Uszczelnianie bruzd na powierzchni żującej zębów trzonowych jako jedna z metod zapobiegania próchnicy

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2010, 63, 11, Polish Dental Society Uszczelnianie bruzd na powierzchni żującej trzonowych jako jedna z metod zapobiegania próchnicy Fissure sealing of the masticatory surface of molar teeth as one of the methods of dental caries prophylaxis Elżbieta Jodkowska Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej IS WUM Kierownik zakładu: prof. dr hab. E. Jodkowska Summary Introduction: In children, molar teeth are at a high risk of developing dental caries. Directly after teeth eruption the enamel is not yet fully developed, and the fissures contain less fluorine than smooth surfaces of teeth. Therefore, the sealing of fissures isolating their masticatory surface from the harmful environment of the oral cavity and bacteria changes the enamel structure and leads to major reduction of dental caries. Aim of the study: To assess the percentage of children from index groups with sealed permanent teeth in the years Material and method: Epidemiological study was conducted among a total of 20,826 children aged 6-7, 12-13, 15 and 18 years. Results: In Poland, total percentage of children aged 6-7 years who have been treated with the sealing procedure of primary teeth was at a low level of 0.6% and 2.1%, whereas the percentage of children with sealed permanent teeth was between 5.6% and 7.4% (aged 6 years) and 21.9% (aged 7 years). The percentage of children aged 12 years with sealed permanent teeth was between 22.6% and 35.7%, children aged 13 years 33.0%, children aged 15 years 19.7% and for18-year-olds 15.4%. Conclusion: In Poland, in the years , the percentage of sealed primary and permanent teeth in the index groups was very low and oscillated depending on the age group, sex, place of residence, and the geographical region. KEYWORDS: fissure sealing, epidemiological study, caries prevention Streszczenie Wprowadzenie: w zębach trzonowych u dzieci występuje duże ryzyko rozwoju próchnicy. Ma to miejsce bezpośrednio po wyrznięciu, ponieważ szkliwo tych nie jest w pełni dojrzałe, a bruzdy mają mniejszą zawartość fluoru w porównaniu z gładkimi powierzchniami zęba. Dlatego uszczelnianie bruzd czyli odizolowanie ich powierzchni żującej od środowiska jamy ustnej i bakterii zmienia strukturę szkliwa doprowadzając do znacznego ograniczenia rozwoju próchnicy. Cel pracy: oceniono odsetek dzieci z grup indeksowych z uszczelnionymi zębami stałymi w latach Materiał i metody: badaniem epidemiologicznym objęto dzieci 6-7 letnich, letnich oraz młodzież 15 i 18 letnią. Wyniki: ogółem w Polsce na przestrzeni lat częstość wykonywania zabiegu uszczelniania bruzd mlecznych u 6 i 7 letnich dzieci była na niskim poziomie od 0,6% do 2,1%, zaś odsetek bruzd stałych wynosił odpowiednio dla dzieci 6 letnich od 5,6% do 7,4% i dla 7 letnich 21,9%. Odsetek dzieci 12 letnich z uszczelnionymi bruzdami stałych wynosił od 22,6% do 35,7%,13 letnich 33,0%, 15 letnich 19,7%, zaś młodzieży 18-letniej 15,4%. Wniosek: odsetek bruzd mlecznych i stałych w badanych grupach w Polsce w latach był niski i wahał się w zależności od badanej grupy wiekowej, płci, miejsca zamieszkania i regionu. HASŁA INDEKSOWE: uszczelnianie bruzd, badania epidemiologiczne, profilaktyka próchnicy 672

2 2010, 63, 11 Uszczelnianie bruzd trzonowych Wprowadzenie Poszukiwania metod zapobiegania próchnicy doprowadziły do rozpowszechnienia zabiegu uszczelniania powierzchni żującej bocznych. W Polsce tym zagadnieniem zajmowało się wielu klinicystów, zaś pierwsze prace opublikowano pod koniec lat 70- -tych XX w. [2]. W 1990 r. w Polsce wykonano pilotażowe badania dotyczące uszczelniania powierzchni żujących pierwszych stałych trzonowych [1]. U 847 dzieci 7-letnich zamieszkujących siedem miast wojewódzkich uszczelniono 1528 powierzchni pierwszych stałych trzonowych. Po 2 latach stwierdzono znaczącą różnicę w retencji uszczelniania w poszczególnych województwach (od 87,9% do 29,7%). Najwyższy odsetek całkowitej utraty uszczelniacza wynosił 28,6%, zaś najniższy był równy 0. Redukcja próchnicy wyrażająca efektywność zastosowanej metody profilaktycznej na powierzchniach żujących, którą obliczano stosując wzór wg Horowitza i wsp. [3] dla zdrowych (bez próchnicy) wynosił po roku 51,9%, zaś po 2 latach obniżył się do 43,7% [4]. Występowały znaczne różnice w stopniu redukcji próchnicy pomiędzy poszczególnymi miastami od 7,5% do 72,9%. W 1992 r. MZiOS podjęło decyzję o włączeniu do programu profilaktycznego uszczalnienia powierzchni żujących pierwszych stałych trzonowych u 6 i 7-letnich dzieci. Programem objęto w dwóch kolejnych latach szkolnych około 40% dzieci 6 letnich i około 50% dzieci 7-letnich. W 1995 roku w ramach ogólnopolskiego programu epidemiologicznego zbadano 1860 dzieci 7-letnich z 10 regionów Polski. U 37% dzieci stwierdzono obecność uszczelniacza przynajmniej w jednym zębie trzonowym. Redukcja PUW6 wyniosła 54%, w stosunku do 1987 roku, w którym podjęto ogólnopolskie badania epidemiologiczne u dzieci 7-letnich. Poprawił się również stan przyzębia z 51,9% do 58,7% oraz spadł odsetek dzieci ze spostrzeganym krwawieniem z dziąseł z 40,7% do 4% i obecnością kamienia nazębnego z 3,1% do 0,6%. Autorzy opracowania sugerują, że poprawa stanu zdrowia jamy ustnej nastąpiła nie tylko dzięki zabiegom uszczelniania powierzchni żujących, ale także intensyfikacji opieki stomatologicznej, lepszej higieny jamy ustnej, większej dostępności szczoteczek i past do zawierających związki fluoru, a także upowszechnieniu programów edukacyjnych prowadzonych przez firmy. Zgodnie z sugestią Biura Regionalnego Światowej Organizacji Zdrowia dla Europy w latach staraniem Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej w Polsce wdrożono system oceny stanu zdrowia jamy ustnej, którym obejmowane były wskaźnikowe grupy wiekowe, w celu oceny skuteczności programu profilaktyki stomatologicznej. Zgodnie z przyjętym harmonogramem prac w latach badaniem objęto 6 i 7, 12 i 13-letnie dzieci oraz młodzież 15 i 18-letnią. Cel pracy Oceniono odsetek dzieci 6 i 7-letnich, 12 i 13-letnich, 15-letnich oraz 18-letnią młodzież z uszczelnionymi zębami stałymi w latach Materiał i metody Badaniem epidemiologicznym objęto łącznie dzieci, w tym: 6-letnie 5284, 7- -letnie 2766, 12-letnie 8390, 13-letnie 348, 15-letnie 1935 i 18-letnią młodzież Zbadano podobną liczbę mieszkańców 673

3 E. Jodkowska Czas. Stomatol., wsi i miast. Liczba dziewcząt była nieznacznie wyższa niż chłopców. Liczba osób zbadanych w poszczególnych latach i województwach kraju różniła się znacznie i wynosiła od 0 do 100%. Badania wykonano zgodnie z zaleceniami ŚOZ. Oceny stanu uzębienia dokonywano w sztucznym oświetleniu, używając zgłębnika i lusterka stomatologicznego. Stwierdzoną obecność uszczelniacza na powierzchniach żujących bocznych stałych odnotowywano w karcie badania. Porównawcze wyniki badań uzyskane w ramach oceny dokonanej w latach zostały opublikowane [6-11]. Wyniki Liczbę dzieci badanych w latach zestawiono w tab Omówienie wyników i dyskusja Badania nad częstością występowania próchnicy ujawniły, że 84 do 90% ubytków próchnicowych występujących u dzieci i młodzieży w wieku 5-17 lat, dotyczy powierzchni żujących i tylko 16% ubytków stwierdzono na pozostałych powierzchniach [5]. Próchnica u dzieci 5 i 6 letnich tuż po wyrznięciu pierwszych trzonowych dotyczyła średnio 11% badanych. Między 6 a 12 rokiem życia, aż 89,3% dzieci miało przynajmniej jeden pierwszy ząb trzonowy dotknięty próchnicą, zaś 24,4% osób 18-letnich utraciło przynajmniej jeden pierwszy ząb trzonowy z powodu próchnicy [4]. W zębach stałych 6 letnich dzieci stwierdzono uszczelniacz u 7,4%. Częściej zabiegiem uszczelniania objęte były dziewczęta (7,9%) oraz dzieci zamieszkujące regiony miejskie (9,4%) niż chłopcy (6,8%) i miesz- T a b e l a 1. Liczba dzieci badanych w latach Wiek badanych w latach 6 Rok badania Ogółem w Polsce Liczba badanych chłopcy dziewczęta miasto wieś

4 2010, 63, 11 Uszczelnianie bruzd trzonowych T a b e l a 2. Odsetek dzieci i młodzieży z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych Wiek badanych 6 lat Rok badań Ogółem w Polsce chłopcy Liczba badanych dziewczynki miasto ,4 6,8 7,9 9,9 4, ,2 7,3 11,0 11,6 6, ,6 4,2 4,2 6,5 4,8 7 lat ,9 21,8 22,1 26,5 16,7 12 lat wieś ,7* 39,4 31,2 33,9 37, ,1 27,8 24,4 31,3 20, ,6 21,4 23,8 26,0 19, ,0 28,9 30,9 36,0 22,9 13 lat ,0** 35,2 30,8 32,3 33,7 15 lat 2005 woj.maz. 49,0 53,8 43,2 53,1 44, ,7 20,6 26,3 13,6 18 lat ,4 16,3 14,8 16,9 13,6 *średnia liczba 0,75, **średnia liczba 0,87. kańcy wsi (4,6%). W 2005 roku u 9,2% 6-letnich dzieci stwierdzono obecność uszczelniacza w uzębieniu stałym. Odsetek stałych był wyższy u dziewcząt (11,0%) oraz dzieci zamieszkujących regiony miejskie (11,6%), w porównaniu z odsetkiem chłopców (7,3%) i zamieszkujących regiony wiejskie (6,8%) (tab. 2). Tylko w trzech województwach (lubelskie, lubuskie i świętokrzyskie) nie odnotowano obecności uszczelniacza. W pozostałych województwach odsetek dzieci z uszczelnionymi zębami znacznie się różnił i wahał od 1,4% w woj. zachodnio-pomorskim do 18,8% w woj. mazowieckim. W Polsce w 2008 r. odsetek dzieci 6-letnich z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych wynosił 5,6% i był jednakowy u chłopców i dziewcząt (4,2%), ale wyższy u mieszkańców miast (6,5%) w porównaniu z mieszkańcami wsi (4,8%). W 10 województwach (kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, podlaskim, podkarpackim, pomorskim, śląskim i warmińsko- -mazurskim) stwierdzono obecność uszczelniacza na powierzchniach żujących stałych. Odsetek dzieci z uszczelnionymi powierzchniami żującymi wahał się od 1,7% w woj. śląskim do 24,6% w woj. lubelskim. Na podstawie wyników ogólnopolskich badań opublikowanych w polskim piśmiennictwie stomatologicznym skuteczność redukcji próchnicy po zastosowaniu uszczelniaczy u 6-letnich dzieci wynosiła od 90,27 do 100% [cyt. za 2]. U 7 letnich dzieci w 2003 r. odsetek z uszczelnionymi powierzchniami żującymi wynosił 21,9%. W zależności od płci stwierdzono niewielkie różnice (tab. 2). 675

5 E. Jodkowska Czas. Stomatol., T a b e l a 3. Odsetek dzieci w wieku 6 i 7 lat z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych w poszczególnych województwach Województwo Odsetek dzieci objętych uszczelnianiem 6-letnich 6-letnich 7-letnich 7-letnich 2002 rok 2005 rok 2008 rok 2003 rok dolnośląskie 9,7 10,7 0,0 16,4 kujawsko-pomorskie 2,6 15,7 2,6 13,0 lubelskie 0,0 8,1 24,6 20,1 lubuskie 0,0 12,2 2,5 13,0 łódzkie 4,2 1,7 2,4 30,2 małopolskie 3,6 8,7 12,6 13,4 mazowieckie 18,8 3,8 0,0 28,2 opolskie 17,9-0,0 24,7 podkarpackie 5,7 2,1 11,7 13,7 podlaskie 12,2 15,5 8,8 57,7 pomorskie 5,1 6,9 1,9 18,6 śląskie 15,0 8,6 1,7 21,5 świętokrzyskie 0,0 8,3 0,0 29,0 warmińsko-mazurskie 5,6 9,9 22,0 15,9 wielkopolskie 10,3 9,5 0,0 9,9 zachodniopomorskie 1,4 19,4 0,0 22,8 Ogółem w Polsce 7,4 9,2 5,6 21,9 Stwierdzono także różnice w utrzymywaniu się uszczelniacza w zależności od miejsca zamieszkania. Wyższy odsetek był u dzieci z regionów miejskich (26,5%), niż wiejskich (16,7%). Odsetek dzieci z uszczelnionymi zębami stałymi w poszczególnych województwach wahał się od 9,9% w woj. wielkopolskim do 57,7%, w woj. podlaskim. Odsetek dzieci z uszczelnionymi powierzchniami żującymi, niższy niż 15% stwierdzono w 5 województwach, tj.: kujawsko-pomorskim, lubuskim, małopolskim, podkarpackim i wielkopolskim (tab. 3). U 7 letnich dzieci po uszczelnieniu powierzchni żujących pierwszych trzonowych, redukcja próchnicy wyniosła od 43,7 do 92,45% [cyt. wg 2]. U ponad 35,7% dzieci w wieku 12 lat i 33% dzieci w wieku 13 lat (2002 r.) stwierdzono obecność uszczelniacza bruzd na powierzchni przynajmniej jednego zęba (tab. 4). Badane 12 letnie dziecko miało średnio 0,75 zęba z uszczelnioną powierzchnią żującą, zaś 13-letnie dzieci 0,87 zęba. Również u 12 i 13-letnich dzieci, w zależności od płci stwierdzono wyższy odsetek u chłopców (39,4% i 35,2%), niż u dziewcząt (31,2% i 30,8%). Także był on wyższy u mieszkańców 676

6 2010, 63, 11 Uszczelnianie bruzd trzonowych T a b e l a 4. Odsetek dzieci 12 i 13-letnich z uszczelnionymi bruzdami przynajmniej w 1 zębie oraz średnia liczba powierzchni żujących stałych Odsetek dzieci z Dzieci 12 letnie Dzieci 13 letnie 2002 rok 2003 rok 2005 rok 2007 rok 2002 rok Średnia liczba Odsetek dzieci z Średnia liczba Odsetek dzieci z Średnia liczba Odsetek dzieci z Średnia liczba Odsetek dzieci z Średnia liczba chłopcy 39,4 0,8 27,8 0,74 21,4 2,4 28,9 2,63 35,2 0,88 dziewczynki 31,2 0,7 24,4 0,70 23,8 2,8 30,9 2,77 30,8 0,86 miasto 33,5 0,7 31,3 0,92 26,0 2,9 36,0 2,76 32,3 0,92 wieś 37,6 0,8 20,5 0,50 19,3 2,3 22,9 2,61 33,7 0,82 ogółem 35,7 0,9 26,1 0,72 22,6 2,6 30,0 2,70 33,0 0,87 wsi 37,6% i 33,7% niż mieszkańców miast (33,9% i 32,3%). Z kolei w 2003 r. w Polsce odsetek 12-letnich dzieci z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych wynosił 26,1%. W zależności od płci był on wyższy u chłopców (27,8%), niż u dziewcząt (24,4%) i znacznie wyższy u mieszkańców regionów miejskich (31,3%), niż wiejskich (20,5%). Średnio u dziecka stwierdzono 0,72 zęba uszczelnionego, nieco więcej u chłopców (0,74) niż u dziewcząt (0,70), znacznie więcej u mieszkańców miast (0,92) niż mieszkańców wsi (0,50) (tab. 4). W 2005 roku odsetek dzieci 12-letnich z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych w porównaniu z rokiem 2003 (26,1%) zmniejszył się do 22,6%. W zależności od płci był wyższy u dziewcząt (23,8%), niż u chłopców (21,4%) i znacznie wyższy u mieszkańców zamieszkujących regiony miejskie (26,0%) niż regiony wiejskie (19,3%) (tab. 4). Odsetek dzieci 12-letnich w 2007 r. z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych wynosił 30,0% i był znacznie wyższy niż w 2005 r. W zależności od płci był nieco wyższy u dziewcząt (30,9%) niż u chłopców (28,9%) i znacznie wyższy u mieszkańców zamieszkujących regiony miejskie (36,0%) niż regiony wiejskie (22,9%). u dziecka wynosiła 2,7 i nie różniła się znacząco przy uwzględnieniu płci i miejsca zamieszkania. Istotne różnice występowały natomiast przy porównaniu poszczególnych regionów. Najniższy odsetek dzieci z uszczelnionymi powierzchniami żującymi stałych stwierdzono w województwie śląskim (11,4%) i warmińsko-mazurskim (16,5%). wahała się od 1,98 w woj. śląskim do 3,3 w woj. podkarpackim (tab. 5). Analiza wyników zapobiegania próchnicy u letnich dzieci wskazuje, że po 24 miesiącach od uszczelnienia autorzy uzyskali od 70,3 do 100% redukcji próchnicy [cyt. za 2]. Dzieci 15-letnie były badane dwukrotnie w 2005 r. (tylko w woj. mazowieckim) i 2008 r. (tab. 2). W 677

7 E. Jodkowska Czas. Stomatol., T a b e l a 5. Odsetek dzieci 12-letnich z uszczelnionymi bruzdami przynajmniej w 1 zębie oraz średnia liczba powierzchni żujących stałych u dziecka w poszczególnych województwach Województwo Odsetek dzieci z 2005 rok 2007 rok Odsetek dzieci z dolnośląskie 24,8 2,9 40,2 2,34 kujawsko-pomorskie 25,5 4,6 0,0 0,0 lubelskie 40,4 2,7 45,6 2,67 lubuskie 28,4 2,5 0,0 0,0 łódzkie 10,0 2,6 0,0 0,0 małopolskie 4,6 2,0 0,0 0,0 mazowieckie 26,5 2,1 41,8 3,01 opolskie 32,6 2,4 0,0 0,0 podkarpackie 19,1 2,0 34,1 3,30 podlaskie 33,6 3,2 0,0 0,0 pomorskie 9,9 1,7 21,5 2,59 śląskie 16,6 2,7 11,4 1,98 świętokrzyskie 27,3 2,2 0,0 0,0 warmińsko-mazurskie 24,4 2,3 16,5 2,27 wielkopolskie 15,6 1,6 0,0 0,0 zachodniopomorskie 27,4 2,7 0,0 0,0 Ogółem w Polsce 22,6 2,6 30,0 2,70 pierwszym badaniu zabieg uszczelniania bruzd wykonano u 49,0% dzieci. W 2008 r. u części badanych (19,7%) stwierdzono obecność uszczelniacza na powierzchniach niektórych trzonowych (tab. 2). Odsetek dzieci 15-letnich z uszczelnionymi zębami bocznymi w zależności od płci wynosił odpowiednio 18,7% u chłopców i 20,6% u dziewczynek. Dzieci miały uszczelnione średnio około 3 zęby (tab. 6). Zabieg uszczelniania miał miejsce we wszystkich województwach. Stwierdzono jednak różnicę w zastosowaniu tej metody: od 2,8% w woj. kujawsko-pomorskim do 35,8% w woj. zachodnio-pomorskim. Także odnotowano różnice w średniej liczbie powierzchni żujących od najniższej wynoszącej 1,63 zęba w woj. mazowieckim do ponad 5,33 w woj. kujawsko-pomorskim (tab. 7). W Polsce, w 2008 r. zabezpieczono bruzdy stałych u 15,4% młodzieży 18-letniej. Uszczelnione zęby stwierdzono u 16,3% mężczyzn i 14,8% kobiet (tab. 2). W większości osoby z uszczelnionymi powierzchniami żującymi zamieszkiwały regiony miejskie (16,9%) w porównaniu 678

8 2010, 63, 11 Uszczelnianie bruzd trzonowych T a b e l a 6. Odsetek dzieci 15-letnich i młodzieży 18-letniej z uszczelnionymi powierzchniami żującymi oraz średnia liczba stałych w 2008 roku Odsetek dzieci 15-letnich z Odsetek młodzieży 18-letniej z Chłopcy 18,7 2,85 16,3 2,97 Dziewczynki 20,6 3,28 14,8 2,97 Miasto 26,3 3,22 16,9 3,04 Wieś 13,6 2,88 13,6 2,61 Ogółem 19,7 3,09 15,4 2,87 T a b e l a 7. Odsetek dzieci w wieku 15 lat i młodzieży 18-letniej z uszczelnionymi powierzchniami żującymi oraz średnia liczba w poszczególnych województwach Województwo Odsetek dzieci 15-letnich z Odsetek młodzieży 18-letniej z dolnośląskie 13,6 2,31 6,2 1,89 kujawsko-pomorskie 2,8 5,33 1,4 8,00 lubelskie 32,2 3,34 29,8 3,90 lubuskie 33,7 3,69 29,8 3,43 łódzkie 12,7 2,31 10,1 3,42 małopolskie 32,7 2,69 31,1 2,26 mazowieckie 13,1 1,63 24,6 2,17 opolskie 11,3 1,92 8,7 2,85 podkarpackie 33,6 4,65 10,7 2,50 podlaskie 23,7 2,35 7,1 3,86 pomorskie 9,7 3,45 1,1 3,00 śląskie 23,3 2,11 13,7 1,53 świętokrzyskie 24,1 4,93 18,2 4,08 warmińsko-mazurskie 8,6 4,30 14,2 2,76 wielkopolskie 5,7 3,14 6,4 3,75 zachodniopomorskie 35,8 2,05 13,3 2,19 Ogółem w Polsce 19,7 3,09 15,4 2,87 679

9 E. Jodkowska Czas. Stomatol., z osobami zamieszkującymi regiony wiejskie (13,6%)., u osób18-letnich wynosiła 2,87. Nie stwierdzono różnic w zależności od płci, lecz tylko zależność od regionu zamieszkania (tab. 6). Wyższy odsetek był u mieszkańców miast (3,04%), niż mieszkańców wsi (2,61%). Odsetek młodzieży 18-letniej z uszczelnionymi zębami różnił się w poszczególnych województwach i wahał od 1,1% w woj. pomorskim do 29,8% w woj. lubuskim i lubelskim. Również średnia liczba powierzchni żujących różniła się w poszczególnych województwach i wynosiła od 1,53% w woj. śląskim do 8,00% w woj. kujawsko-pomorskim (tab. 7). Na podstawie danych opublikowanych przez polskich autorów oceniających skuteczność redukcji próchnicy, u osób w wieku lat uzyskano redukcję próchnicy w okresie od 3 do 12 miesięcy obserwacji do 100% [cyt. za 2, 5]. Analiza piśmiennictwa polskiego podsumowująca ponad 25 letni okres badań nad skutecznością zabiegu uszczelniania bruzd, wykazała skuteczność tej metody, chociaż jak wynika z niniejszych badań epidemiologicznych nie jest nadal standardem postępowania profilaktycznego [2]. Podsumowanie Zabieg uszczelniania powierzchni żujących w latach był wykonywany stosunkowo rzadko. Prawie zupełnie nie były objęte nim 6-letnie dzieci z uzębieniem mlecznym. Również odnotowano niski wskaźnik odsetka 6-letnich dzieci objętych uszczelnieniem stałych. Odsetek ten początkowo wykazywał tendencję wzrostową (2002 r. i 2005 r.), zaś w 2008 r. wykazał znaczną tendencję spadkową. Odsetek dzieci 12-letnich z uszczelnionymi powierzchniami żującymi od 2002 do 2005 roku wykazywał stałą tendencję spadkową z 35,7% do 22,6%. Dopiero w 2007 r. odnotowano znaczny jego wzrost do 30,0%. Ze względu na niejednolitą grupę 15 letnich osób objętych badaniami w 2005 r. (dotyczyły tylko niewielkiej liczby dzieci zamieszkujących woj. mazowieckie), wskazane są dalsze badania epidemiologiczne. Piśmiennictwo 1. Banach J, Jańczuk Z, Lisiecka K, Wojtowicz D, Jaworska D: Stan narządu żucia populacji polskiej. Red. Z Jańczuk PAM, Szczecin Fidecki M, Jodkowska E: Ocena skuteczności uszczelniania bruzd międzyguzkowych w świetle badań polskich autorów. Czas Stomat 2008, 61, 11: Horowitz H S, Heifetz S B, Poulsen S: Retention and effectiveness of a single application of an adhesive seal and in preventing occlusal caries: final report after five years of a study in Kalispell Montana J Am Dent Assoc 1997, 95: Jańczuk Z: Raport o skuteczności profilaktycznego uszczelniania (lakowania) bruzd pierwszych trzonowych stałych u dzieci polskich na podstawie badań epidemiologicznych. pod red. Jańczuk Z. Szczecin, Pomorska Akademia Medyczna Jodkowska E: Uszczelnianie bruzd bocznych jako jedna z metod współczesnej profilaktyki próchnicy. Czas Stomat 2005, LVIII, 6: Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E, Ganowicz M, Zawadziński M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Stan zdrowia jamy ustnej oraz potrzeby profilaktyczno-lecznicze dzieci w wieku 6 i 12 lat w Polsce, w pierwszych latach procesu integracji europejskiej MZiOS, Instytut Stomatologii AM w Warszawie, Katedra Higieny i 680

10 2010, 63, 11 Uszczelnianie bruzd trzonowych Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa 2005 str i Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I, Ganowicz M, Zawadziński M: Monitoring zdrowia jamy ustnej populacji polskiej. Stan zdrowia jamy ustnej dzieci w wieku 12 lat. Warszawa Ministerstwo Zdrowia ISBN str Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F, Strużycka I, Iwanicka-Grzegorek E, Ganowicz M, Zawadziński M: Stan zdrowia jamy ustnej dzieci i młodzieży. Monitoring zdrowia jamy ustnej Polska Warszawa ISBN str Wierzbicka M, Jodkowska E, Szatko F, Piekarczyk B, Mierzwińska-Nastalska E, Pierzynowska E, Ganowicz M, Zawadziński M: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska Ministerstwo Zdrowia, Zakład Stomatologii Zachowawczej, Katedra i Zakład Protetyki, Zakład Ortodoncji AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, str i Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M, Pierzynowska E, Dybiżbańska E, Słotwińska S, Drabarczyk-Nasińska M, Ganowicz M.: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska MZiOS, Instytut Stomatologii AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, Warszawa 2003 str Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M, Pierzynowska E, Strużycka J, Dybiżbańska E, Iwanicka-Grzegorek E: Ogólnopolski monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska Ministerstwo Zdrowia, Zakład Stomatologii Zachowawczej AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii AM w Łodzi, str Address: Warszawa, ul. Miodowa 18 Tel.: Fax: e.jodkowska@gmail.com Paper received 8 February 2010 Accepted 3 January