Profil i struktura osobowoœci, agresji i motywacji sportowej reprezentantek Polski w pi³ce no nej

Transkrypt

1 33 Mistrzostwo sportowe wi¹ e siê z walecznoœci¹, uporem w d¹ eniu do celu, ale forma tych zachowañ musi byæ spo³ecznie akceptowana i zgodna z przepisami sportowymi. Profil i struktura osobowoœci, agresji i motywacji sportowej reprezentantek Polski w pi³ce no nej W artykule opisano wyniki badañ, które mia³y odpowiedzieæ na pytania: Jaki jest poziom czynników osobowoœci, agresji i motywacji sportowej o kobiet, reprezentantek Polski w pi³ce no nej oraz zawodniczek klubów pierwszoligowych? Jaka jest struktura wymiarów psychicznych, które w sposób istotny statystycznie ró ni¹ obie badane grupy? Okaza³o siê, e osi¹ganie mistrzostwa w pi³ce no nej kobiet wi¹ e siê z eliminacj¹ zachowañ agresywnych na rzecz wzmo onej motywacji zwyciê ania i celu. Równoczeœnie zró nicowanie struktury osobowoœci zawodniczek reprezentacji oraz czo³owych klubów pierwszoligowych potwierdzi³o rolê czynników psychicznych w optymalizacji osi¹gniêæ sportowych. S OWA KLUCZOWE: psychologia sportu pi³ka no na kobiet osobowoœæ agresja motywacja. Z Zak³adu Pedagogiki i Psychologii, Zamiejscowy Wydzia³ Wychowania Fizycznego w Bia³ej Podlaskiej. Sport Wyczynowy 2002, nr 7-8/

2 34 We wspó³czesnym sporcie wyczynowym nikt ju nie kwestionuje wp³ywu psychiki na efekty procesu szkolenia oraz poziom osi¹gniêæ zawodnika. Na ten fakt zwracaj¹ uwagê zarówno teoretycy sportu, jak i wybitni trenerzy, pracuj¹cy z zespo³ami ligowymi lub reprezentacjami narodowymi w wielu dyscyplinach sportu. T. Rychta (10) wskazuje, i w przygotowaniu psychicznym zawodnika wa ne jest optymalne wykorzystanie jego potencja³u psychofizycznego, na który oprócz czynników œrodowiskowych, w³aœciwoœci osób uczestnicz¹cych z zawodnikiem w procesie treningowym, sk³ada siê tak e specyficzne zachowanie zawodnika, wspó³determinowane m.in. przez jego cechy osobowoœci. W prowadzonych obecnie badaniach nad osobowoœci¹ sportowców mo na wyró niæ cztery kierunki (17) zmierzaj¹ce do okreœlenia: typów osobowoœci sportowców; zale noœci miêdzy cechami osobowoœci a poziomem osi¹gniêæ zawodników w ró nych dyscyplinach sportu; kryteriów osobowoœci, wykorzystywanych w procesie selekcji zawodniczej; wp³ywu sportu i æwiczeñ fizycznych na osobowoœæ. Niniejsza praca dotyczy struktury osobowoœci zawodniczek osi¹gaj¹cych sukcesy w zdawa³oby siê typowo mêskiej dyscyplinie, jak¹ jest pi³ka no na. Jej celem jest okreœlenie profilu struktury osobowoœci, agresji i motywacji sportowej reprezentantek Polski na tle zawodniczek klubowych. Pytania badawcze by³y nastêpuj¹ce: Jaki jest poziom czynników osobowoœci, agresji i motywacji sportowej reprezentacji Polski kobiet w pi³ce no nej oraz zawodniczek klubów pierwszoligowych? - Jaka jest struktura tych wymiarów psychicznych, które w sposób istotny statystycznie ró ni¹ obie badane grupy? Materia³ i metody badañ Badaniom poddano zawodniczki reprezentacji Polski oraz 3 czo³owych klubów pierwszoligowych (n = 42) w sezonie 1999/2000: Czarni Sosnowiec, Medyk Konin oraz Savena Warszawa. Zastosowano w nich nastêpuj¹ce narzêdzia badawcze: Inwentarz Osobowoœci (NEO FFI), ujmuj¹cy osobowoœæ w modelu tzw. Wielkiej Pi¹tki (neurotycznoœæ, ekstrawersja, otwartoœæ na doœwiadczenie, ugodowoœæ, sumiennoœæ), autorstwa P. T. Costy i R. McCrae (18); Inwentarz Nastroje i Humory A. H. Bussa i A. Durkee (9), s³u ¹cy do pomiaru agresywnoœci charakteryzowanej w 8 podskalach: napastliwoœci fizycznej (Npf), napastliwoœci s³ownej (Nps), napastliwoœci poœredniej (Npp), negatywizmu (Ngt), podejrzliwoœci (Pdj), urazy (Urz), dra liwoœci (Drl), poczucia winy (Pw), agresji ogólnej (A.o.); do zbadania poziomu motywacji sportowej (motywacja wspó³zawodniczenia, zwyciê ania oraz celu) wykorzystano Kwestionariusz Motywacji Sportowych (SOQ) D. L. Gilla, T. F. Deetera (7). W badaniu zastosowano metody analizy statystycznej (test t-studenta), pozwalaj¹ce okreœliæ istotnoœæ statystyczn¹ w poziomie ró nic, wystêpuj¹cych miê- 34

3 Profil i struktura osobowoœci, agresji i motywacji sportowej dzy kadrowiczkami a pi³karkami ligowymi w zakresie badanych zmiennych (12), co jednak nie jest wiod¹cym tematem artyku³u. W niniejszej pracy zostan¹ omówione te wymiary, które w sposób istotny statystycznie ró ni³y obie badane grupy. Wyniki badañ i dyskusja Analizê struktury osobowoœci przeprowadzono wykorzystuj¹c jedn¹ z najbardziej znanych i popularnych na œwiecie koncepcji, w myœl której osobowoœæ ujmowana jest w kategoriach cech, tworz¹cych tzw. piêcioczynnikowy model osobowoœci (Big Five), obejmuj¹cy: neurotycznoœæ, ekstrawersjê, otwartoœæ na doœwiadczenie, ugodowoœæ, sumiennoœæ (14). guna ujemnego wyst¹pi³o u zawodniczek pierwszoligowych w czynniku otwartoœci na doœwiadczenie (x _ = 4,56), co wskazuje, i w porównaniu z kadrowiczkami s¹ one bardziej konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w pogl¹dach. W praktyce sportowej mo e to wi¹zaæ siê z preferowaniem tych elementów technicznych czy rozwi¹zañ taktycznych, które s¹ zawodnikowi dobrze znane. Osoby te raczej bêd¹ unika³y niekonwencjonalnych rozwi¹zañ na rzecz znanych i wypróbowanych sposobów dzia- ³ania zarówno na niwie sportowej, jak i w yciu osobistym. Jednoczeœnie bêd¹ one bardziej uleg³e wobec autorytetów, którymi niew¹tpliwie powinni byæ trene- Ryc. 1. Profil struktury osobowoœci pi³karek no nych reprezentacji Polski oraz zawodniczek czo³owych dru yn pierwszoligowych (n = 42) (wg wartoœci stenowych). 1 Skala stenowa jest znormalizowan¹ dziesiêciostopniow¹ skal¹ standardow¹ o œredniej 5,5 i odchyleniu standardowym 2,0. Jednostk¹ skali jest 1 sten. Przyjmuje siê zazwyczaj, e wyniki znajduj¹ce siê w granicach od 1 do 4 stena mo - na traktowaæ jako niskie; od 5 do 6 stena jako œrednie; zaœ od 7 do 10 stena jako wysokie. Charakteryzuj¹c profile osobowoœci badanych pi³karek (ryc. 1.), obliczone wed³ug wartoœci stenowych 1 ujawniono, i najwiêksze ukierunkowanie w stronê bierzy, ale tego raczej nie mo na powiedzieæ o zawodniczkach kadry. Okaza³y siê one bowiem bardziej kreatywne, ciekawe œwiata. Charakteryzuje je du a wyobraÿnia i sk³onnoœæ do poszukiwania oryginalnych rozwi¹zañ, nawet kosztem kwestionowania dotychczasowej wiedzy i autorytetów w danej dziedzinie. W odniesieniu do pi³karek reprezentantek Polski najwiêksze ukierunkowanie w stronê bieguna ujemnego, a jednocze- 35

4 36 Ryc. 2. Poziom neurotycznoœci pi³karek no nych reprezentacji Polski i czo³owych dru yn pierwszoligowych (n=42). œnie najwiêksze zró nicowanie badanych czynników osobowoœci, stwierdzono w poziomie neurotycznoœci (x _ = 4,13). Dlatego te ten czynnik zostanie omówiony nieco szerzej, z uwzglêdnieniem procentowego rozk³adu wyników (ryc. 2). Warto podkreœliæ, i po³owa kadrowiczek to osoby zrównowa one i dojrza³e emocjonalnie; spokojne i zrelaksowane; efektywnie funkcjonuj¹ce w sytuacji stresu rzadziej za³amuj¹ siê i zamartwiaj¹, reaguj¹c silnie lêkiem, napiêciem. Takie zachowania mo emy obserwowaæ jedynie u co 4 zawodniczki badanych klubów pierwszoligowych. Zaobserwowana tendencja jest rozbie na z wynikami badañ, jakie uzyska³ R. Danielik (2), charakteryzuj¹c cechy osobowoœci i temperamentu zawodników m³odzie owych reprezentacji pi³karskich. Pi³karze osi¹gaj¹cy sukces sportowy byli bardziej zneurotyzowani ni ich koledzy, którzy nie mieli takich osi¹gniêæ. Wydaje siê, i ten fakt mog¹ t³umaczyæ badania zarówno W. Stronczyñskiego (15), jak i T. Rychty i A. Neffatiego (12), przeprowadzone wœród pi³karzy, które ujawni³y, i o powodzeniu w grze poszczególnych zawodników nie decydowa³y pojedyncze cechy, ale charakterystyczne ich uk³ady, zwane syndromami osobowoœci (3). Najwiêksze ukierunkowanie w stronê bieguna dodatniego, zarówno wœród reprezentantek Polski, jak i zawodniczek czo³owych klubów pierwszoligowych, stwierdzono w czynniku sumiennoœci (analogicznie x _ = 6,38; x _ = 6,52). Jest to dobry prognostyk osi¹gniêæ sportowych, bowiem osoby te s¹ umotywowane do dzia³ania, wytrwa³e w realizowaniu jasno sprecyzowanych celów, przekonane o tkwi¹cych w nich mo liwoœciach, skrupulatne i rzetelne w pracy. W badaniach nie stwierdzono ró nic istotnych statystycznie w zakresie adnego z badanych piêciu czynników osobowoœci (16). Fakt ten zdaje siê potwierdzaæ opiniê Z. Czajkowskiego (1), który poszukuj¹c podobieñstwa pewnych wymiarów osobowoœci wraz ze wzrostem mistrzostwa sportowego stwierdzi³, i wzrost sta u zawodniczego wi¹ e siê ze spadkiem ró nic miêdzyosobniczych. Adepci sportowi s¹ osobowoœciowo bardzo ró ni, natomiast mistrzów sportu charakteryzuje ju wiele wspólnych cech. Nale y pamiêtaæ, i w praktyce sportowej podczas diagnostyki psychologicznej wskazane jest w pierwszej kolejnoœci dokonanie diagnozy w³aœnie struktury osobowoœci zawodnika (11), gdy zgodnie z czynnikowymi teoriami osobowoœæ stanowi dynamiczn¹ organizacjê tych cech, które determinuj¹ charakterystyczne, indywidualne zachowanie. W sporcie zaœ musimy pamiêtaæ, i sportowe osi¹gniêcia s¹ zawsze osi¹gniêciami osobowoœci sportowca lub jej uzewnêtrznieniem (4, s.105). 36

5 Profil i struktura osobowoœci, agresji i motywacji sportowej Kolejnym analizowanym wymiarem psychologicznym by³a agresywnoœæ, rozumiana przez A. H. Bussa (za: 9 poz. piœm.) jako nawyk atakowania, w którego strukturze mo na wyró niæ takie komponenty, jak: napastliwoœæ fizyczna (Npf), napastliwoœæ s³owna (Nps), napastliwoœæ poœrednia (Npp), negatywizm (Ngt), podejrzliwoœæ (Pdj), uraza (Urz), dra liwoœæ (Drl) oraz jako wymiar dodatkowy u kobiet poczucie winy. Przedstawione profile agresywnoœci obu badanych grup (ryc. 3-4) ujawniaj¹ du e dysproporcje w poziomie takich podskal agresywnoœci, jak: napastliwoœæ s³owna (Nps) oraz poœrednia (Npp), negatywizm (Ngt) oraz ogólny poziom agresji (W. O.), co znalaz³o potwierdzenie w analizie statystycznej (por. 16). Te podskale zostan¹ omówione dalej, w kontekœcie rozk³adu procentowego. Porównuj¹c poziom uzyskanych wartoœci w zakresie napastliwoœci s³ownej (Nps) stwierdzono, i nieprzypadkowo (t = -2,31; p<0,02) ponad po³owa zawodniczek klubów pierwszoligowych i tylko 12% zawodniczek reprezentacji Polski ma tendencjê do wyra ania swoich negatywnych emocji, u ywaj¹c krzyku. Przy tym niejednokrotnie w przekazywanych treœciach dominuje nadmierny krytycyzm, wrogoœæ, przekleñstwa, czy groÿby. Równie w badaniach R. Danielika (2) pi³karze, którzy nie osi¹gnêli Ryc. 3. Profil struktury agresji ogólnej pi³karek reprezentacji Polski oraz czo- ³owych dru yn pierwszoligowych (n = 42) (wed³ug wartoœci stenowych). Ryc. 4. Poziom napastliwoœci s³ownej, poœredniej oraz negatywizmu reprezentantek Polski oraz czo³owych dru yn pierwszoligowych (n = 42). 37

6 38 sukcesu sportowego, charakteryzowali siê wy szym poziomem napastliwoœci s³ownej (Nps) w porównaniu do swoich kolegów z kadry, osi¹gaj¹cych sukcesy. W odniesieniu do procentowego rozk³adu wyników, opisuj¹cych napastliwoœæ poœredni¹ (Npp), w obu grupach stwierdzono odmienne proporcje w rozk³adzie wyników. Po³owa zawodniczek graj¹cych w reprezentacji Polski (50%) ujawni³a niski poziom, zaœ ponad po³owa zawodniczek ligowych (56%) wysoki, sk³onnoœci do okazywania okrê nych zachowañ agresywnych przejawiaj¹cych siê dwojako: zarówno w niszczeniu cudzej w³asnoœci, plotkowaniu i obgadywaniu innych osób, jak te w atakach wœciek³oœci, tupaniu, rzucaniu przedmiotami. Przedstawione ró nice s¹ istotne statystycznie (t = -3,60; p<0,001). Charakteryzuj¹c podskalê negatywizmu (Ngt) stwierdzono, i 40% pi³karek graj¹cych w klubach ligowych oraz 25% kadrowiczek ujawnia jego wysoki poziom, co obserwowalne jest w tendencji do czêstszego wyra ania braku chêci wspó³pracy, zachowañ opozycyjnych skierowanych przeciw zwierzchnikom, trenerom, rodzicom. Stopieñ nasilenia odmowy wspó³pracy mo e byæ zró nicowany od biernego oporu do otwartego buntu. Obserwowane wyraÿnie czêœciej przejawy negatywizmu u zawodniczek klubowych znajduj¹ potwierdzenie statystyczne (t = -2,09; p<0,04). 75% kadrowiczek i 48% zawodniczek klubowych charakteryzuje niski poziom agresji ogólnej (ryc. 5), która jest wypadkow¹ wszystkich podskal, z wyj¹tkiem podskali poczucia winy (t = -2,29; p<0,02). Taki wynik, jak te analiza profili agresji (ryc. 3), w których kadrowiczki w ka dej z mierzonych podskal agresji uzyskiwa³y wyniki ni sze od ich kole anek z klubów ligowych, wskazuj¹ jednoznacznie, i mistrzostwo sportowe wi¹ e siê z walecznoœci¹, uporem w d¹- eniu do celu, ale forma tych zachowañ musi byæ spo³ecznie akceptowana i zgodna z przepisami sportowymi. Nie od dziœ wiadomo, e najczêœciej fauluj¹ ci zawodnicy, których wyszkolenie techniczne pozostawia wiele do yczenia (8, s. 34). Tutaj widaæ wyraÿnie, jak wiele zale y od pracy trenera, a eby agresji nie wi¹zaæ z natur¹ sportu, a jednoczeœnie uwolniæ sport od wp³ywów ycia zewnêtrznego, gdzie przejawów agresywnych zachowañ jest coraz wiêcej. Bardzo niepokoj¹ce jest zatracanie przez sport zasad uczciwej walki; rozmyœlna, a nawet wyrafinowana, brutalnoœæ i agresja, wchodz¹ przecie w zakres swoiœcie pojêtej taktyki walki sportowej. Kolejnym badanym wymiarem by³a motywacja osi¹gniêæ sportowych, w tej pracy ujmowana zgodnie z koncepcj¹ D. L. Gilla i T. E. Detera (za: 7 poz. piœm.) w 3 kategoriach: motywacji wspó³zawodniczenia, zwyciê ania oraz d¹ enia Ryc. 5. Poziom agresji ogólnej reprezentantek Polski oraz czo³owych dru yn pierwszoligowych (n = 42). 38

7 Profil i struktura osobowoœci, agresji i motywacji sportowej do celu. Dzia³alnoœæ sportowa jest form¹ aktywnoœci, pozwalaj¹c¹ zaspokajaæ ró - norodne potrzeby, co nierozerwalnie wi¹- e siê z procesem motywacyjnym. Aktualnie odczuwana potrzeba mo e istotnie wp³ywaæ na wybór realizowanych celów. O znaczeniu motywacji w sporcie jednoznacznie przekonuje stwierdzenie, i motywacja jest wa niejsza ni aktualny trening sam w sobie i przy braku jakiejkolwiek motywacji trening ma tylko nieznaczn¹ wartoœæ praktyczn¹ (13, s. 19). W poziomie motywacji zwyciê ania oraz celu ró nice statystyczne by³y nieprzypadkowe, dlatego te dalsza analiza bêdzie dotyczy³a tylko tych zmiennych (ryc. 6). Co trzecia zawodniczka kadry i tylko co pi¹ta zawodniczka klubowa charakteryzuje siê wysokim poziomem chêci odnoszenia zwyciêstwa w interpersonalnej dzia³alnoœci sportowej motywacja zwyciê ania oraz ujawnia potrzebê realizowania swoich osobistych celów w dzia³alnoœci sportowej motywacja celu. Nieprzypadkowoœæ tych ró nic potwierdzi³y uzyskane wartoœci testów statystycznych (t = 2,38 oraz t = 2,29; p<0,02). W odniesieniu do motywacji celu wyniki badañ s¹ rozbie ne z wynikami, Ryc. 6. Poziom motywacji zwyciê ania i celu oraz Polski oraz czo³owych dru yn pierwszoligowych (n = 42). które uzyska³ R. Danielik (2), wskazuj¹cymi, i to w³aœnie w grupie pi³karzy, którzy nie osi¹gnêli sukcesu graj¹c w kadrze, motywacja celu, a wiêc realizowania swoich osobistych planów przez sport, jest wy sza. Uzyskane wyniki badañ zdaj¹ siê potwierdzaæ, i w dzia³alnoœci sportowej p³eæ nie tyle ró nicuje motywacjê osi¹gniêæ, co znaczenie i wyznaczniki sukcesu. Niektórzy autorzy wskazuj¹, i przy zbli onym natê eniu motywacji sportowej kobiety w wiêkszym stopniu nastawione s¹ na realizacjê osobistych celów i standardów, natomiast mê czyÿni chc¹ zwyciê aæ w rywalizacji interpersonalnej i zajmowaæ czo³owe lokaty w rankingach (6). Uzyskane wyniki badañ zdaj¹ siê potwierdzaæ dane wskazuj¹ce, i dziewczêta mocno zaanga owane w dzia³alnoœæ sportow¹ chc¹ przede wszystkim realizowaæ w niej swoje cele osobiste i osobisty rozwój. W mniejszym stopniu wiod¹cym motywem ich dzia³alnoœci jest chêæ otrzymywania wsparcia emocjonalnego od grupy (5), co mog³oby te t³umaczyæ wy szy poziom ekstrawersji (ryc. 1) tych zawodniczek, przejawiaj¹cy siê m.in. w wiêkszej towarzyskoœci, serdecznoœci, otwartoœci na drugiego cz³owieka. Wyniki niniejszych badañ s¹ zbie ne z wynikami badañ przeprowadzonych wœród zawodniczek i zawodników stanowi¹cych elitê sportu wyczynowego. Tym samym potwierdzono, i generalnie elita sportu w porównaniu do grup o ni - szej klasie jest bardziej zorientowana na osi¹ganiu osobistych celów, osobistych standardów ni na zwyciê aniu, œciganiu siê czy osi¹ganiu pozycji w rankingu (5, s. 6). 39

8 40 Z przeprowadzonych badañ wynikaj¹ nastêpuj¹ce wnioski: Osi¹ganie mistrzostwa w pi³ce no nej kobiet wi¹ e siê z eliminacj¹ zachowañ agresywnych na rzecz wzmo onej motywacji zwyciê ania i celu. Zró nicowanie struktury osobowoœci pi³karek reprezentacji oraz zawodniczek czo³owych klubów pierwszoligowych potwierdza rolê czynników psychicznych w optymalizacji wyników sportowych. Piœmiennictwo 1. Czajkowski Z.: Znaczenie osobowoœci w dzia³alnoœci sportowej. Sport Wyczynowy 1993, nr 11/ Danielik R.: Wybrane cechy osobowoœci i temperamentu zawodników m³odzie owych reprezentantów pi³ki no nej. Trening 2000, nr Ga³dowa A.: Klasyczne i wspó³czesne koncepcje osobowoœci. Kraków Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego 4. Karolczak-Biernacka B.: Sport. Studium psychologiczne. Warszawa AWF. 5. Mroczkowska H.: Motywy rywalizacji sportowej w kontekœcie ró nic p³ciowych. Wychowanie Fizyczne i Sport 2000, nr Mroczkowska H.: Motywacja zadaniowa i personalna, samoocena w³asnych mo liwoœci i szans na sukces kobiet i mê czyzn. Wychowanie Fizyczne i Sport 2001, nr Mroczyñski Z.: Sport i motywacja osi¹gniêæ w akademickiej edukacji wychowania fizycznego. Wydawnictwo Uczelniane AWF Gdañsk Paszkowski S.: Zdziczenie. Trener 1995, nr Rychta T.: Cechy osobowoœci i ich funkcje regulacyjne. [w:] T.Ulatowski (red.) Trening teoria sportu. Trening T. II., Warszawa UKFiT. 10. Rychta T. Elementy psychologii sportu. Warszawa Szko³a Trenerów PZPN. 11. Rychta T.: Diagnoza psychologiczna przygotowania pi³karzy [w:] I. Rygu³a (red.) Diagnostyka przygotowania zawodników do gry w pi³ce no - nej. Katowice AWF. 12. Rychta T., Neffati A.: Interkorelacje wybranych cech osobowoœci zawodników pi³ki no nej. Wychowanie Fizyczne i Sport 1990, nr Sankowski T.: Motywacja osi¹gniêæ i jej implikacje w dzia³alnoœci sportowej. Rocznik Naukowy AWF Poznañ 1991, z Strelau J.: Psychologia temperamentu. Warszawa PWN. 15. Stronczyñski W.: Kim jesteœ pi³karzu? Trening 1992, nr 3/ Turosz M. A., Storto M.: Zró - nicowanie struktury osobowoœci, agresji i motywacji sportowej kadry Polski kobiet w pi³ce no nej. VI Miêdzynarodowy Kongres Naukowy Wspó³czesny Sport Olimpijski i Sport dla Wszystkich Warszawa 6-9 VI Wychowanie Fizyczne i Sport 2002, T. XLVI. 17. Tyszka T. (red.): Psychologia i sport. Warszawa AWF. 18. Zawadzki B., i in.: Inwentarz osobowoœci NEO-FFI Costy, McCrae. Adaptacja polska. Podrêcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Warszawa