The status of dental health, oral hygiene and periodontium in non-institutionalized, moderately mentally retarded. children aged years with

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2006, LIX, 11, Polish Stomatological Association Stan zębów, przyzębia oraz higieny jamy ustnej u osób w wieku lat upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym przebywających w domach rodzinnych The status of dental health, oral hygiene and periodontium in non-institutionalized, moderately mentally retarded children aged years Maciej Górski, Jadwiga Buczkowska-Radlińska Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej KSZiP PAM w Szczecinie Kierownik: dr hab. n. med. J. Buczkowska-Radlińska Streszczenie Cele pracy: określono stan zdrowia zębów, przyzębia oraz stan higieny jamy ustnej u osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym w wieku lat mieszkających w domach rodzinnych. Materiał i metody: stan zębów określono za pomocą liczby PUW. Higienę jamy ustnej określono za pomocą wskaźnika płytki (Pl.I), a stan przyzębia wykorzystując wskaźnik CPI. Wyniki: stwierdzono istotnie wyższą liczbę zębów z próchnicą oraz usuniętych, a mniej zębów wypełnionych w porównaniu z grupą kontrolną, gorszy stan przyzębia oraz gorszy stan higieny jamy ustnej. Podsumowanie: istnieje konieczność stworzenia skutecznego programu promocji, profilaktyki i opieki stomatologicznej nad grupą młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym. Summary Aim of the study: To assess the health of dentition, periodontium and oral hygiene status in 41 noninstitutionalized children aged years with moderate mental retardation. Material and methods: The dental status was measured with DMF index. Oral hygiene was evaluated with Plaque Index, and CPI was used to evaluate periodontal status. Results: A significantly higher number of teeth with caries or missing was noted with a lower number of teeth filled as compared with the control group. Also, worse periodontal status and oral hygiene were revealed. Conclusion: There is a need to set up an effective programme of promotion, prevention and dental care for moderately mentally retarded teenagers. HASŁA INDEKSOWE: upośledzenie umysłowe, stan zębów, stan przyzębia, higiena jamy ustnej KEYWORDS: mental retardation, dental health, periodontal status, oral hygiene Wstęp Wyniki badań dotychczas wykonanych w Polsce wśród osób upośledzonych umysłowo świadczą o złym stanie zdrowia zębów i przyzębia oraz o dużo gorszej higienie jamy ustnej w porównaniu do osób zdrowych (1, 4, 6, 21, 22, 27, 33, 35). Populacja osób upośledzonych umysłowo nie jest grupą homogeniczną, istnieje bowiem wiele czynników związanych z sytuacją rodzinną, stanem zdrowia, sprawnością fizyczną, które wpływają na 769

2 M. Górski, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomatol., stan zdrowia jamy ustnej i muszą być brane pod uwagą przy planowaniu opieki stomatologicznej. Wskazane jest zatem prowadzenie stomatologicznych badań epidemiologicznych w bardziej doprecyzowanych i jednorodnych grupach osób upośledzonych, uwzględniając wiek, stopień upośledzenia, status socjoekonomiczny oraz środowisko, w którym żyją te osoby (16, 28). Wpływ środowiska życia na stan zdrowia jamy ustnej został udowodniony w wielu badaniach, stąd też jednym z najczęstszych kryteriów doboru grup do badań jest podział na osoby przebywające w ośrodkach opiekuńczych (ang. institutionalized) i osoby mieszkające w domach rodzinnych (ang non-institutionalized; 12, 15, 17, 28, 29, 30). Tesini (28) wykazał, że środowisko życia może mieć większy wpływ na stan higieny jamy ustnej niż stopień upośledzenia. Opublikowano także badania (12, 28, 30), w których wykazano, że stopień upośledzenia wpływa na stan zdrowia zębów i stan higieny jamy ustnej. W badaniach tych stwierdzono, że często osoby lżej upośledzone mają większą podatność na chorobę próchnicową i gorszą higienę jamy ustnej, co przypisuje się ich większej niezależności i swobodzie w wyborze stylu życia. Z kolei mniejsze różnice w stanie zdrowia jamy ustnej występowały pomiędzy osobami upośledzonymi znacznie i głęboko (12). Specyfika opieki stomatologicznej wśród osób upośledzonych umysłowo wynika z całkowitego ich uzależnienia od sprawujących nad nimi opiekę rodziców bądź opiekunów, a także z ich zmniejszonej sprawności manualnej, zaburzonej czynności żucia, braku lub bardzo słabej kontroli płytki bakteryjnej oraz z działania podawanych leków (długotrwałe stosowanie wysokosłodzonych preparatów farmakologicznych). Utrudniony kontakt z pacjentami upośledzonymi umysłowo jest spowodowany m.in. zniekształconym postrzeganiem osób, upośledzeniem procesów poznawczych, błędną oceną rzeczywistości. Brak jest też powiązania opieki pediatrycznej z opieką stomatologiczną już od najwcześniejszego okresu życia dziecka. Doprowadza to do sytuacji, w której pierwszy kontakt takiego dziecka ze stomatologiem ma miejsce dopiero w sytuacji krytycznej, gdy stan zapalny lub próchnica są bardzo zaawansowane i zauważalne dla otoczenia. Najczęściej wizyta u stomatologa ogranicza się wówczas do jednorazowej, doraźnej pomocy na siłę lub leczenia w znieczuleniu ogólnym. Niestety, jednorazowa sanacja jamy ustnej nie rozwiązuje problemu. Często zdarza się, że u dziecka, już leczonego przez stomatologa kolejna wizyta ma miejsce po kilku latach, podczas której stwierdza się aktywną próchnicę na nowych powierzchniach zębów (10, 23, 24, 31, 34). Cel pracy Celem pracy było określenie stanu zdrowia zębów, przyzębia oraz higieny jamy ustnej u młodzieży w wieku lat upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym mieszkającej w domach rodzinnych w dużych miastach. Materiał i metody Grupę badaną stanowiła młodzież upośledzona umysłowo w stopniu umiarkowanym (bez współtowarzyszącego upośledzenia ruchowego), będąca pod opieką rodziców i mieszkająca wraz z nimi w domach rodzinnych pochodząca z dwóch miast: Szczecina i Gorzowa Wielkopolskiego. Badane osoby uczęszczały do Zespołu Szkół Specjalnych w Szczecinie, Zespołu Szkół Specjalnych 770

3 2006, LIX, 11 Stan zębów u osób upośledzonych umysłowo w Gorzowie Wielkopolskim oraz Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Gorzowie Wielkopolskim. Przed przystąpieniem do badania, od rodziców każdego z nich otrzymano pisemną zgodę na wykonanie badań. Wszystkie osoby były zbadane przez psychologa, zaś stopień ich upośledzenia umysłowego określano na podstawie opinii psychologicznej zawartej w dokumentacji ośrodków. Ogółem badaniem objęto 41 osób w wieku lat, a grupę kontrolną stanowiło 40 zdrowych osób w wieku lat z dwóch wybranych losowo klas dwóch gimnazjów w Szczecinie. Badanie stomatologiczne wykonano z użyciem lusterka stomatologicznego, zgłębnika i sondy periodontologicznej WHO-621 (przy określaniu wskaźnika CPI). Badanie wykonane było przy sztucznym oświetleniu zgodnie z wytycznymi dotyczącymi badań epidemiologicznych. Zęby nie były uprzednio oczyszczane ani osuszane. W grupie badanej ocenę stanu klinicznego wykonano bez przygotowania farmakologicznego oraz bez żadnego przymusu fizycznego. Do oceny stanu zdrowia zębów zastosowano kryteria przygotowane przez ŚOZ (32). Na podstawie uzyskanych wyników badania stanu uzębienia obliczono liczby zębów z próchnicą (P), usuniętych (U) i wypełnionych (W) oraz wskaźnik leczenia próchnicy obliczany zgodnie ze wzorem: wskaźnik leczenia = W / (P+W). Wartość tego wskaźnika mieści się w przedziale wartości od 0 do 1. Wskaźnik bliski wartości 1 świadczy o wysokiej skuteczności leczenia, natomiast wartości pomiędzy 0, a 0,5 wskazują na brak lub niewielką działalność leczniczą. Do oceny higieny jamy ustnej zastosowano wskaźnik płytki bakteryjnej (Plaque Index) wg Silnesa i Löe (26). Stan przyzębia określono stosując wskaźnik CPI opracowany przez Światową Organizację Zdrowia (3). Oba wskaźniki określano przy sześciu następujących zębach: 16, 11, 26, 36, 31, 46. W przypadku braku jednego z wymienionych zębów badano sąsiedni ząb należący do tej samej grupy. Dane uzyskane w badaniach klinicznych poddano analizie statystycznej. Po ustaleniu typu rozkładu ocenianych parametrów, do analizy statystycznej zastosowano test t lub U Manna-Whitneya. Porównania stanu zębów i występowania najwyższych wartości CPI dokonano za pomocą testu niezależności χ². Dopuszczalny poziom istotności testu ustalono na 0,05. Wyniki Średnia liczba PUW wynosiła w grupie badanej 7,53 a w grupie kontrolnej 6,92 i różnice te nie były istotne statystycznie. Większe zróżnicowanie występowało pomiędzy poszczególnymi jej składowymi (tab.i). Średnia wartość liczby P wynosiła w grupie badanej 5,73 a w grupie kontrolnej 3,35 i różnica ta była istotna statystycznie (p<0,01). Średnia wartość liczby U w grupie badanej wynosiła 0,68 i była wyższa niż w grupie kontrolnej (0,12; p<0,05). Średnia wartość liczby W wynosiła 1,12 w grupie badanej i 3,45 w grupie kontrolnej. Była to różnica znamienna statystycznie (p<0,001). Wartość wskaźnika leczenia była prawie trzykrotnie niższa u młodzieży z upośledzeniem umysłowym (0,18) od osób zdrowych (0,50). Różnica ta była istotna statystycznie (p<0,001). Odsetek osób ze zdrowym przyzębiem (CPI=0) w grupie badanej wynosił 4,9 podczas gdy w grupie kontrolnej był on statystycznie istotnie wyższy i wynosił 32,5 (p<0,01). Zdrowe przyzębie stwierdzono w 1,90 sekstanta w grupie badanej i w większości sekstantów w grupie kontrolnej wynosił 4,38 (tab. II). 771

4 M. Górski, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomatol., T a b e l a I. Średnie liczby zębów z próchnicą (P), usuniętych (U) i wypełnionych (W) oraz średnia wartość wskaźnika leczenia zębów Zmienna badana (n=41) Grupa kontrolna (n=40) PUW 7,53 6,92 P 5,73 3,35 U 0,68 0,12 W 1,12 3,45 Wskaźnik leczenia W/(P+W) 0,18 0,50 * p<0,05; ** p<0,01; *** p<0,001. T a b e l a I I. Średnie liczby sekstantów ze zgrupowanymi wartościami wskaźnika CPI Kody CPI badana (n=41) Grupa kontrolna (n=40) Zdrowe przyzębie (kod 0) 1,90 4,38 Krwawienie lub wartość wyższa (kod ) 4,10 1,73 Kamień nazębny lub wartość wyższa (kod 2+3+4) 1,37 0,65 Kieszonki 3,5-5,5 lub wartość wyższa (kod 3+4) 0,15 0,03 Kieszonki 6 (kod 4) 0 0 *** p<0,001. Krwawienie lub wyższą wartość CPI zanotowano w większości sekstantów zębów młodzieży upośledzonej (4, 10 sekstanta) i w 1,73 sekstanta zębów młodzieży zdrowej. Kamień nazębny lub wyższą wartość CPI stwierdzono dwa razy częściej w grupie badanej (1,37 sekstanta) niż w grupie kontrolnej (0,65 sekstanta). Wartości wskaźników w grupie badanej były statystycznie istotnie wyższe (tab. II). Średnia wartość wskaźnika CPI określającego stan przyzębia wynosiła w grupie badanej 0,94 i była ponad dwukrotnie wyższa od średniej wartości CPI w grupie kontrolnej wynoszącej 0,39. Różnica ta była statystycznie istotna (p<0,001). Dobry stan higieny jamy ustnej (Pl.I. 0,0- -1,0) prezentowało jedynie 7,3% młodzieży upośledzonej w porównaniu z 57,5% badanych z grupy kontrolnej (tab. III). Higienę zadowalającą (Pl.I 1,1-2,0) stwierdzono u ponad połowy osób grupy badanej i u ponad 1/3 pacjentów grupy kontrolnej. Osób z higieną niedostateczną (Pl.I. 2,1-3,0) było prawie pięciokrotnie więcej w grupie osób upośledzonych w porównaniu z grupą kontrolną. Podsumowując, należy stwierdzić że, stan higieny jamy ustnej był znacznie gorszy w grupie badanej niż kontrolnej. Średnia wartość wskaźnika Pl.I. w grupie badanej wynosiła 1,77 podczas gdy w grupie kontrol- 772

5 2006, LIX, 11 Stan zębów u osób upośledzonych umysłowo T a b e l a I I I. Liczby i odsetki osób z określonymi wartościami wskaźnika Pl.I. Wartość wskaźnika Pl.I. badana Grupa kontrolna N % n % 0 1,0 3 7, ,5 1,1 2, , ,0 2,1 3, ,6 3 7,5 Razem nej 0,95 i różnica ta była istotna statystycznie (p<0,001). Dyskusja Średnia liczba PUW obrazująca intensywność próchnicy w grupie badanych osób z upośledzeniem umysłowym uzyskana w badaniach własnych wyniosła 7,53. Nie różniła się ona statystycznie istotnie od średniej liczby PUW (6,92) u badanych osób zdrowych. Nieco wyższą średnią liczbę PUW równą 8,4 stwierdziły Adamowicz i Kaczmarek (13) wśród młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim i umiarkowanym w wieku lat w badaniach w roku Zakres intensywności próchnicy uzyskany w innych polskich badaniach wykonanych wśród osób upośledzonych umysłowo wahał się od 8,81 do 5,2 (4, 6, 21, 22). Jednak porównywanie tych danych z wynikami własnymi może być jedynie orientacyjne ze względu na różnice w charakterystyce badanych grup takie, jak: przedział wiekowy, stopień upośledzenia, stosowana profilaktyka fluorkowa czy odmienne warunki środowiskowe. Intensywność próchnicy uzyskana w badaniach własnych w grupie kontrolnej była podobna do wyników uzyskanych przez innych autorów badających młodzież zdrową z dużych polskich miast w podobnym przedziale wiekowym (5, 7, 8, 14, 18). W badaniach prowadzonych w Irlandii, Wielkiej Brytanii i Grecji uzyskano znacząco niższą średnią liczbę PUW wśród osób upośledzonych wynoszącą od 3,2 do 5,6 (11, 13, 20, 25). Wyniki badań własnych wykazują duże dysproporcje pomiędzy poszczególnymi składowymi liczby PUW w grupie osób z upośledzeniem umysłowym, a także pomiędzy grupą badaną a kontrolną. Największy udział w liczbie PUW w grupie badanej stanowiły zęby z aktywną próchnicą 5,73, dużo mniej było zębów wyleczonych 1,12 oraz usuniętych z powodu próchnicy 0,68. Wskaźnik leczenia w grupie osób upośledzonych był bardzo niski (0,18). Podobny, niekorzystny udział składowych P, U, W ze zdecydowanie największym udziałem liczby zębów z próchnicą uzyskano w badaniach innych polskich autorów (4, 6, 21, 22). Poszczególne składowe liczby PUW stwierdzone w badaniach osób upośledzonych umysłowo w krajach wysoko rozwiniętych wykazują znaczne różnice w porównaniu z badaniami własnymi oraz badaniami innych autorów wykonanymi w Polsce. W badaniach wykonanych w innych krajach stwierdzono znaczną przewagę liczby zębów wypełnionych (W) nad pozostałymi składowymi PUW. Wskaźnik leczenia we wszystkich badaniach wyniósł ponad 0,80 (11, 17, 25). Na podstawie badań własnych i przytoczo- 773

6 M. Górski, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomatol., nych wyników badań wykonanych w Polsce na przestrzeni dwudziestu kilku lat można stwierdzić, że intensywność próchnicy w badanej grupie wiekowej osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym była podobna do intensywności próchnicy u ich zdrowych rówieśników. Dane te są zgodne z wynikami innych autorów (9). Wykonane dotychczas w Polsce badania nad stanem zdrowia jamy ustnej osób upośledzonych umysłowo nie dostarczają jednak spójnych danych dla przygotowania działań zapobiegających występowaniu próchnicy w tej grupie osób. Wynika to z bardzo dużej liczby zmiennych charakteryzujących osoby zakwalifikowane do grupy upośledzonych umysłowo. Znaczna przewaga zębów z aktywną próchnicą oraz niski wskaźnik leczenia mogą świadczyć o zdecydowanie niewystarczającej skuteczności opieki stomatologicznej wśród osób upośledzonych umysłowo w Polsce. Stan higieny u badanych osób upośledzonych umysłowo był znacznie gorszy w porównaniu z ich zdrowymi rówieśnikami (tab. III). Podobne wyniki uzyskano w badaniach innych polskich autorów (4, 35) oraz w pracy oceniającej stan higieny młodzieży upośledzonej umiarkowanie w Indonezji (2). Znacznie lepszą higienę jamy ustnej uzyskano w badaniach wykonanych wśród osób upośledzonych umysłowo w Belgii i Wielkiej Brytanii (19, 25), gdzie dobrą higienę stwierdzono u 24,4% i 51% badanych. Analiza przytoczonych badań własnych pozwala określić higienę wśród osób upośledzonych umysłowo jako niedostateczną. Niewielka liczba badań tego typu w Polsce, rozbieżności w cechach badanych grup oraz różne wskaźniki badawcze uniemożliwiają wyciągnięcie wniosków, co do ewentualnych tendencji i zmian na przestrzeni czasu. Analiza uzyskanych wyników wykazała znacznie gorszy stan zdrowia przyzębia badanych osób upośledzonych umysłowo w stosunku do grupy kontrolnej. Nieco gorsze wyniki uzyskali Adamowicz i Kaczmarek (1). Zupełnie inne wyniki uzyskano we wcześniejszych badaniach wykonanych przez Barańską- Gachowską i wsp.(4). Autorzy nie stwierdzili występowania kamienia nazębnego zarówno w grupie badanej, jak i kontrolnej. W doniesieniach większości autorów zagranicznych stwierdzono znacznie więcej osób ze zdrowym przyzębiem (11, 13, 25). Gorszy wynik stanu przyzębia uzyskał Costello (9), który stwierdził zdrowe przyzębie u 3% badanych a zmiany destrukcyjne u 36,4%. Dane z badania klinicznego dostarczające informacji na temat stanu zdrowia zębów, przyzębia oraz stanu higieny jamy ustnej są niewystarczające dla określenia wszystkich czynników mogących wpływać na taki stan. W przypadku osób upośledzonych w stopniu umiarkowanym przebywających pod opieką rodziców poza zamkniętymi ośrodkami opiekuńczymi, czynnikiem decydującym w realizowaniu potrzeb dotyczących zdrowia jamy ustnej jest świadomość oraz zaangażowanie rodziców osób upośledzonych. Rodzice w głównej mierze są odpowiedzialni za prowadzenie zabiegów higienicznych jamy ustnej. Poza rozwiązaniami systemowymi, regulującymi problem skutecznej opieki stomatologicznej osób upośledzonych umysłowo w Polsce, właśnie rodzice mogą i powinni wywierać duży nacisk na skuteczniejszą współpracę z lekarzem dentystą i zespołami stomatologicznymi w leczeniu i ocenie stanu zdrowia jamy ustnej u osób upośledzonych umysłowo. Wnioski 1. Stan zdrowia zębów, przyzębia oraz stan higieny jamy ustnej u młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym, prze- 774

7 2006, LIX, 11 Stan zębów u osób upośledzonych umysłowo bywającej pod opieką rodziców był zdecydowanie gorszy w porównaniu z osobami zdrowymi. 2. Istnieje konieczność stworzenia skutecznego programu promocji, profilaktyki i opieki stomatologicznej nad tą grupą młodzieży. Piśmiennictwo 1. Adamowicz A., Kaczmarek M.: Ocena stomatologicznych potrzeb leczniczych dzieci uczęszczających do szkoły specjalnej. Nowa Stomat., 2002, 2, Adiwoso A. S., Pilot T.: Results of oral health and hygiene education in an institution for multiple handicapped children in Indonesia. Int. Dent. J., 1999, 49, 2, Ainamo J., Barmes D., Beagrie G., Cutress T., Mrtin J., Sardoinfirri J.: Development of the world health organization (WHO) community periodontal index of community treatments needs (CPITN). Int. Dent. J., 1982, 32, Barańska- Gachowska M., Lisiewicz-Dyduch J., Lampa- Kompała J.: Ocena stanu uzębienia i przyzębia u dzieci upośledzonych umysłowo. Czas. Stomatol., 1986, XXXIX, 2, Boguszewska- Gutenbaum H., Piętowska M.: Stan zdrowotny uzębienia u młodzieży 18-letniej z makroregionu Warszawy. Czas. Stomatol., 1997, L, 6, Borysewicz-Lewicka M., Kaczmarek A., Krokos K.: Ocena stanu uzębienia uczniów szkoły specjalnej. Czas. Stomatol., 1996, XLIX, 12, Chłapowska J., Pawlaczyk- Kamieńska T., Lempe B.: Ocena epidemiologiczna stanu zdrowia uzębienia młodzieży Poznania w latach 1989/1999. Czas. Stomatol., 2001, LIV, 10, Chłapowska J.: Stan uzębienia 18-letniej młodzieży zamieszkującej województwo poznańskie. Stomatol. Współcz., 1998, 5, 4, Costello P. J.: Dental health status of mentally and physically handicapped children and adults in the Galway Community Care Area of the Western Health Board. J. Ir. Dent. Assoc., 1990, 36, 3, Dziedzic A.: Specyfika, możliwości i ograniczenia opieki stomatologicznej nad pacjentami ze schorzeniami psychicznymi. Mag. Stomatol., 2000, 10, Evans D. J., Greening S., French A. D.: A study of the dental health of children and young adults attending special schools in South Glamorgan. Int. J. Paediatr. Dent., 1991, 1, 1, Gabre P., Gahnberg L.: Inter-relationship among degree of mental retardation, living arrangements, and dental health in adults with mental retardation. Spec. Care Dentist., 1997, 17, 1, Holland T. J., O Mullane D. M.: Dental treatment needs in three institutions for the handicapped. Community Dent. Oral Epidemiol., 1986, 14, 2, Jańczuk Z.: O potrzebach i możliwościach profilaktyki próchnicy i chorób przyzębia u polskiej młodzieży. Mag. Stomatol., 2002, 4, Jurek G. H., Reid W. H.: Oral health of institutionalized individuals with mental retardation. Am. J. Ment. Retard., 1994, 98, 5, Kendall N. P.: Differences in dental health observed within a group of non-institutionalized mentally handicapped adults attending day centers. Community Dent. Health, 1992, 9, 1, Kendall N. P.: Oral health of a group of non-institutionalized mentally handicapped adults in the UK. Community Dent. Oral Epidemiol., 1991, 19, 6, Lisiecka K., Weyna E., Tomasik M., Bojba A., Szych Z.: Stan zdrowia jamy ustnej dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego w świetle badań epidemiologicznych z lat 1998 i Mag. Stomatol., 2003, 9, Martens L., Marks L., Goffin G., Gizani S., Declerk D.: Oral hygiene in 12-yearsold disabled children in Flanders, Belgium, related to manual dexterity. Community Dent. Oral Epidemiol., 2000, 28, Mitsea A. G., Karidis A. G., Donta-Bakoyianni C., Spyropoulos N. D.: Oral health status in Greek children and teenagers, with disabilities. J. Clin. Pediatr. Dent., 2001, 26, 1, Orlik M., Mielnik-Błaszczak M.: Ocena stanu uzębienia i higieny jamy ustnej u dzieci i młodzieży specjalnej troski. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1997, 4, 20, Pelcowa M., Kwapińska H., Fijał D.: Stan jamy ustnej u dzieci specjalnej troski z terenu Krakowa. Czas. Stomatol., 1986, XXXIX, 11, Rump Z., Przybylska J.: Rola współpracy pediatry ze stomatologiem w utrzymaniu zdrowia jamy 775

8 M. Górski, J. Buczkowska-Radlińska Czas. Stomatol., ustnej przewlekle chorych: standardy postępowania. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1998, 2/3, 22/23, Rump Z.: Promocja zdrowia jamy ustnej: strategia i treści merytoryczne dla populacji dzieci przewlekle upośledzonych. Przegl. Stom. Wieku Rozw., 1994, 6/7, Shaw L., Maclaurin E. T., Foster T. D.: Dental study of handicapped children attending special schools in Birmingham, UK. Community Dent. Oral Epidemiol., 1986, 14, 1, Silness J., Löe H.: Periodontal disease in pregnancy II. Correlation between oral hygiene and periodontal condition. Acta Odont. Scand., 1964, 22, 1, Strużak-Wysokińska M., Wysokińska-Miszczuk J., Niedzielska K.: Ocena stanu uzębienia młodzieży upośledzonej umysłowo, pozbawionej planowej opieki stomatologicznej. Wiad. Lek., 1984, XXXVII, 8, Tesini D. A.: Age, degree of mental retardation, institutionalization, and socioeconomic status as determinants in the oral hygiene status of mentally retarded individuals. Community Dent. Oral Epidemiol., 1980, 8, 7, Thornton J. B., Al-Zahid S., Campbell V. A., Marchetti A., Bradley E. L. Jr: Oral hygiene levels and periodontal disease prevalence among residents with mental retardation at various residential settings. Spec. Care Dentist., 1989, 9, 6, Vigild M.: Periodontal conditions in mentally retarded children. Community Dent. Oral Epidemiol., 1985, 13, 3, Wąsek A., Paszek-Chromik B., Pogorzelska- Stronczak B., Choina M., Witkowski M.: Problem leczenia stomatologicznego u dzieci specjalnej troski. Wiad. Lek., 1989, XLII, 9, World Health Organization: Oral health surveys basic methods. Genewa Wójciak L., Anholcer H., Gromadzińska E.: Narząd żucia u dzieci ze szkół podstawowych i specjalnych a profilaktyka fluorkowa i leczenie planowe. Czas. Stomatol., 1986, XXXIX, 10, Wójciak L., Anholcer H., Haber-Milewska T.: O konieczności zwiększenia opieki stomatologicznej nad dziećmi umysłowo upośledzonymi. Czas. Stomatol., 1980, XXXIII, 2, Wójciak L., Anholcer H., Haber-Milewska T.: Stan uzębienia dzieci uczęszczających do szkół specjalnych miasta Poznania. Czas. Stomatol., 1976, XXIX, 12, Otrzymano: dnia 5.V.2006 r. Adres autorów: Szczecin, Al. Powstańców Wlkp