Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego wydanie 2.

Transkrypt

1 Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego wydanie 2. Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier ISBN: , PWN 2014 Spis treści Do Czytelnika (Marian Kallas) 19 Przedmowa do wydania drugiego (Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier) 21 Przedmowa do wydania pierwszego (Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier) 25 Wykaz skrótów 31 Rozdział 1. Historia i tradycja prawa rzymskiego (Tomasz Giaro) Wiadomości wstępne Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych Rzymskie pojęcia i podziały prawa Elementy trwałe rzymskiego ustroju i systemu źródeł prawa Szczególna rola perspektywy procesowej Jurysprudencja jako źródło prawa Wczesna republika patrycjuszowska (do 367 przed Chr.) Gospodarka i ustrój Magistratura Komicja Senat Źródła dawnego prawa rzymskiego (ius civile) Późna republika pod hegemonią nobilitas ( przed Chr.) Od miasta-państwa do państwa terytorialnego Zarząd Italii Prowincje Rozwarstwienie społeczne Rewolucja rzymska i upadek republiki Źródła prawa, zwłaszcza prawo pretorskie (ius honorarium) Ius civile, ius gentium, ius naturale Jurysprudencja późnorepublikańska Wczesne cesarstwo (pryncypat 27 przed Chr. 284 po Chr.) Instytucjonalizacja pryncypatu Kompromis między republiką a jedynowładztwem Atrofia instytucji republikańskich Powstanie administracji państwowej Gospodarka, społeczeństwo i administracja Zmiany w wymiarze sprawiedliwości Źródła prawa okresu pryncypatu Jurysprudencja klasyczna Samodefinicje jurysprudencji rzymskiej Interpretacja prawnicza jako źródło prawa Postępująca biurokratyzacja jurysprudencji Niechęć do systematyki; metoda kazuistyczna Gatunki i dzieła rzymskiej literatury prawniczej 74

2 Problem normatywności miękkiej Późne cesarstwo (dominat ) Rys historyczny. Wschód i Zachód cesarstwa Historia społeczno-gospodarcza Absolutyzm cesarski i postępy biurokratyzacji Zachodniorzymski wulgaryzm i wschodni klasycyzm Kompilacje prawa od Dioklecjana do Teodozjusza II Ustawodawstwo justyniańskie ( ) i jego dzieje Kompilacja Justyniana ( ) i jej cele polityczne Części składowe kompilacji i Nowele ( ) Dalszy rozwój prawa bizantyńskiego Recepcja prawa rzymsko-bizantyńskiego w Europie Wschodniej Drugie życie prawa rzymskiego na zachodzie Europy Od kompilacji justyniańskiej do odkrycia Digestów Obszary i etapy recepcji na zachodzie Europy Mos italicus Glosatorzy Konsyliatorzy Osiągnięcia dogmatyczne legistyki Kanonistyka Utrumque ius Osiągnięcia dogmatyczne kanonistyki Recepcja praktyczna prawa rzymskiego Humanizm prawniczy i nowy podział Europy Holenderska jurysprudencja elegancka i systemy mieszane Tendencja systematyczna prawa natury Usus modernus Pandectarum Kodyfikacje prawa natury Szkoła Historyczna, pandektystyka i niemiecki kodeks cywilny Szkoła Historyczna Pandektystyka Niemiecki kodeks cywilny Prawo rzymskie w Europie Środkowo-Wschodniej Obecna sytuacja tradycji romanistycznej Wzmianka o wpływie rzymskiego prawa publicznego 119 Rozdział 2. Kształtowanie i ochrona praw prywatnych Kształtowanie praw prywatnych czynności prawne (Tomasz Giaro) Zdarzenia a czynności prawne Rodzaje czynności prawnych Elementy treściowe czynności prawnej Warunek Dalsze klauzule dodatkowe Wykładnia czynności prawnych Wady czynności prawnych Zamierzona rozbieżność między wolą a oświadczeniem Niezamierzona rozbieżność między wolą a oświadczeniem Skutki czynności prawnych Nieważność czynności prawnych Ratowanie czynności nieważnych Zastępstwo Rozróżnienia pojęciowe 140

3 Wykluczenie zastępstwa bezpośredniego Skargi o charakterze dodatkowym Rozwój zastępstwa bezpośredniego Ochrona praw prywatnych (Franciszek Longchamps de Bérier) Pozaprocesowa ochrona praw prywatnych Pomoc własna Ugoda Kompromis Pretorska ochrona pozaprocesowa Sądownictwo biskupie Proces Actio powództwo i roszczenie Trzy historyczne etapy rozwoju procesu rzymskiego Podmioty w procesie Zasady procesowe Actiones i proces Przebieg postępowania Egzekucja Innowacje procesu kognicyjnego 180 Rozdział 3. Osoby i rodzina Osoby (Tomasz Giaro) Uwagi wstępne na temat systematyki Status człowieka a jego podmiotowość prawna Podmiotowość i prawo podmiotowe Zdolność prawna Początek i koniec zdolności prawnej Wolność i niewola Sposoby powstania i ustania niewoli Wyzwolenia Położenie prawne wyzwoleńca Obywatelstwo Pozycja w rodzinie Zdolność do czynności prawnych Ograniczenia ze względu na wiek Ograniczenia ze względu na płeć Dalsze ograniczenia Osoby prawne Uwaga wstępna Związki osób (korporacje) Masy majątkowe (fundacje) Prawo rodzinne (Franciszek Longchamps de Bérier) Władza ojcowska Treść i wykonywanie władzy ojcowskiej Władza ojcowska w rodzinie agnacyjnej Uprawnienia ojca rodziny Ewolucja władzy ojcowskiej Zdolność majątkowa Wejście pod władzę ojcowską Urodzenie w małżeństwie Adopcja Legitymacja 217

4 Zgaśnięcie władzy ojcowskiej Przyczyny Emancypacja Małżeństwo Prawne znaczenie małżeństwa Przesłanki Koncepcja małżeństwa Zaręczyny Manus nad żoną Sposoby wejścia pod manus Skutki prawne wejścia pod manus Posag Obowiązek ustanowienia posagu Obowiązek zwrotu posagu Sytuacja prawna dóbr posagowych Darowizny w związku z małżeństwem Rozwód Powody rozwodu Przeprowadzenie rozwodu Prawne znaczenie rozwodu Konkubinat Ustawodawstwo małżeńskie Augusta Piecza prawna Opieka a kuratela Opieka Powołanie opiekuna Opieka nad kobietami Opieka nad niedojrzałymi Odpowiedzialność opiekuna Kuratela Odpowiedzialność kuratora Kuratela marnotrawców oraz furiosi Typy kurateli 241 Rozdział 4. Spadki (Franciszek Longchamps de Bérier) Zagadnienia ogólne Prawo spadkowe a inne gałęzie prawa prywatnego Środki ochrony w prawie spadkowym Hereditatis petitio Interdykt quorum bonorum Ochrona w cognitiones extra ordinem Wartości i zasady prawa spadkowego Wartości prawa spadkowego Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest Swoboda testowania Solidarność rodzinna Szacunek dla woli zmarłego Semel heres semper heres Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur Reguły w prawie spadkowym Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu Testamenti factio activa 276

5 Testamenti factio passiva Capacitas Indignitas Dziedziczenie beztestamentowe Porządek dziedziczenia w prawie cywilnym Porządek dziedziczenia w prawie pretorskim Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich Dziedziczenie testamentowe Forma zewnętrzna testamentu Prawo archaiczne testamenty calatis comitiis oraz in procinctu Mancypacja ze skutkami na wypadek śmierci Testament mancypacyjny Testament pretorski Testamenty prawa poklasycznego Formy szczególne Testament żołnierski Treść testamentu Ustanowienie dziedzica Substytucje Wydziedziczenie Legaty Fideikomisy Wyzwolenia testamentowe Ustanowienie opiekuna Polecenia Klauzula kodycylarna i kodycyle Darowizny na wypadek śmierci Interpretacja testamentu Wola testatora a forma i treść testamentu Favor testamenti Po śmierci spadkodawcy Dziedziczenie przeciwtestamentowe Ostateczne ukształtowanie powołania do spadku Krąg podmiotowy Śmierć spadkodawcy a nabycie spadku Transmisja Przyrost Nabycie spadku Nabycie spadku z mocy prawa Sposoby przyjęcia spadku Kwestie wpływające na decyzję o spadku Zasiedzenie spadku Przyjęcie spadku a odpowiedzialność za długi spadkowe Dobrodziejstwo inwentarza Ochrona wierzycieli spadkowych Podatek od spadków 367 Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe (Tomasz Giaro) Zagadnienia wstępne Prawnie uznane formy władania rzeczą Posiadanie własność prawa na rzeczy cudzej Actio in rem 371

6 Podziały rzeczy Ius in re Posiadanie Pojęcie, elementy i rodzaje posiadania Nabycie i utrata posiadania Nabycie posiadania Utrata posiadania Ochrona posiadania Zakres podmiotowy ochrony Podziały interdyktów Interdykty służące do odzyskania posiadania Interdykty służące do utrzymania posiadania Dalszy rozwój Posiadanie praw (possessio iuris) Własność Pojęcie własności Dalszy rozwój form władania rzeczą Granice własności. Współwłasność Zakres uprawnień właściciela Współwłasność Nabycie i utrata własności Nabycie pochodne Zasiedzenie Nabycie pierwotne Ochrona własności Skarga wydobywcza Skarga negatoryjna Ochrona własności bonitarnej Prawa na rzeczy cudzej Uwaga wstępna Służebności gruntowe Służebności wiejskie Służebności miejskie Powstanie i wygaśnięcie Ochrona służebności Służebności osobiste Użytkowanie Dalsze służebności osobiste Zasady ustanawiania i wykonywania służebności Dziedziczne prawa czynszowe Emfiteuza Superficies Dalszy rozwój emfiteuzy i superficies Zastaw Rozwój historyczny zastawu Akcesoryjność zastawu Realizacja zastawu Mankamenty zastawu rzymskiego Dalszy rozwój prawa zastawu 442 Rozdział 6. Zobowiązania (Wojciech Dajczak) Pojęcie zobowiązania (obligatio) 445

7 6.2. Źródła powstawania zobowiązań Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów Zobowiązanie naturalne Nominalizm deliktowy a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym Zmiana wierzyciela i dłużnika Umorzenie zobowiązania Umorzenie zobowiązania w następstwie prawidłowego spełnienia świadczenia Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum) Umorzenie zobowiązania niepowiązane z żadnym świadczeniem Zwolnienie z długu Potrącenie (compensatio) Odnowienie (novatio) Zwłoka wierzyciela i dłużnika Zwłoka dłużnika (mora debitoris) Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) Skutki niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu czynu niedozwolonego na przykładzie lex Aquilia Odpowiedzialność według pierwotnego tekstu ustawy Odpowiedzialność akwiliańska według interpretacji jurystów rzymskich Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania umowy na przykładzie kontraktów ocenianych według dobrej wiary (bonae fidei) Przykłady odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (strict liability) Szkody wyrządzone przez zwierzęta Quasi-delikty Szczególna odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody Siła wyższa (vis maior) jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność dłużnika Szkoda (damnum) i odszkodowanie Kary pieniężne w zobowiązaniach deliktowych Kary umowne (stipulatio poenae) Infamia dłużnika Zobowiązania umowne Prawo rzymskie a ogólna teoria umów Zawarcie umowy Zadatek (arrha) Causa umowy Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy Wykorzystanie podstępu w celu zawarcia umowy Wykorzystanie przymusowego położenia w celu zawarcia umowy Problem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w ramach czynności prowadzonych w celu zawarcia umowy Treść zobowiązania umownego Szczególne zasady interpretacji umów Arbitralne usuwanie niejasności treści umowy Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron Problem ekwiwalentności świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym (synalagmatycznym) Niemożliwość świadczenia 492

8 Wierność danemu przyrzeczeniu a istotna zmiana okoliczności Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej Klauzule dobrej wiary (bona fides) i dobrych obyczajów (boni mores) Klauzula dobrych obyczajów (boni mores) jako granica ważności zobowiązania umownego Klauzula dobrej wiary (bona fides) a rozwój prawa zobowiązań umownych Stipulatio jako zobowiązanie umowne Forma stipulatio Problem kauzalności stypulacji Systematyka rzymskich zobowiązań umownych Kontrakty służące do zbywania i nabywania dóbr Typy czynności uzasadniających zbywanie i nabywanie dóbr Rozróżnienie czynności odpłatnych i nieodpłatnych Sposób określenia ceny rozgraniczenie między sprzedażą a zamianą Emptio venditio jako podstawowy typ kontraktu służącego nabywaniu dóbr majątkowych Łatwość zawarcia kontraktu emptio venditio Szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży Umowne prawo odstąpienia od kontraktu emptio venditio Szczególne zasady odpowiedzialności stron w kontrakcie emptio venditio Problem ryzyka utraty rzeczy w okresie między zawarciem a wykonaniem zobowiązania Sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej Sprzedaż rzeczy niemającej oczekiwanych przez kupującego właściwości Rozwiązania edylów kurulnych Odpowiedzialność za wady fizyczne wyprowadzona z klauzuli ex fide bona w skardze kupującego Relacja skarg wprowadzonych przez edylów kurulnych i actio empti Nieodpłatne nabycie dóbr majątkowych (donatio) Natura prawna darowizny Granice swobody dokonywania darowizn Kontrakty służące do korzystania z cudzego kapitału lub cudzych dóbr Typy kontraktów pozwalających na korzystanie z cudzego kapitału lub cudzych dóbr Ryzyko uszkodzenia lub utraty przekazanej rzeczy Problem realności pożyczki Kwestia faktycznej odpłatności pożyczki Korzystanie z cudzej rzeczy a wielość funkcji gospodarczych kontraktu locatio conductio Odpowiedzialność za wady przekazanej rzeczy Problem wpływu zdarzeń losowych na wysokość czynszu (obniżenie czynszu remissio mercedis) Stabilność pozycji najemcy lub dzierżawcy Bezprawne objęcie w posiadanie przedmiotu najmu przez osobę trzecią Swoboda rozwiązania kontraktu Zbycie przedmiotu kontraktu locatio conductio w czasie jego trwania Dysponowanie przedmiotem kontraktu przez najemcę lub dzierżawcę Kontrakty służące do korzystania z cudzych usług Typy kontraktów pozwalających na korzystanie z cudzych usług Problem nieodpłatności zlecenia i przechowania Obyczajowe uzasadnienie nieodpłatności zlecenia Praktyczne uzasadnienie nieodpłatności przechowania Kompetencja do wykonania usługi i swoboda przy jej wykonywaniu 526

9 Kompetencja dłużnika do wykonania zobowiązania Udział podwykonawców w wykonaniu zobowiązania Swoboda dłużnika przy wykonaniu zobowiązania Zlecenie a pełnomocnictwo Problem ryzyka osiągnięcia zamierzonego rezultatu umowy Szczególne postacie przechowania Kształtowanie się szczególnego zobowiązania o pośrednictwo handlowe Umowa służąca organizacji współdziałania i koncentracji kapitału Spółka jako owoc poszukiwania ekonomicznej racjonalności Kontrakt spółki jako ius fraternitatis Swoboda stron w kształtowaniu treści kontraktu Granica swobody kształtowania udziałów w zyskach i stratach (lwia spółka) Prawne skutki zawarcia umowy spółki Skutki między wspólnikami Problem skutku zawarcia umowy spółki względem osób trzecich Ku spółce jako odrębnemu podmiotowi praw i obowiązków Umowy służące ustanowieniu zabezpieczenia wierzytelności Kontrakt stypulacji jako inspiracja do powstania instytucji poręczenia Zakres odpowiedzialności poręczyciela Umowa powierniczego przeniesienia własności (fiducia) Umowa o ustanowieniu zabezpieczenia na rzeczy dłużnika (pignus) Losy przedmiotu zastawu w wypadku niewykonania zabezpieczonego zobowiązania Problem utrzymania i korzystania z przedmiotu zastawu Szczególne ryzyka związane z żeglugą morską a zobowiązania umowne Pożyczka morska (pecunia traiecticia) Rozkład ryzyka utraty towaru między właścicielami ładunku a kapitanem statku (lex Rhodia de iactu) Specyfika działalności gospodarczej a zobowiązania umowne Szczególne rozwiązania wzmacniające ochronę kontrahentów przedsiębiorcy Posługiwanie się przez przedsiębiorców ogólnymi warunkami umów Zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu) Bezpodstawne wzbogacenie Zasada zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia Od zasady zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia do przesłanek skargi condictio Systematyzacja i uogólnianie przypadków bezpodstawnego wzbogacenia Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Altruistyczne zachowanie jako źródło zobowiązania Zakres altruistycznych zachowań prowadzących do powstania zobowiązania z tytułu negotiorum gestio Staranność gestora Zobowiązania z czynów niedozwolonych (ex delicto / ex maleficio) Specyfika zobowiązania z tytułu czynu niedozwolonego Czyn niedozwolony (delictum) a przestępstwo (crimen) Czyn niedozwolony (delictum) a zobowiązanie umowne (contractus) Cechy wspólne skarg przysługujących poszkodowanym czynem niedozwolonym Kradzież (furtum) Zasady odpowiedzialności z tytułu kradzieży wynikające z ustawy XII Tablic Treść pojęcia kradzieży Krąg podmiotów chronionych za pomocą actio furti Krąg podmiotów odpowiedzialnych za kradzież Przypadki objęcia cudzej rzeczy traktowane inaczej niż kradzież Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniuria datum) 558

10 Zniszczenie lub uszkodzenie składnika majątku jako przesłanka odpowiedzialności za czyn niedozwolony Uszkodzenia lub zniszczenia składników majątku zwalczane przez ustawę XII Tablic Uszkodzenia lub zniszczenia składników majątku zwalczane przez lex Aquilia Uszkodzenia lub zniszczenia majątku zwalczane w ramach interpretacji inspirowanej przez lex Aquilia Wina akwiliańska Okoliczności wyłączające odpowiedzialność akwiliańską Natura prawna odpowiedzialności akwiliańskiej Działanie na szkodę wierzyciela (fraus creditorum) Naruszenie dóbr osobistych (iniuria) Zachowania kwalifikowane jako delikt iniuria Zły zamiar jako przesłanka odpowiedzialności z tytułu iniuria Prawne konsekwencje naruszenia dóbr osobistych 568 Rozdział 7. Współczesne wyzwania prawa rzymskiego (Wojciech Dajczak) Tradycja prawa rzymskiego a nauka prawa prywatnego na przełomie XX i XXI w Tradycja prawa rzymskiego a poszukiwanie ogólnych zasad prawa Tradycja prawa rzymskiego a idea unifikacji prawa prywatnego w Europie Tradycja prawa rzymskiego a autonomia prawa prywatnego Tradycja prawa rzymskiego a wizja interpretacji prawniczej jako jednego z rzeczywistych źródeł prawa 578 Wskazówki bibliograficzne 580 Indeks nazwisk i imion własnych 590 Indeks terminów łacińskich 597