Ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej z wybranych województw Polski badania socjomedyczne

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 20, 63,, Polish Dental Society Ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej z wybranych województw Polski badania socjomedyczne Evaluation of dental health promoting habits of disabled children and adolescents in selected Polish provinces a sociomedical study Maria Borysewicz-Lewicka, Magdalena Wochna-Sobańska 2, Maria Mielnik-Błaszczak 3, Wanda Stokowska 4, Danuta Waszkiel 5, Karolina Gerreth Klinika Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej UM im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Borysewicz-Lewicka; 2 Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego Katedry Stomatologii Wieku Rozwojowego UM w Łodzi, Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Wochna-Sobańska; 3 Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego UM w Lublinie, Kierownik: prof. dr hab. M. Mielnik-Błaszczak; 4 Zakład Stomatologii Zachowawczej UM w Białymstoku, Kierownik: prof. dr hab. W. Stokowska; 5 Zakład Stomatologii Dziecięcej UM w Białymstoku, Kierownik: prof. dr hab. D. Waszkiel Summary Introduction: It has been established that disabled patients are much more prone to oral diseases than healthy individuals. The incidence of caries and its severity indices run high in this population; moreover, such patients tend to manifest bad hygienic and dietary habits. Aim of the study: To assess dental health promoting habits of disabled and/or chronically ill children and adolescents. Material and methods: A questionnaire survey was carried out on 706 guardians of disabled and chronically ill children in 4 provinces: wielkopolskie, lubelskie, podlaskie, łódzkie. Results: The percentage of care providers who assessed their child s general health condition as good was 4.8. A mere. of children have ever been referred to the dentist by the pediatrician; however, as many as 23. of respondents reported that for a variety of reasons they changed their child s dentist. Conclusions: It is necessary to prepare special educational programs addressed to guardians of disabled and chronically ill patients regarding the prophylaxis of oral diseases. Streszczenie Wprowadzenie: wiadomo, że pacjenci niepełnosprawni w większym stopniu niż ogólnie zdrowi narażeni są na występowanie chorób jamy ustnej. Spotyka sie u nich wysoką frekwencję oraz intensywność próchnicy zębów, jak również nieprawidłowe zachowania związane z higieną i dietą. Cel pracy: ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej i/lub przewlekle chorej. Materiał i metody: badania socjomedyczne wykonano wśród 706 opiekunów dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych w 4 województwach: wielkopolskim, lubelskim, podlaskim i łódzkim. Wyniki: ogólny stan zdrowia dziecka 4,8 opiekunów oceniło jako dobry. Jedynie, dzieci było kiedykolwiek kierowanych przez pediatrę do stomatologa, jednak aż 23, ankietowanych podało, że z różnych powodów zmieniało lekarza stomatologa leczącego dziecko. Wnioski: konieczne jest opracowanie specjalnych programów edukacyjnych skierowanych do opiekunów osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych z zakresu profilaktyki chorób jamy ustnej. KEYWORDS: disabled and chronically ill patients, health promoting habits HASŁA IDEKSOWE: pacjenci niepełnosprawni i przewlekle chorzy, zachowania prozdrowotne 8

2 20, 63, Dzieci i młodzież niepełnosprawna Wstęp Wiadomo, że pacjenci niepełnosprawni w większym stopniu niż ogólnie zdrowi są narażeni na występowanie chorób jamy ustnej. Spotyka sie u nich wysoką frekwencję oraz intensywność próchnicy zębów, jak również częściej obserwowane są nieprawidłowe zachowania związane z higieną i dietą. Dieta pacjentów często zawiera miękkie, kariogenne pokarmy, łatwo przyklejające się do zębów i długo na nich zalegające. Znaczenie ma też częstsze karmienie. Stopień niepełnosprawności intelektualnej ma także wpływ na trudności z właściwą kontrolą płytki bakteryjnej []. Stąd utrzymanie prawidłowej higieny będące podstawą zachowania zdrowia jamy ustnej, szczególnie w stosunku do pacjentów niepełnosprawnych, którzy są uzależnieni od opiekunów przy wykonywaniu procedur higienicznych, jest niezwykle istotne. Właściwe usuwanie płytki bakteryjnej z powierzchni zębów jest umiejętnością, która może być osiągnięta jedynie wtedy, gdy pacjent jest świadomy celu w jakim wykonano zabieg, lecz także musi wykazywać zręczność w posługiwaniu się szczoteczką do zębów [, ]. ależy podkreślić, że objęcie profilaktyczną opieką stomatologiczną pacjentów niepełnosprawnych oraz przewlekle chorych w celu zapobiegania chorobom jamy ustnej jest ważne, także z tego powodu, że leczenie próchnicy zębów oraz jej powikłań jest niezwykle trudne do wykonania w tej grupie pacjentów [5]. Cel pracy Celem badań była ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej i/lub przewlekle chorej. Materiał i metody W latach , na zlecenie Ministerstwa Zdrowia, w ramach ekspertyzy pt. Epidemiologiczna ocena zdrowia jamy ustnej dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych, wykonano badania kliniczne jamy ustnej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie (w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim), przewlekle chorych (z dziecięcym porażeniem mózgowym, padaczką) oraz z niepełnosprawnością sensoryczną (niewidomych i niedowidzących), a także badanie socjomedyczne wśród ich rodziców lub opiekunów w 4 województwach: wielkopolskim, lubelskim, podlaskim i łódzkim. Badania wykonano w 3 grupach wiekowych: 6- lat, -4 lat oraz 7-20 lat, pacjentów przebywających w instytucjach zajmujących się osobami niepełnosprawnymi (tzn. ośrodkach szkolno-wychowawczych, szkołach specjalnych, przedszkolach specjalnych, ośrodkach wychowawczych, ośrodkach dziennego pobytu, domach pomocy społecznej, stowarzyszeniach, ośrodkach rehabilitacyjnych oraz specjalistycznych ośrodkach zdrowia). Do analizy zagadnień będących celami ekspertyzy wybrane zostały grupy pacjentów utworzone, zgodnie z założeniami, ze względu na występujące choroby ogólnoustrojowe bądź niepełnosprawność. W badaniach uczestniczyło ogółem 88 dzieci (w tym 353 płci żeńskiej i 456 płci męskiej). W województwie wielkopolskim zbadano 278 osób, w lubelskim 254, w łódzkim 7, a w podlaskim 8. U 676 spośród wszystkich zbadanych osób uzyskano odpowiedzi od ich opiekunów na pytania zawarte w kwestionariuszu. U 30 osób udało się jedynie zebrać wywiad, zaś u 2 wykonać badanie kliniczne. Zamknięte pytania kwestionariusza ankiety dotyczyły opinii opiekunów o konieczności le-

3 M. Borysewicz-Lewicka i in. Czas. Stomatol., T a b e l a. Opiekunowie objęci badaniem kwestionariuszowym Grupa badanych Pacjenci niewidomi i niedowidzący Pacjenci chorujący na mózgowe porażenie dziecięce i padaczkę iepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim kobieta Liczba badanych 6- lat -4 lat 7-20 lat ogółem kobieta kobieta kobieta mężczyzna mężczyzna mężczyzna mężczyzna Ogółem czenia stomatologicznego, oceny zadowolenia z opieki stomatologicznej nad dzieckiem, danych o stosowanych środkach do higieny jamy ustnej oraz pomocy udzielanej dzieciom podczas oczyszczania zębów. Ankietę wypełniło 706 osób (tab. ) w tym 3 opiekunów dziewczynek i 35 chłopców (54 niewidomych i niedowidzących, 28 chorujących na dziecięce porażenie mózgowe i padaczkę oraz 254 niepełnosprawnych w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim). Zgodę na realizację zaplanowanych badań wydała Komisja Bioetyczna przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Wyniki Większość ankietowanych uznała ogólny stan zdrowia dziecka jako dobry (4,8) lub zadowalający (33,7). a pytanie Czy dziecku potrzebna jest stała opieka stomatologiczna, zdecydowana większość respondentów odpowiedziała twierdząco (67,0). Odnotować jednak należy, że pewien odsetek (6,8 28,6) nie potrafił odpowiedzieć na to pytanie. Średnio 86,3 badanych zgłosiła, że pediatra nigdy nie skierował dziecka do stomatologa, zaś 23, podało, że z różnych powodów zmieniało lekarza stomatologa (tab. 2). Z opieki stomatologicznej nad dzieckiem zadowolonych było 40,6 opiekunów z grupy dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, 46,3 z grupy chorujących na choroby układu nerwowego oraz 56,5 z grupy niewidomych lub niedowidzących. Zdecydowanie niezadowolonych było średnio 2,5 (tab. 3). Opiekunowie zadeklarowali, że samodzielnie oczyszcza zęby 5,4 dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, 47,0 z mózgowym porażeniem dziecięcym i/lub padaczką oraz, aż 88,3 niewidomych i niedowidzących. ajczęściej pomoc rodziców lub opiekunów w tej czynności higienicznej udzielana była dzieciom z chorobami układu nerwowego. W większości ankietowani deklarowali, że dzieci używają szczoteczkę tradycyjną (84,4). 20

4 20, 63, Dzieci i młodzież niepełnosprawna T a b e l a 2. Opinia opiekunów o konieczności leczenia stomatologicznego iepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim Pytanie 254 Chorujący na MPD lub padaczkę 28 Liczba badanych w grupach iewidomi i niedowidzący 54 Czy ocenia Pan(i) stan zdrowia dziecka jako: dobry 2 44, 8 2, 4 6,0 zadowalający zły nie wiem trudno powiedzieć ,7 3, 0,4 6, 2, ,,7 3,0 20,8 0, ,2 0,0 0,6 5,8 Czy uważa Pan(i), że jest potrzebna stała opieka stomatologiczna u dziecka? tak 64 64, ,8 8 57,8 nie nie wiem , 23,6 3, ,4 6,8 2, ,8 28,6 5,8 Czy kiedykolwiek pediatra skierował dziecko do stomatologa? tak 26,2 37 2,4 7 4,5 nie ,3 5, ,, ,3 5,2 Czy zmieniał(a) Pan(i) lekarza stomatologa leczącego dziecko? tak 4, , ,4 nie ,6 6, ,8, ,, Ogółem 4,8 33,7 5,5,6 6, 67,0 7,6 2,8 3,5, 86,3 3,8 23, 64,3,8 2

5 M. Borysewicz-Lewicka i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 3. Ocena zadowolenia z opieki stomatologicznej nad dzieckiem 22 Liczba badanych w grupach iewidomi i niedowidzący Ogółem Chorujący na MPD lub padaczkę iepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim Pytanie Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z opieki stomatologicznej nad dzieckiem? 46,5 2,5 8,2 25,2 7, ,5 7, 5,8 24,0 6, ,3 2,8 8, 26,8 6, ,6 5,4,8 24,0, tak nie nie wiem trudno powiedzieć Pasty do zębów takiej jak reszta rodziny używało 73,5 badanych osób (tab. 4). Omówienie wyników i dyskusja Badania wykazały, że 4,8 opiekunów oceniło stan zdrowia ich dziecka jako dobry, a 33,7 jako zadowalający. atomiast, aż 6, respondentom trudno było odpowiedzieć na ww. pytanie, w najwyższym odsetku opiekunom dzieci chorujących na mózgowe porażenie dziecięce i padaczkę (20,8). Można przypuszczać, że stan zdrowia tych dzieci często ulegał zmianie, co z pewnością niejednokrotnie związane jest z występowaniem chorób współtowarzyszących. Większość respondentów (86,3) podała, że ich dzieci nie zostały nigdy skierowane przez pediatrę do stomatologa. Wynika z tego, że w Polsce aktualnie brak jest zintegrowanej współpracy w planowaniu opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi, choć powszechnie uznaje sie, że opieka stomatologiczna powinna być integralną częścią pełnej i skoordynowanej terapii w tej grupie pacjentów [2]. Zachęcenie rodziców do wizyt ze swoimi podopiecznymi u stomatologa już we wczesnym dzieciństwie jest istotne w zapobieganiu chorobom jamy ustnej, umożliwi także wczesną ich diagnostykę oraz leczenie [2]. Podobne spostrzeżenia opisały Gerreth i Borysewicz-Lewicka [6] badając uczniów szkół specjalnych w Poznaniu. Wyniki ww. autorek wskazują, że jedynie 2,5 respondentów otrzymało w przeszłości skierowanie od pediatry do stomatologa dla ich dziecka. Podobnie niezadowalające wyniki uzyskały Rump i Przybylska [2], na podstawie badań ankietowych 47 matek dzieci niepełnosprawnych i przewlekle chorych dotyczących przyczyn pierwszej wizyty u stomatologa. Autorki stwierdziły, że jedynie dzieci uzyskało skierowanie od lekarza pedia-

6 20, 63, Dzieci i młodzież niepełnosprawna T a b e l a 4. Dane o stosowanych środkach do higieny jamy ustnej oraz pomocy udzielanej dzieciom przy oczyszczaniu zębów intelektualnie w stopniu Pytanie umiarkowanym, znacznym i głębokim 254 Liczba badanych w grupach iepełnosprawni Chorujący na MPD lub padaczkę 28 iewidomi i niedowidzący 54 Czy dziecko myje zęby: samodzielnie zawsze z pomocą rodzica lub opiekuna czasami z pomocą rodzica lub opiekuna zęby są myte przez rodzica lub opiekuna ,4 5,4,8,8, ,0 7,4, 25,5, ,3 6,5 0,6 3,2 Jakiego rodzaju szczoteczki dziecko używa? tradycyjnej elektrycznej raz tradycyjnej, raz elektrycznej ,0 5,5, 0, ,6 7,7 7, , 6,5 7, Jakiej pasty dziecko używa? takiej jak reszta rodziny innej niż używa cała rodzina ,2 22,4 0, ,8 24,2 2, , 3,2, Ogółem 60,5 3,2,5 5,2,7 84,4 6,7 7,,0 73,5 25,,4 23

7 M. Borysewicz-Lewicka i in. Czas. Stomatol., try, a najczęściej powodem zgłoszenia się do gabinetu była wada zgryzu (45), wizyta profilaktyczna (33), zły stan uzębienia stwierdzany przez opiekuna (30) oraz, aż w 28 dolegliwości bólowe zębów. Zastanawiające jest, że jedynie 67,0 respondentów spostrzega konieczność sprawowania stałej opieki stomatologicznej nad ich dzieckiem, podczas gdy 2,8 odpowiedziało na pytanie nie wiem. ajprawdopodobniej wynika to z niskiej świadomości opiekunów dotyczącej profilaktyki oraz leczenia chorób jamy ustnej u pacjentów niepełnosprawnych. W badanych grupach 23, opiekunów zmieniało lekarza stomatologa leczącego dziecko. Z kolei zadowolonych z opieki stomatologicznej nad dzieckiem było 46,5 respondentów. Można przypuszczać, że w pewnym stopniu wynika to z trudności w leczeniu osób niepełnosprawnych w gabinecie stomatologicznym. Przeszkody w uzyskaniu współpracy ze strony pacjenta zniechęcają lekarzy do przyjmowania tych chorych. ie ma także wyspecjalizowanych ośrodków przyjmujących tzw. trudnych pacjentów. Z drugiej strony opiekunowie oczekują, że ich przewlekle chore dzieci objęte będą obligatoryjnie stałą profesjonalną opieką stomatologiczną. Braki dotyczą także świadomości zdrowotnej rodziców. Wyniki ekspertyzy wskazują, że stosunkowo niewielki odsetek dzieci otrzymywał pomoc ze strony opiekunów podczas zabiegu szczotkowania zębów (24,7), a tylko 5,2 respondentów przyznało, że regularnie oczyszcza zęby dziecka. Otrzymane wyniki badań są odmienne od rezultatów otrzymanych przez Limanowską- Shaw i wsp. []. Autorzy badali 42 zawodników VII Ogólnopolskich Letnich Igrzysk Olimpiad Specjalnych w Poznaniu i spostrzegli, że aż,4 zawodników szczotkowało zęby samodzielnie. Również Gerreth i Borysewicz-Lewicka [7] wykazały na podstawie badania kwestionariuszowego 7 uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym z 8 szkół specjalnych w Poznaniu, że wysoki odsetek (7,7) ankietowanych wykonywał tę czynność samodzielnie. W badaniach własnych odnotowano, że w najwyższym odsetku pomoc podczas zabiegów higienicznych jamy ustnej była udzielana dzieciom niewidomym i niedowidzącym (88,3), zaś następnie niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim (5,4) oraz chorującym na mózgowe porażenie dziecięce i padaczkę (47,0). Inaczej kształtowały się wyniki badań Shyama i wsp. [3] wśród pacjentów niepełnosprawnych i przewlekle chorych w Kuwejcie. Autorzy wykazali, że pomoc przy szczotkowaniu zębów uzyskiwało 28 pacjentów z zespołem Downa, 7 niewidomych, 2 głuchoniemych oraz 3 niepełnosprawnych fizycznie. W Polsce wyniki otrzymane drogą omawianej ekspertyzy także nie są zadowalające. Świadczą o niskiej świadomości prozdrowotnej opiekunów. Dane z piśmiennictwa oraz doświadczenia własne wskazują, że pacjenci niepełnosprawni i przewlekle chorzy regularnie powinni otrzymywać pomoc podczas zabiegów higienicznych. Szczególnie osoby z obniżoną sprawnością intelektualną, które często nie rozumieją celu zdrowotnego mają mniejsze zdolności manualne, przez co nie potrafią wykonać procedury efektywnie [3, 8, ]. Znaczenie prawidłowo wykonywanych procedur higienicznych powinno być często podkreślane podczas wizyt w gabinecie stomatologicznym. Wszelkie wskazówki muszą być również przekazywane opiekunom w celu podkreślenia ich istotności oraz zachęcenia do sprawowania odpowiedniego nadzoru nad ich wykonywaniem w domu [3]. 24

8 20, 63, Dzieci i młodzież niepełnosprawna Ograniczenia w czynności mięśni, jak również problemy w koordynacji ruchowej u dzieci z niepełnosprawnością nerwowo-mięśniową w powiązaniu z brakiem zrozumienia konieczności wykonywania procedur higienicznych w obrębie jamy ustnej u osób z obniżoną sprawnością intelektualną skutkuje progresją chorób zapalnych [4]. Dlatego też, w przypadku takich pacjentów polecane jest między innymi wykorzystywanie szczoteczek elektrycznych, które są szczególnie przydatne osobom o zmniejszonych zdolnościach ruchowych []. Z badań wynika, że dzieci najczęściej szczotkowały zęby szczoteczką manualną, a jedynie niewielki odsetek używał szczoteczki elektrycznej zawsze (6,7) bądź zamiennie ze szczoteczką tradycyjną (7,). Dla porównania, badani uczniowie szkół specjalnych ze szczoteczki tradycyjnej korzystali w 4,2, zawsze jedynie z elektrycznej w 3,5, podczas gdy 2,3 używało zamiennie obu rodzajów szczoteczek [7]. Tymczasem polecenie pacjentom o zmnieszonych zdolnościach manualnych szczoteczki elektrycznej, zwłaszcza jeżeli wykonują zabieg samodzielnie, umożliwia swobodne oczyszczanie zębów bez wykonywania precyzyjnych ruchów przez mięśnie kończyny górnej []. Używanie przez dzieci pasty do zębów takiej samej z jakiej korzysta pozostała część rodziny zadeklarowało 73,5 respondentów. atomiast w przytoczonych badaniach Gerreth i Borysewicz-Lewickiej [7] specjalnej pasty używało 50,2 uczniów szkół specjalnych. Podsumowanie W podsumowaniu można stwierdzić, że wśród pacjentów niepełnosprawnych i/lub przewlekle chorych stwierdza się konieczność poprawy zachowań prozdrowotnych w zakresie higieny jamy ustnej. Stąd też istnieje potrzeba stworzenia specjalnych programów edukacyjnych dla opiekunów, stomatologów oraz innych osób udzielających świadczeń zdrowotnych w celu poprawy stanu zdrowia jamy ustnej pacjentów niepełnosprawnych. Osoby obejmujące opieką stomatologiczną dzieci, powinny określać specjalne potrzeby higieniczne w tej grupie pacjentów, a następnie zapewnić im instruktaż higieny jamy ustnej, jak również wprowadzenie odpowiednio dobranych zabiegów profilaktycznych i leczniczych. ależałoby również zintegrować współpracę pomiędzy pediatrami i stomatologami, co zezwoliłoby na wczesny kontakt z pacjentem oraz jego opiekunem, a przez to odpowiednie stomatologiczne działania profilaktyczno- -lecznicze. Piśmiennictwo. Adiwoso ASAW, Pilot T: Results of oral health and hygiene education in an institution for multiple handicapped children in Indonesia. Int Dent J, 4, 2: Al Agili D E, Roseman J, Pass M A, Thornton J B, Chavers L S: Access to dental care in Alabama for children with special needs. Parents perspective. J Am Dent Assoc 2004, 35, 4: Al-Hussyeen A A, Al-Sadhan S A: Oral hygiene practices and dietary habits among children with Down s Syndrome in Riyadh, Saudi Arabia. Saudi Dent J 2006, 8, 3: Bozkurt F Y, Fentoglu Ö, Yetkin Z: The Comparison of Various Oral Hygiene Strategies in euromusculary Disabled Individuals. J Contemp Dent Pract 2004, 5, 4: Dos Santos MTBR, ogueira MLG: Infantile reflexes and their effects on dental caries and oral hygiene in cerebral palsy individuals. J Oral Rehabil 2005, 32, 2:

9 M. Borysewicz-Lewicka i in. Czas. Stomatol., 6. Gerreth K, Borysewicz-Lewicka M: Ocena profilaktycznej opieki stomatologicznej u uczniów szkół specjalnych w badaniu klinicznym i socjomedycznym. Czas Stomatol 2008, 6, : Gerreth K, Borysewicz-Lewicka M: Stomatologiczne nawyki higieniczne uczniów poznańskich szkół specjalnych. Dental Forum 2008, 36, 2: Gerreth K, Lewicka A: Problemy opieki stomatologicznej nad dziećmi niepełnosprawnymi. Polska Medycyna Rodzinna 2004, 6, Supl : Limanowska-Shaw H, Paszyńska E, Deręgowska-osowicz P, Borysewicz-Lewicka M, Opydo-Szymaczek J, Gromadzińska-Zapłata E, Suliborski S, Biskupski T, Łukomska M, Wochna-Sobańska M, Bruzda-Zwiech A: Ocena stanu dziąseł oraz nawyków higienicznych u sportowców Olimpiad Specjalnych. Czas Stomatol 2003, 56, 6: Martens L, Marks L, Goffin G, Gizani S, Vinckier F, Declerck D: Oral hygiene in 2- -year-old disabled children in Flanders, Belgium, related to manual dexterity. Community Dent Oral Epidemiol 2000, 28, : Rao D, Amitha H, Munshi A K: Oral hygiene status of disabled children and adolescents attending special schools of South Canara, India. Hong Kong Dent J 2005, 2, 2: Rump Z, Przybylska J: Rola współpracy pediatry ze stomatologiem w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej przewlekle chorych: standardy postępowania. Przegląd Stomatologii Wieku Rozwojowego 8, 2/3: Shyama M, Al-Mutawa SA, Honkala S, Sugathan T, Honkala E: Oral hygiene and periodontal conditions in special needs children and young adults in Kuwait. J Disab & Oral Health 2000,, : 3-. Adres autorek: Poznań, ul. Bukowska 70 Tel.: Fax: klstomdz@ump.edu.pl Paper received 7 October 200 Accepted 5 January 20 26