np. gniewu i nienawiœci, prowadz¹ce do skierowanego przeciw innym czynu agresywnego. W przypadku agresji instrumentalnej nie chodzi o wyrz¹dzenie

Transkrypt

1 Wywiady, dyskusje 77 Silna s³aba p³eæ, czyli o agresji w sporcie kobiet Rozmowa z Jadwig¹ K³odeck¹-Ró alsk¹, psychologiem z Instytutu Sportu w Warszawie Jadwiga K³odecka-Ró alska, specjalistka w zakresie psychologii sukcesu, prekursorka stosowanej w polskim sporcie metodyki treningu mentalnego. Od wielu lat kierownik Zak³adu Psychologii Instytutu Sportu w Warszawie. Autorka kilkudziesiêciu prac naukowych i popularnonaukowych, poœwiêconych psychologicznym aspektom osi¹gniêæ. Prowadzi wyk³ady i zajêcia warsztatowe dla zawodników i trenerów. Wspó³pracuje zarówno z olimpijczykami, jak i m³odzie ¹ uprawiaj¹c¹ dyscypliny nieolimpijskie. Aktywnie uczestniczy w dzia³alnoœci miêdzynarodowych towarzystw naukowych. Cz³onek w³adz Europejskiego Towarzystwa Psychologii Sportu (FEPSAC) i Œwiatowego Towarzystwa Treningu Mentalnego (ISMTE) Sport Wyczynowy 2005, nr 3-4/

2 78 Rozmowa z J. K³odeck¹-Ró alsk¹, psychologiem z Instytutu Sportu n Zaprosi³em Pani¹ do rozmowy na temat agresji wœród kobiet-sportsmenek po wydarzeniu, jakie mia³o miejsce na pocz¹tku marca, w czasie fina³owego meczu o Puchar Polski pomiêdzy Lotosem Gdynia a Wis³¹ Kraków. Elaine Powell brutalnie pobi³a koszykarkê Wis³y, Jelenê Skeroviæ. Wyj¹tkowoœæ tego zdarzenia polega³a na tym, e dosz³o do niego podczas meczu koszykówki kobiet, oraz e ten akt agresji przekracza³ wszelkie dopuszczalne, w sporcie i poza sportem, granice. Zanim poddamy analizie motywy dzia³ania E. Powell, podejmijmy próbê wprowadzenia do tematu. Co to jest agresja, jak takie zachowanie definiuj¹ psychologowie? Psychologowie definiuj¹ agresjê na ró ne sposoby, w zale noœci od tego, która spoœród kilku teorii, próbuj¹cych wyjaœniæ to zjawisko, jest im bli sza. Znani amerykañscy psychologowie sportu, Weinberg i Gould, w swojej ksi¹ ce-podrêczniku Podstawy psychologii sportu, stwierdzaj¹, e agresja to... zachowanie skierowane przeciw ywej istocie z intencj¹ wyrz¹dzenia szkody lub urazu. Wa ne jest w³aœnie to, e dzia³anie agresywne, fizyczne lub s³owne, wyrz¹dza krzywdê drugiej osobie i jest ukierunkowane na zadanie bólu, cierpienia. Istotny jest tu równie fakt, e towarzyszy mu pobudzenie emocjonalne. Psychologowie wyró niaj¹ dwa g³ówne typy zachowañ agresywnych: tzw. agresjê reaktywn¹ oraz instrumentaln¹. Tej pierwszej czêsto towarzysz¹ niekontrolowane emocje, np. gniewu i nienawiœci, prowadz¹ce do skierowanego przeciw innym czynu agresywnego. W przypadku agresji instrumentalnej nie chodzi o wyrz¹dzenie komuœ krzywdy, ale osi¹gniêcie nieagresywnego celu w wyniku agresywnego dzia³ania. Liczne faule, jakie towarzysz¹ odbieraniu pi³ki przeciwnikowi, które mo na by nazwaæ czynami agresywnymi, nie s¹ skierowane przeciwko zawodnikowi. To tylko zachowanie ukierunkowane na osi¹gniêcie zwyciêstwa. Wiêkszoœæ agresji obserwowanej w zachowaniach sportowców ma charakter instrumentalny. n Sk¹d siê bierze agresja; czy cz³owiek rodzi siê agresywny lub nie, czy te wychowanie i œrodowisko powoduj¹, e jego zachowania s¹ w niektórych sytuacjach agresywne... Istnieje kilka teorii t³umacz¹cych agresjê cz³owieka. Obok teorii instynktu, teorii spo³ecznego uczenia siê czy dominuj¹cej przez wiele lat teorii pn. frustracja-agresja ostatnio zyskuje popularnoœæ tzw. zrewidowana teoria frustracja-agresja, bêd¹ca kombinacj¹ dwóch poprzednich. Uwa am, e adna z nich pojedynczo nie wyjaœnia wszystkich aspektów agresji i dlatego warto tworzyæ kompilacje. Niew¹tpliwie du e znaczenie odgrywa tutaj instynkt. Dowodz¹ tego badania prowadzone na zwierzêtach i wœród ludzi. G³oœne swego czasu teorie Freuda nadawa³y instynktowi olbrzymie znaczenie. Coœ w tym jest, jakkolwiek póÿniejsze badania skierowa³y uwagê na spo³eczne aspekty tego zjawiska. Kiedyœ mówi³o siê, e jedy-

3 Silna s³aba p³eæ, czyli o agresji w sporcie kobiet 79 nym powodem agresji jest frustracja, bêd¹ca wynikiem zablokowania czyichœ d¹ eñ. Niezwykle istotny jest te czynnik œrodowiskowy, wychowawczy. W yciu cz³owieka wystêpuje wiele sytuacji, które kszta³tuj¹ jego zachowanie dlatego, e dany czyn jest nagradzany b¹dÿ karany. Utrwalone œlady nagród lub kar pozostaj¹ i w okreœlonych sytuacjach, gdy pojawia siê czynnik wyzwalaj¹cy, zewnêtrzny lub wewnêtrzny, drog¹ skojarzeñ ujawniaj¹ siê ponownie. Bywa równie tak, e stan pobudzenia emocjonalnego mo e wywo³aæ reakcjê nieadekwatn¹ do sytuacji. Specjaliœci twierdz¹, e ludzie ró ni¹ siê tak e pod wzglêdem gotowoœci do agresji. U jednych gotowoœæ ta jest wy sza, u innych ni sza, co znaczy, e ci pierwsi ³atwiej popadaj¹ w stany irytacji. n PrzejdŸmy teraz do sportu. Stwarza on szczególnie korzystne, choæ specyficzne warunki, dla przejawów agresji. W tak zwanych sportach walki, takich jak boks czy judo, od wyzwolenia agresji u zawodnika mo e zale eæ jego wygrana. Pewna doza agresji mo e te przydaæ siê podczas gry w pi³kê no n¹, rêczn¹, koszykówkê... Pomijamy tutaj zachowania widzów, zw³aszcza publicznoœci pi³karskiej, gdzie agresja i wynikaj¹ca z niej przemoc manifestuj¹ siê zarówno na stadionie, jak i poza nim. Mechanizm agresji w warunkach sportowej rywalizacji dobrze t³umaczy wspomniana wy ej teoria frustracji. W samych za³o eniach walki sportowej, przy olbrzymim zaanga owaniu zawodnika, wystêpuje opór ze strony przeciwnika, d¹ ¹cego do tego samego celu. S¹ to sytuacje, w których frustracja jest stale obecna. Odnosi siê to zarówno do sportów walki, jak i gier zespo³owych. Sport jest klasycznym modelem do badania zachowañ celowo agresywnych. Mówi siê o tym, e pewne dzia³ania i faule taktyczne s¹ wyuczane, ze wzglêdu na spodziewane korzyœci. Jednak e zachêcanie do agresji w sytuacjach boiskowych mo e okazaæ siê pu³apk¹. Z regu³y towarzyszy jej pobudzenie, zak³ócaj¹ce sprawnoœæ wykonywania zadañ i podejmowania decyzji, przekierowuj¹c dzia³anie nie na osi¹gniêcie celu, lecz na przeciwnika, eby mu zaszkodziæ. Gdy psychologowie g³êbiej wniknêli w relacje pomiêdzy stanami agresywnymi a poziomem osi¹gniêæ, stwierdzili, e nie wystêpuje tu prosta zale noœæ. Mimo to w praktyce sportu obserwujemy agresywne zachowania w postaci ataku na przeciwnika i chocia w za³o eniu atak ten nie ma na celu jego sfaulowania, czêsto tym siê koñczy. n Dlaczego zawodnik, mimo œwiadomoœci kary czekaj¹cej go za przekroczenie przepisów, momentami nie jest w stanie zapanowaæ nad sob¹, dlaczego puszczaj¹ mu nerwy i dochodzi do silnych wy³adowañ? Nie ma na to jednej odpowiedzi. W ka dej sytuacji konfliktowej, jaka zdarza siê na boisku czy poza nim, pojawia siê inna przyczyna. Trzeba wiêc doszukiwaæ siê ró nych mechanizmów

4 80 Rozmowa z J. K³odeck¹-Ró alsk¹, psychologiem z Instytutu Sportu dla odmiennych zachowañ zawodników. Badania potwierdzaj¹, e ludzie czêsto radz¹ sobie z frustracj¹, roz³adowuj¹c napiêcie w sposób nieagresywny. Nadmiar energii mo e byæ skanalizowany poprzez spo³ecznie akceptowane formy dzia³ania, np. uprawianie wspomnianych sportów walki, które spe³niaæ mog¹ funkcjê oczyszczenia. Odwo³uj¹c siê do koncepcji katharsis, mo na powiedzieæ, e walka sportowa daje mo liwoœæ zastêpczego odreagowania napiêcia stosownym zachowaniem. W wymiarze szerszym przypisuje siê wy³adowaniu agresji w rygorach rywalizacji sportowej zastêpowanie wojen. Obserwacje efektów spo³ecznego uczenia siê wskazuj¹ na kluczow¹ rolê trenerów, rodziców, liderów sportu we wzmacnianiu b¹dÿ eliminowaniu agresji z ycia sportowego. n Skupmy zatem uwagê na incydencie, jaki zdarzy³ siê podczas wspomnianego meczu koszykówki kobiet, kiedy to Elaine Powell wymierzy³a cios bokserski w twarz przeciwniczki. Jaki mechanizm zadzia³a³ w tym przypadku? Na szczêœcie, tego rodzaju przejawy agresji w œrodowisku sportowym to zachowania incydentalne. Na takie zachowania nie ma i nie mo e byæ zgody w adnym przypadku, zarówno w odniesieniu do kobiet, jak i mê - czyzn... n By³o ono tak zaskakuj¹ce, tak brutalne, niewspó³mierne do prawdziwego czy wyobra onego przewinienia koszykarki, której Powell wymierzy- ³a sprawiedliwoœæ, i wszyscy byliœmy zaszokowani. Wiêksza czêœæ œrodków masowego przekazu bardzo d³ugo eksploatowa³a to wydarzenie jako sensacjê, która przyci¹gnie uwagê czytelników i widzów.. I to by³ b³¹d, Ten incydentalny, choæ bardzo groÿny i godzien potêpienia, akt agresji nie powinien byæ nadmiernie nag³aœniany. Nale y pamiêtaæ o tym, e m³odzi ludzie ucz¹ siê zachowañ poprzez naœladowanie. Nawet, jeœli chcieliby naœladowaæ osoby znane, które naprawdê maj¹ czym zaimponowaæ, to zachowania agresywne bywaj¹ w wysokim stopniu zaraÿliwe... n Co mo na s¹dziæ o koszykarce, importowanej do Polski z ligi amerykañskiej: sk¹d u niej tyle agresji i w tak brutalnej formie? Bardzo prawdopodobne, e w tej sytuacji skumulowa³o siê zmêczenie i negatywne emocje, np. gniewu, wywo- ³uj¹c tzw. afektywne napiêcie. Wystarczy³ drobny powód, by nast¹pi³o wy³adowanie. Poniewa nie obserwowa³am osobiœcie zdarzenia i jego uczestniczek, nie mogê odnieœæ siê do tego konkretnego przypadku, ale spróbujê poszukaæ wyjaœnieñ hipotetycznych. Przemoc bywa czêsto wytworem kultury. Wiele osób uczy siê agresji w œrodowisku, w którym wzrasta, gdzie obowi¹zuj¹cym sposobem rozwi¹zywania sytuacji konfliktowych jest stosowanie przemocy. Jeœli agresja nie by³a karana, a przeciwnie nagradzana, bo dziêki niej

5 Silna s³aba p³eæ, czyli o agresji w sporcie kobiet 81 zdobywa³o siê presti w grupie, zosta- ³a utrwalona jako wzorzec, uruchamiany automatycznie w sytuacjach podobnych, którym towarzyszy pobudzenie. Incydent móg³ te byæ efektem b³êdnego odczytania zamiarów przeciwniczki, która w odwecie za rzekom¹ zniewagê zosta³a zaatakowana. n Agresjê uwa amy raczej za zachowania typowe dla mê czyzny. Jeœli jej przypadki zdarza³y siê u kobiet, to przybiera³y co najwy ej postaæ s³own¹. Tymczasem coœ siê chyba pod tym wzglêdem w sporcie zmieni³o. Uporczywe domaganie siê przez kobiety jak najszerszego dostêpu do uprawiania wszelkich istniej¹cych dyscyplin sportu, odnios³o, po latach, skutek. Kobiety-sportsmenki pojawi³y siê na obszarach tradycyjnie zarezerwowanych dla mê czyzn, nie wy- ³¹czaj¹c sportowych ekstremów. Pomijam tu kwestiê, czy wszelkie formy sportowego wspó³zawodnictwa i treningu s¹ dla nich odpowiednie. W wyniku owych przemian zachowania typowe dla mêskich sportów musia³y, si³¹ rzeczy, zostaæ zaadoptowane przez kobiety. S³aba p³eæ przesta³a byæ s³ab¹... To jest wynik szerszego zjawiska psychospo³ecznego, typowego dla naszych czasów. Moim zdaniem, s³aba p³eæ dostarcza niezliczon¹ iloœæ dowodów swojej si³y w podejmowaniu codziennych obowi¹zków rodzinnych, pracy zawodowej, wychowaniu dzieci, twórczoœci, dzia³alnoœci spo³ecznej... Sport okaza³ siê dla kobiet terenem bardzo atrakcyjnym. Zaistnia³y we wszystkich obszarach sportu, kieruj¹c siê podobn¹ jak mê czyÿni motywacj¹. Pragn¹ wygrywaæ, osi¹gaæ coraz lepsze wyniki, zdobywaæ nagrody i cieszyæ siê szerokim uznaniem, czemu sprzyja zainteresowanie mediów. Jednak e rozmyœlne i celowe zadawanie cierpieñ innym osobom, jako tzw. utrwalone skrypty zachowañ stanowi w dalszym ci¹gu wzorzec czêœciej obserwowany wœród mê czyzn. Wiêksza agresywnoœæ fizyczna mê - czyzn ma zwi¹zek z ró nicami fizjologicznymi obu p³ci (np. poziomem testosteronu), a tak e odrêbnoœci¹ standardów kulturowych. Dlatego badacze pos³uguj¹ siê w opisie zró nicowania obu p³ci nie tylko terminem sex, odnosz¹cym siê do p³ci biologicznej, ale tak- e pojêciem gender, opisuj¹cym spo³eczne i psychologiczne kategorie mêskoœci i kobiecoœci. n Mo na by³o jeszcze oczekiwaæ, e w sporcie wyczynowym, który w wiêkszoœci sta³ siê sportem zawodowym, w³aœnie profesjonalizm spowoduje ograniczenie dzia³añ agresywnych, wyrz¹dzaj¹cych wymierne szkody osobiste (wy³¹czenie zawodników z pracy, zagro enie ich karier, obni- enie wartoœci rynkowej itd.). Sta³o siê inaczej, obserwujemy ich narastanie, zw³aszcza w sportowych grach zespo³owych, gdzie dzia³ania agresywne zyskuj¹ status sta³ych fragmentów gry (pomijam tu zaplanowane wstawki bokserskie, jak np. w meczach hokeja na lodzie, maj¹ce w przekonaniu organizatorów podnosiæ atrakcyjnoœæ widowiska)...

6 82 Rozmowa z J. K³odeck¹-Ró alsk¹, psychologiem z Instytutu Sportu Dotykamy tu niezwykle wa nej kwestii zwi¹zanej z motywacj¹ dzia³ania, jego skutecznoœci¹, ze sposobami osi¹gania celów. Wspomnia³am, e kobiety cechuje tak samo silna, jak mê czyzn, motywacja w d¹ eniu do sukcesu. Oznacza to, e jeœli podejmujesz walkê, aby zwyciê yæ musisz byæ dobrze przygotowany, silny, sprawny, ekspansywny (niekoniecznie agresywny). Dotychczas te cechy wi¹zano z mêskoœci¹. To by³ standard, który odpowiada³ to samoœci mê czyzny, jego pozycji, presti owi. Od kobiety stereotypowo oczekiwano ciep³a, opiekuñczoœci, spolegliwoœci. St¹d wiêkszy sprzeciw budz¹ akty agresji w sporcie kobiet. Obowi¹zuj¹cy na terenie sportu, skuteczniejszy w warunkach silnej rywalizacji model mêski czêsto siêga granic przepisów lub wykracza poza nie, gdy cel osi¹ga siê za wszelk¹ cenê. n Wtedy jednak musi pojawiæ siê pytanie zasadnicze, czym jest sport, czym ma byæ, czy tylko okazj¹ do zdobywania s³awy, pieniêdzy z u yciem wszelkich skutecznych œrodków, nie wy³¹czaj¹c agresji, czy sposobem na jej roz³adowywanie. Czy ma s³u yæ czemuœ jeszcze? Gdy zadawa³am podobne pytanie polskim olimpijkom, czêsto pada³a odpowiedÿ: sport jest moim yciem. Rol¹ organizatorów sportu jest stwarzanie akceptowanych spo³ecznie warunków rywalizacji, szczególnie w odniesieniu do uczestnictwa m³odych ludzi. Osi¹ganie sportowych celów wymaga systematycznej pracy nad sob¹, dostarcza radoœci i satysfakcji z jej rezultatów, ukazuje dobitnie wartoœæ wspólnego dzia³ania. Jeœli emocje i agresja, bêd¹ca instrumentem walki sportowej, utrzymywane s¹ w ryzach przepisów i kontrolowane przez sêdziów, nie wyrz¹dzaj¹ nikomu krzywdy. n Sport to nie muzyka, nie musi ³agodziæ obyczajów, ale skoro coraz liczniejsza obecnoœæ w nim kobiet nie wyklucza aktów agresji, gdy musz¹ one poddaæ siê dyktatowi skutecznego dzia³ania, to czego mo na oczekiwaæ w przysz³oœci... Uprawianie zarówno sportu, jak i muzyki, stanowi bardzo trafny przyk³ad modelowego d¹ enia do mistrzostwa przez ludzi wykazuj¹cych ogromn¹ ambicjê w osi¹ganiu tego, co zamierzaj¹. Perfekcja wykonania mo e w obu przypadkach ³agodziæ obyczaje, przekszta³caj¹c niszczycielskie instynkty w po yteczne i godne naœladowania formy ekspresji, nawet w obliczu silnych emocji. Ponadto, obserwacja agresora, ukaranego w sytuacji, kiedy pogwa³ci³ normy, prowadzi nie do wzrostu, a do zahamowania agresji u innych uczestników i obserwatorów. Zatem wyzwaniem dla przysz³oœci sportu i zachowania jego ludzkiego oblicza jest ochrona przed degradacj¹ obowi¹zuj¹cych regu³ czystej gry. n Wszystko to jest bardzo s³uszne, ale jak to robiæ? Mo e psychologowie coœ podpowiedz¹?

7 Silna s³aba p³eæ, czyli o agresji w sporcie kobiet 83 Nastawienia rywalizacyjne stanowi¹ element znamienny dla wspó³czesnej cywilizacji, zatem rozwi¹zania wypracowane w sporcie mog¹ s³u yæ przyk³adem dla innych wa nych sfer ycia cz³owieka. Nie wyrokuj¹c o instynktowej czy wyuczonej naturze agresji, trzeba powiedzieæ, e istniej¹ pewne sytuacje i czynniki, które sprzyjaj¹ jej nasileniu. Organizatorzy sportu, podejmuj¹cy akcje prewencyjne, powinni szczegó³owo rozpoznaæ ich jakoœæ i znaczenie. Elementem optymistycznym w programach zapobiegania przemocy jest to, e zachowania agresywne podlegaj¹ zmianie i mog¹ byæ modyfikowane. Tym problemem zajmuj¹ siê od dawna psychologowie spo³eczni. Poszukuj¹ sposobów zwiêkszenia kontroli zachowania i sublimacji popêdu, rozpoznaj¹ warunki wyzwalaj¹ce agresjê i mechanizmy hamuj¹ce (wielkoœæ terytorium, temperatura otoczenia, atmosfera emocjonalna). Zwykle do ujawnienia agresji dochodzi w wyniku interakcji wielu czynników. Dezaprobata i natychmiastowe karanie przemocy, stwarzanie warunków dla nieagresywnych sposobów roz- ³adowania frustracji, nieustanne wzmacnianie zachowañ po ¹danych, uznanie jakoœci rozwoju m³odych uczestników sportu za wartoœæ wy sz¹ ni sukces osi¹gniêty za wszelk¹ cenê, wyjaœnianie im, na czym polega zachowanie w³aœciwe i niepo ¹dane, uczenie ich sposobów pokojowego rozwi¹zywania konfliktów i sztuki mediacji, szacunku dla przeciwnika z zachowaniem w³asnej godnoœci jako cz³owieka mo na uznaæ za najwa niejsz¹ misjê trenera, jako mistrza i prawdziwego przywódcy. Warto tak e pamiêtaæ o tym, e wiod¹c¹ rolê w wyzwoleniu sportu od przemocy i agresji odgrywaj¹ œrodki masowego przekazu. Rozmawia³: Andrzej Pac-Pomarnacki