Stan narządu żucia seniorów z ośrodków pomocy społecznej i domów rodzinnych w województwie zachodniopomorskim

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2010, 63, 10, Polish Dental Society Stan narządu żucia seniorów z ośrodków pomocy społecznej i domów rodzinnych w województwie zachodniopomorskim Condition of the masticatory function in seniors from social care centres and family homes in the Pomerania province Katarzyna Barczak 1, Jadwiga Buczkowska-Radlińska 1, Maja Bendyk-Szeffer 1 Katarzyna Syguda 1 Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 1 Kierownik: dr hab. n. med. J. Buczkowska-Radlińska Summary Introduction: Maintaining the proper functioning of mastication brings social and biological benefits with regard to aesthetics, comfort, speaking, the ability to chew, and the sense of taste. Aim of the study: To evaluate the functioning of the masticatory system in seniors from social care centres and homes. Material and methods: The study involved 226 patients including 106 residing in two social care centres in Gryfice and 120 patients from family homes who presented for treatment in NZOZ Specialist Dental Clinic of PAM, Conservative Dentistry Clinic and Outpatient Family Clinic in Szczecin. The WHO clinical criteria of mastication function were applied. Results: It was found that 43.4% of patients were toothless, and 56.6% had incomplete dentition. Edentia was twice as common in patients residing in social care centers (59.4%) than in patients from family homes (29.2%). Conclusion: Unsatisfactorily low level of masticatory function was revealed both among seniors from social care centres and from family homes. Significantly lower index of masticatory function in patients from social care centers indicates that this social group requires a tremendous amount of prosthetic treatment and rehabilitation especially in the institutionalized centers for the elderly. KEYWORDS: masticatory function, the elderly, social care centres Streszczenie Wprowadzenie: zachowanie prawidłowej czynności żucia zapewnia korzyści socjalne i biologiczne w zakresie estetyki, komfortu, zdolności żucia, mowy i odczuwania smaku. Cel pracy: ocena narządu żucia seniorów z domów pomocy społecznej i domów rodzinnych. Materiał i metody: badaniem objęto 226 pacjentów, z tego 106 zamieszkałych w dwu ośrodkach pomocy społecznej (DPS) w Gryficach i 120 pacjentów z domów rodzinnych, którzy zgłaszali się do leczenia w: NZOZ Specjalistycznej Lecznicy Stomatologicznej PAM, Poradni Stomatologii Zachowawczej oraz w Przychodni Medycyny Rodzinnej w Szczecinie. Zastosowano kryterium kliniczne czynności narządu żucia przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia. Wyniki: stwierdzono, że 43,4% pacjentów było bezzębnych, zaś 56,6% miało niepełne własne uzębienie. Dwukrotnie częściej bezzębie występowało u pacjentów z DPS (59,4%) niż u pacjentów z domów rodzinnych (29,2%). Podsumowanie: niezadowalająco niski wskaźnik czynności żucia stwierdzono zarówno wśród seniorów z domów pomocy społecznej, jak i z domów rodzinnych. Zdecydowanie niższy wskaźnik czynności narządu żucia u pacjentów z domów pomocy społecznej świadczy o dużych potrzebach leczenia protetycznego i rehabilitacji, szczególnie w zinstytucjonalizowanych miejscach pobytu ludzi starszych. HASŁA INDEKSOWE: czynność żucia, seniorzy, dom pomocy społecznej 621

2 K. Barczak i in. Czas. Stomatol., Wstęp Jednym z głównych kryteriów zadowolenia i optymizmu, charakteryzującego jakość życia jest utrzymanie pełnego zdrowia i uzębienia, zapewniającego korzyści socjalne i biologiczne w zakresie estetyki, komfortu, zdolności żucia, smaku i mowy [1, 9, 13]. Nawyki dietetyczne i spożywanie pokarmów są ważne w czasie całego życia, lecz szczególnego znaczenia nabierają u osób starszych. Wszelkie niedobory żywieniowe mogą być przyczyną zwiększonej zapadalności na różne schorzenia i infekcje. Zdolność żucia wpływa na stopień wydolności fizycznej i jakość codziennego życia [6, 7]. Możliwości kompleksowego, refundowanego leczenia stomatologicznego są w Polsce obecnie ograniczone. Stąd stan zdrowia jamy ustnej osób przebywających w domach opieki jest gorszy niż osób mieszkających indywidualnie, czy wśród najbliższych [6]. Cel pracy Celem pracy była ocena czynności żucia u seniorów zamieszkujących w dwu różnych środowiskach: domach pomocy społecznej i domach rodzinnych. Materiał i metody Grupę badaną stanowiło 226 pacjentów, w tym: 106 zamieszkałych w dwu Ośrodkach Pomocy Społecznej w Gryficach i 120 pacjentów z domów rodzinnych, którzy zgłaszali się do Przychodni Medycyny Rodzinnej w Szczecinie i Poradni Stomatologii Zachowawczej w NZOZ SLS PAM (tab. 1). Badania wykonano w 2008 roku. Do badań zakwalifikowano pacjentów, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo w projekcie. Wśród badanych było 110 mężczyzn i 116 kobiet w wieku od 55 do 101 lat. Średnia wieku pensjonariuszy z DPS wynosiła 73,8 lat, zaś badanych z domów rodzinnych 67,4 lata. Na wykonanie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Pomorskiej Akademii Medycznej (nr BN-001/ 137/ 07). Ocenę kliniczną czynności narządu żucia wykonano na jednej wizycie w świetle naturalnym. Kryterium klinicznym utrzymania czynności narządu żucia, przyjętym przez Światową Organizację Zdrowia jest kontakt zwarciowy co najmniej 20 zębów przeciwstawnych, naturalnych lub sztucznych [3]. Analizy materiału dokonano w trzech grupach wiekowych: 55-64, i powyżej 75 lat. Porównanie badanych zmiennych dla dwóch grup niezależnych wykonano za pomocą testu t-studenta. Częstość występowania kategorii zmiennych jakościowych po- T a b e l a 1. Liczba pacjentów w poszczególnych grupach wiekowych w zależności od miejsca zamieszkania Wiek (lata) Dom Pomocy Społecznej Dom rodzinny Ogółem Ogółem

3 2010, 63, 10 Narząd żucia seniorów T a b e l a 2. Liczby i odsetki osób bezzębnych i posiadających własne uzębienie z DPS i domów rodzinnych Miejsce zamieszkania Ogółem Bezzębni Pozostali n /% n /% n /% Dom Pomocy Społecznej 106 / / 59,4 43 / 40,6 Dom rodzinny 120 / / 29,2 85 / 70,8 Ogółem 226 / / 43,4 128 / 56,6 p<0,001. T a b e l a 3. Liczby i odsetki pacjentów z DPS i domów rodzinnych z zachowaną czynnością narządu żucia Miejsce zamieszkania Czynność oparta na zębach Własnych i sztucznych Własnych Sztucznych Ogółem n /% n /% n /% n /% DPS 2 / 1,9 16 / 15,1 8 / 7,5 26 / 24,5 DR 17 / 14,2 23 / 19,2 38 / 31,7 78 / 65,0 Ogółem 19 / 8,4 39 / 17,3 46 / 20,4 104 / 46,0 p<0,001. równano, stosując test niezależności χ 2 lub test niezależności χ 2 z poprawką Yatesa. Dopuszczalne prawdopodobieństwo błędu pierwszego rodzaju (poziom istotności testu) przyjęto p= 0,05. Wyniki U zbadanych pacjentów stwierdzono, że 56,6% spośród nich miało własne uzębienie, a 43,4% było bezzębnych (tab. 2). Bezzębie występowało dwukrotnie częściej u pacjentów z DPS (59,4%) niż u pacjentów z domów rodzinnych (29,2%). Była to różnica istotna statystycznie (p<0,001). Zachowaną czynność narządu żucia stwierdzono u 24,5% badanych z DPS i u 65,0% z domów rodzinnych (p<0,001) (tab. 3). Istotnie częściej czynność oparta na naturalnym i/lub sztucznym uzębieniu występowała u pacjentów z domów rodzinnych niż z DPS. W przypadku czynności żucia na zębach własnych i sztucznych nie zauważono różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi w obu grupach (tab. 3). Nie wykazano istotnych statystycznie różnic wskaźnika czynności narządu żucia w zależności od wieku badanych (tab. 4). Omówienie wyników i dyskusja Analizując stan kliniczny jamy ustnej badanych seniorów wykazano, że u 43,4% pacjentów występowało bezzębie (tab.2). U badanych z DPS odsetek osób bezzębnych wynosił 59,4%, zaś z domów rodzinnych był dwukrotnie niższy (29,2%). Tak duże dysproporcje pomiędzy grupami wynikały prawdopodobnie z różnej świadomości pacjentów dotyczą- 623

4 K. Barczak i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 4. Liczba pacjentów z utrzymanym wskaźnikiem czynności narządu żucia w przedziałach wiekowych, w zależności od miejsca zamieszkania Wiek (lata) Dom Pomocy Społecznej Dom rodzinny Ogółem n / N n / N n / N / / / / / / / / / 88 Ogółem 26 / / / 226 cej metod i możliwości leczenia oraz ograniczonej dostępności do opieki stomatologicznej wśród pensjonariuszy DPS. Również fakt, że średnia wieku badanych z DPS (73,8 lat) była wyższa niż u osób z domów rodzinnych (67,4 lat), mógł mieć wpływ na tak znaczną różnicę w odsetku osób bezzębnych. Porównując uzyskane wyniki z danymi Iwanickiej-Frankowskiej [3], która przedstawiła porównawczo odsetki osób bezzębnych w wieku lata, zamieszkujących poszczególne województwa, w latach 1998 i 2002, można stwierdzić, że odsetek osób bezzębnych w województwie zachodniopomorskim zmniejszył się. W 2002 r. wynosił odpowiednio 46,2%, zaś w niniejszym badaniu z 2008 roku wykazano odsetek na poziomie 43,4% dla pacjentów powyżej 55 roku życia. Prawdopodobnie fakt, że średni wiek badanych był niższy niż w badaniach Iwanickiej i wsp. [3], miał wpływ na to, że odsetek osób bezzębnych był niższy. Ponad połowa badanych powyżej 55 roku życia była bezzębna. Może mieć na to wpływ sytuacja materialna starszych ludzi. Seniorzy korzystają najczęściej z refundowanych form leczenia stomatologicznego. Podstawową metodą leczenia bólu nadal pozostaje ekstrakcja zęba. Dla większości respondentów ze Szczecina i okolic, w pracy opublikowanej w 2008 roku zakres zabiegów refundowanych przez NFZ jest niewystarczający [5]. Kabat [5] udowodnił także w swoich badaniach, że najczęstszą przyczyną podjęcia przez pacjenta decyzji o ekstrakcji zęba był ból, a co czwarty ankietowany ze Szczecina i co piąty z terenu województwa zachodniopomorskiego usuwał ząb ze względów ekonomicznych, mając jednocześnie świadomość, że ząb można było uratować. Skrzypowski [12], na podstawie badań opublikowanych w 2003 roku podaje, że liczba osób bezzębnych w wieku lata wynosiła 18,5%, lat 35,5%, a powyżej 74 roku życia była równa 54,2%. Wśród mieszkańców wsi województwa gdańskiego powyżej 60 roku życia stwierdzono 46,5% osób bezzębnych [10, 11], zaś w województwie warszawskim przed 10 laty odsetek osób bezzębnych po 55 roku życia dotyczył około połowy badanych [4]. Cytując dalej za Juszczyk-Popowską [4], według danych SOZ z 1990 roku, odsetek osób bezzębnych powyżej 65 roku życia wynosił od 15% we Włoszech do 75% w Turcji. Bereznowski [1] w 2001 roku opublikował wyniki badania 70 pensjonariuszy DPS w Gdańsku w wieku od 55 do 95 lat i stwierdził, że pacjenci bezzębni stanowili mniej niż połowę badanych. Dane te są zbliżone do średniej wartości, jaką otrzymano w badaniach własnych, a znacznie gorsze od tych, które były ponad 10 lat temu we Włoszech. Różnice te wynikają zapewne 624

5 2010, 63, 10 Narząd żucia seniorów z innego podejścia do konieczności i możliwości zachowania własnego uzębienia jak najdłużej w różnych kulturach, innego zakresu profilaktyki między państwami. Z analizy wyników badań 101 osób z Domu Rencisty w Szczecinie dokonanej przez Knychalską- Karwan [6] wynika, że w wieku lat było 64,3% bezzębnych osób, wśród letnich osób 67,4%, zaś powyżej 80 roku życia blisko 90%. W pracach zagranicznych autorów wykazano, że wśród Amerykanów w wieku lata odsetek bezzębnych osób wynosił 46,1% [2]. Zaznaczyć należy, że praca ta ukazała się 20 lat temu, zaś wartości wskaźnika osób bezzębnych były zbliżone do wartości uzyskanych w badaniach własnych. W Nowej Anglii, w badaniu wykonanym 10 lat później, w porównaniu do danych powyższych, odsetek osób bezzębnych powyżej 70 roku życia wyniósł 37,6%. Są to dane bardziej optymistyczne, niż otrzymane w badaniach własnych, mimo odstępu czasowego. Wynikać to może z innego podejścia do leczenia stomatologicznego pacjentów w innych państwach bądź też jest to wynik działań profilaktyczno- -oświatowych stosowanych od wczesnych lat młodzieńczych. Z kolei Mack i wsp. [8] badając pacjentów z obszaru północno-wschodnich Niemiec, stwierdzili 16,3% osób bezzębnych w wieku od 60 do 64 lat, 21,9% w wieku lat, 26,5% w wieku od 70 do 74 lat oraz 30,2% u pacjentów w wieku od 75 do 79 lat. Porównując wyniki Macka z własnymi, gdzie średni odsetek osób bezzębnych wynosił 43,4%, a wśród pacjentów z DPS był równy 59,4%, jednoznacznie można stwierdzić, że w Polsce należy szczególną opieką otoczyć pensjonariuszy DPS. Odsetek osób bezzębnych w badaniu własnym wśród pacjentów z domów rodzinnych był zbliżony do tych (29,2%), jakie otrzymali Mack i wsp. Można domniemywać, że spędzanie sędziwych lat w DPS determinuje większy odsetek osób bezzębnych w tej grupie, ze względu na powszechnie stosowaną metodę leczenia, jaką jest ekstrakcja zębów. Można sądzić, że zły stan zdrowia jamy ustnej pacjentów z DPS jest wynikiem dużych zaniedbań zdrowotnych, zarówno samych zainteresowanych, jak i systemu ochrony zdrowia. Zdecydowanie należy podkreślić, że często sami pacjenci nie są zainteresowani leczeniem zębów, a ich potrzeby zdrowotne ograniczają się nierzadko tylko do pozbycia się bólu. W Polsce nie ma obecnie żadnych działań profilaktyczno-zdrowotnych, które byłyby skierowane do najstarszych pacjentów. Zachowana czynność żucia jest powiązana z liczbą zębów. Jest ona jednym z wyznaczników sprawnie działającego układu stomatognatycznego. Z badania własnego wynika, że spośród wszystkich osób tylko 46% miało zachowaną czynność narządu żucia (tab. 3). W DPS stwierdzono ją u 24,5% mieszkańców, a wśród osób z domów rodzinnych u 65% badanych. Wyodrębniono również zęby, dzięki którym czynność żucia była zachowana. Tylko u 8,4% osób były zachowane kontakty zębów własnych, u 17,3% kontakty zębów przeciwstawnych własnych i sztucznych, zaś u 20,4% tylko na zębach sztucznych. U ponad połowy badanych nie było zachowanej czynności narządu żucia. Tak wysoki odsetek osób, które nie miały prawidłowej czynności żucia, świadczy o ciągle jeszcze niedocenianym znaczeniu roli jamy ustnej w całościowym kontekście zdrowia ogólnego. Problemy z wymową i spożywaniem pokarmów okazują się ciągle czymś naturalnym dla seniorów, wynikającym z wieku, nie zaś z zaniedbań. Nie wszyscy badani byli świadomi, jakie konsekwencje mogą 625

6 K. Barczak i in. Czas. Stomatol., być z tym związane i co gorsza, nie wszyscy chcieli to zmienić. Iwanicka-Frankowska i wsp. [3] w badaniach z 1998 i 2002 roku wykonanych w Polsce, stwierdzili, że utrzymaną czynność żucia miało odpowiednio 70,1% i 69,4% osób. Badanie dotyczyło pacjentów w wieku lat. Wyniki te jednak różniły się znacząco pomiędzy województwami i tak: najniższy odsetek osób z utrzymaną czynnością żucia był w regionie pomorskim (33,3%), zaś najwyższy w województwie opolskim (88,4%). Dane z województwa zachodniopomorskiego z 2002 roku (61,5%) są zbliżone do wartości, jakie uzyskano wśród pacjentów z domu rodzinnego i jednocześnie ponad dwukrotnie wyższe w porównaniu do odsetka osób z zachowaną czynnością narządu żucia pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej uzyskanych w tej pracy. Niższe wartości wskaźnika w badaniu własnym w porównaniu do średniej ogólnokrajowej mogą wynikać również z mniejszej świadomości seniorów, co do potrzeby i możliwości leczenia protetycznego. Podsumowanie Niezadowalająco niski wskaźnik zachowanej czynności narządu żucia stwierdzono zarówno wśród seniorów z domów pomocy społecznej, jak i z domów rodzinnych. Zdecydowanie niższy wskaźnik u pacjentów z domów pomocy społecznej świadczy o dużych potrzebach leczenia protetycznego i rehabilitacji narządu żucia szczególnie w zinstytucjonalizowanych miejscach pobytu ludzi starszych. Piśmiennictwo 1. Bereznowski Z, Prośba-Mackiewicz M, Lasecka M, Chlebus I, Jasiel J, Płończak E: Ocena stanu uzębienia i użytkowanych uzupełnień protetycznych oraz potrzeby leczenia protetycznego u ludzi w podeszłym wieku. Prot Stomatol 2001, 51, 4: Burt B: Periodontal disease, tooth loss and oral hygiene among older Americans. Community Dent Oral Epidemiol 1985, 13: Iwanicka-Frankowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E, Zawadziński M: Stan zdrowia jamy ustnej polskiej populacji osób dorosłych w wieku w ostatnim pięcioleciu. Stomatol Współcz 2003, 10, 6: Juszczyk-Popowska B, Chrupek B, Chruściel B, Rutkowski P, Guckler A: Stan zdrowia przyzębia u osób w wieku 55 lat i powyżej z regionu warszawskiego. Czas Stomatol 1993, 46, 6: Kabat W: Przyczyny ekstrakcji zębów u pacjentów województwa zachodniopomorskiego z uwzględnieniem warunków socjoekonomicznych w dobie reform służby zdrowia. Rocz PAM 2008, 54, 1: Knychalska-Karwan Z: Pacjent geriatryczny w gabinecie stomatologicznym. Mag Stomatol 2004, 14, 7-8: Loeshe W, Abrams J, Terpenning M: Dental findings in geriatric populations with diverse medical backgrounds. Oral Surg Oral Med Oral Patol 1995, 80, 1: Mack F, Mojon P, Budtz-Jorgensen E, Kocher T: Caries and periodontal disease of the elderly in Pomerania, Germany: results of the study of health in Pomerania. Gerodontology 2004, 21: Nordenram G, Ljunggren G: Oral status cognitive and functional capacity versus oral treatment need in nursing home residents: a comparison between assessments by dental and ward staff. Oral Dis 2002, 8: Pellowska M, Witek E, Nowalska-Kwapisz H, Góra B, Romankiewicz-Woźniczk: Ocena stanu przyzębia mieszkańców wsi województwa gdańskiego w wieku lata oraz 60 lat i powyżej. Czas Stomatol 1996, 49, 9:

7 2010, 63, 10 Narząd żucia seniorów 11. Pellowska-Piontek M, Kwapisz H, Witek E: Ocena stopnia utraty uzębienia oraz potrzeb w zakresie leczenia protetycznego u mieszkańców wsi województwa gdańskiego w wieku lat oraz 60 lat i powyżej. Czas Stomatol 1998, 60, 7: Skrzypowski A: Wybrane problemy stomatologiczne ludzi starszych. Higienistka Stomatol 2003, 2: Wysokińska-Miszczuk J, Sieczkarek J: Gerostomatologia uzasadnienia teoretyczne i przydatność praktyczna w naukach medycznych. Twój Prz Stomatol 2002, 1, 2: Adress: Szczecin, ul. Powstańców Wlkp. 72 Tel.: zstomzach@sci.pam.szczecin.pl Paper received 17 October 2010 Accepted 28 November