaniach własnych wartość wskaźnika leczenia wśród dzieci zdrowych mieszkających z rodzicami była bardzo zbliżona do uzyskanych przez Lisiecką (15) w badaniach wykonanych w 1987 i 1995 roku. Natomiast wyższe wartości wskaźnika leczenia opisali w 2000 roku Wierzbicka i wsp. (28), którzy uzyskali wartość równą 0,47. Porównanie czasowe wyników badań dzieci zdrowych wskazuje na pogarszające się możliwości leczenia zębów. Wartości wskaźnika leczenia zębów dzieci upośledzonych umysłowo były kilkakrotnie niższe niż u dzieci zdrowych. Znacznie odbiegające od uzyskanych w tej pracy wartości w grupie dzieci upośledzonych umysłowo w Belgii otrzymali Gizani i wsp. (8), gdzie wskaźnik leczenia wynosił 48,7%. Jeszcze wyższą wartość 559

6 R. Kozak, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomat., uzyskali Mitsea i wsp. (17), którzy wśród greckich dzieci upośledzonych umysłowo otrzymali wartość równą 66,67%. Różnice te wskazują na dużą przepaść pomiędzy opieką, jaką są objęte dzieci upośledzone umysłowo przebywające w zamkniętych ośrodkach w Polsce w porównaniu do swoich rówieśników w krajach zachodnich. Gorszy stan zdrowia zębów stwierdzony w badaniach własnych w stosunku do wyników badań lat poprzednich zarówno u dzieci zdrowych, jak i upośledzonych umysłowo jest odzwierciedleniem gorszej opieki stomatologicznej wynikającej również z obniżenia statusu socjoekonomicznego. Zmiany zachodzące w ostatnich latach w Polsce spowodowały prawie całkowitą prywatyzację stomatologii, a tym samym ograniczenie dostępności do opieki i profilaktyki zwłaszcza dla grup słabszych ekonomicznie, do których należą dzieci z domów dziecka i domów opieki społecznej. Te ostatnie stanowią grupę niechętnie otaczaną opieką stomatologiczną ze względu na trudności w kontaktach i leczeniu zależne od stopnia upośledzenia umysłowego. Wnioski 1. Stwierdzony w badaniach własnych gorszy stan zębów u dzieci zdrowych z domów dziecka w porównaniu do dzieci mieszkających z rodzicami wskazuje na istotny wpływ opieki rodzicielskiej na stan zdrowia jamy ustnej dzieci. 2. U dzieci upośledzonych umysłowo przebywających w specjalnych ośrodkach szkolno- -wychowawczych stan zdrowia zębów jest zdecydowanie gorszy w porównaniu do dzieci zdrowych. Jest to prawdopodobnie wynikiem zarówno upośledzenia umysłowego, jak i braku opieki rodziców. 3. Wymagane jest pilne opracowanie stomatologicznego programu profilaktyczno-leczniczego dla dzieci upośledzonych umysłowo i ich opiekunów oraz jak najszybsze wdrożenie go w życie, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiednich środków finansowych na jego realizację. Piśmiennictwo 1. Amoretti-Palka A.: O możliwościach leczenia stomatologicznego dzieci upośledzonych umysłowo. Czas. Stomat., 1979, XXXII, 7, Barańska-Gachowska M., Lisiewicz-Dyduch J., Lampa-Kompała J.: Ocena stanu uzębienia i przyzębia u dzieci upośledzonych umysłowo. Czas. Stom., 1986, XXXIX, 2, Borysewicz-Lewicka M., Kaczmarek A., Krokos K.: Ocena stanu uzębienia uczniów szkoły specjalnej. Czas. Stomat., 1996, XLIX, 12, Borysewicz-Lewicka M., Kruszyńska-Rosada M., Chłapowska J., Śniatała R.: Wiadomości o sposobach utrzymania higieny jamy ustnej młodzieży regionu poznańskiego w świetle badań ankietowych. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1998, 2/3, 22, 23, Borysewicz-Lewicka M., Przystanowicz A.: Wiedza o powinnościach wobec zdrowia jamy ustnej a realne zachowanie uczniów szkół podstawowych. Czas. Stomat., 2001, LIV, 3, Ciesielska M., Kaczmarczyk- Stachowska A., Kwapińska H., Gawrzewska B., Fijał D.: Stan uzębienia stałego 12-letnich dzieci z terenu byłego województwa krakowskiego. Czas. Stomat., 2000, LIII, 11, Connick C. M., Barsley R. E.: Dental neglect: definition and prevention in the Louisiana developmental centers for patients with MRDD. Special Care in Dentistry, 1999, 19, 3, Gizani S., Declerck D., Vinckier F., Martens L., Marks., Goffin G.: Oral health condition of 12-year-old handicapped children in Flanders (Belgium). Community Dent. Oral Epidemiol., 1997, 25, Goliński A., Perendyk J., Górska R.: Świadomość zdrowotna rodziców dzieci 12-letnich dotycząca zdrowia narządu żucia badania ankietowe. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1995, 3/4, 11/12, Grocholewicz K., Weyna E., Banaszek D., Rulkowska H.: Analiza korelacji wybranych parametrów klinicznych i ankietowych u dzieci szkolnych po czterech latach realizacji programów profilaktycznych. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1999, 2/3, 26/27, Grzyb A., Sadowska M., Kaczmarska E., Tyrzyk S., Roszkowski F., Weber M.: Wpływ motywacji i instruktażu higieny jamy ustnej na stan przyzębia uczniów zespołu szkół metalowych w Gdańsku. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 2000, 2, 30, Heinrich R.: Skuteczność kompleksowej opieki stomatologicznej nad dziećmi upośledzonymi umysłowo. Czas. Stom., 1986, XXXIX, 8, Kaczmarek U., Nowak-Malinowska H., Sołtan 560

7 2005, LVIII, 8 Stan zębów dzieci upośledzonych umysłowo E., Kilijańska U., Bisaga M.: Znajomość zasad higieny jamy ustnej letnich dzieci wrocławskich. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1994, 6/7, Kubić B., Wilk M., Saif F., Jędrych B., Górski E., Pawłoś M.: Świadomość zagadnień profilaktyki próchnicy zębów wśród dzieci ze szkół podstawowych w Lublinie. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1998, 2/3, (22/23), Lisiecka K.: Próchnica zębów u dzieci 12-letnich w Polsce w świetle badań epidemiologicznych przeprowadzonych w Polsce w latach 1987 i Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1996, 2/3, 14/15, Lisiecka K., Weyna E., Tomasik M., Bojba A., Szych Z.: Stan zdrowia jamy ustnej dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego w świetle badań epidemiologicznych z lat 1998 i Mag. Stom., 2003, 9, Mitsea A. G., Karidis A. G., Donta- Bakoyianni C., Spyropoulos N. D.: Oral health status in Greek children and teenagers, with disabilities. J. Clin. Pediatric Dent., 2001, 26, 1, Oral Hygiene Surveys. Basic methods. Second edition. World Health Organization, Genewa Orlik M., Mielnik-Błaszczak M.: Ocena stanu uzębienia i higieny jamy ustnej u dzieci i młodzieży specjalnej troski. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1997, 4, 20, Pelcowa M., Kwapińska H., Fijał D.: Stan jamy ustnej u dzieci specjalnej troski z terenu Krakowa. Czas. Stomat., 1986, XXXIX, 11, Rump Z.: Promocja zdrowia jamy ustnej: strategia i treści merytoryczne dla populacji dzieci przewlekle upośledzonych, Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1994, 6/7, Rump Z., Przybylska J.: Rola współpracy pediatry ze stomatologiem w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej przewlekle chorych: standardy postępowania. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1998, 2/3, 22/23, Skowronek A.: Ocena wpływu programu profilaktycznego u letnich dzieci na stan uzębienia oraz wybrane parametry śliny po 12-miesięcznej obserwacji. Czas. Stomat., 2000, LIII, 9, Smorczewska-Czupryńska B., Karczewski J., Ustymowicz-Farbiszewska J., Szałkowski W.: Stan uzębienia dzieci 9 i 14-letnich z terenu miasta Białegostoku. Cz. I. Ogólna ocena higieniczna i profilaktyczna. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1998, 1, 21, Strużak-Wysokińska M., Wysokińska-Miszczuk J., Niedzielska K.: Ocena stanu uzębienia młodzieży upośledzonej umysłowo, pozbawionej planowej opieki stomatologicznej. Wiad. Lek., 1984, XXXVII, 8, Wanyura H., Luboiński P.: Zabiegi z zakresu chirurgii stomatologicznej wykonywane ambulatoryjnie w znieczuleniu ogólnym u osób z niedorozwojem umysłowym. Czas. Stomat., 1977, XXX, 12, Wąsek A., Paszek-Chromik B., Pogorzelska-Stronczak B., Choina M., Witkowski J.: Problem leczenia stomatologicznego u dzieci specjalnej troski. Wiad. Lek., 1989, 9, Wierzbicka M., Szatko F., Adamowicz-Klepalska B., Rucińska-Szyszko K., Zawadziński M., Dybiżbańska E., Strużycka J.: Stan zdrowia jamy ustnej dzieci 12-letnich w Polsce w roku Czas. Stomat., 2002, LV, 7, Wójciak L., Anholcer H., Gromadzińska E.: Narząd żucia u dzieci ze szkół podstawowych i specjalnych, a profilaktyka fluorkowa i leczenie planowe. Czas. Stomat., 1986, XXXIX, 10, Wójciak L., Anholcer H., Haber- Milewska T.: O konieczności zwiększenia opieki stomatologicznej nad dziećmi umysłowo upośledzonymi. Czas. Stomat., 1980, XXXIII, 2, Wójciak L., Anholcer H., Haber-Milewska T.: Stan uzębienia dzieci uczęszczających do szkół specjalnych miasta Poznania. Czas. Stomat., 1976, XXIX, 12, Otrzymano: dnia 4.III.2005 r. Adres autorów: Szczecin, al. Powstańców Wlkp. 72, bl