Zapis windykacyjny. Paweł Księżak. Wydanie 1

Transkrypt

1

2 Zapis windykacyjny Paweł Księżak Wydanie 1 Warszawa 2012

3 Opracowanie redakcyjne: Anna Popławska Redakcja techniczna: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Spis treści Wykaz skrótów Wprowadzenie Rozdział 1. Miejsce zapisu windykacyjnego w prawie spadkowym Rys historyczny i prawnoporównawczy Rozwój prawa polskiego Funkcje zapisu windykacyjnego Terminologia Charakter prawny zapisu windykacyjnego Zagadnienia intertemporalne Rozdział 2. Ustanowienie zapisu windykacyjnego Forma rozrządzenia Powołanie zapisobiercy windykacyjnego Zagadnienia ogólne Zapis windykacyjny pod warunkiem i z zastrzeżeniem terminu Przyrost Podstawienie zwykłe Podstawienie powiernicze Zapis windykacyjny na rzecz cudzoziemca Obciążenie zapisobiercy windykacyjnego zapisem zwykłym i poleceniem Wykonawca testamentu a zapis windykacyjny Zapis windykacyjny upadłego Przedmiot zapisu windykacyjnego Zagadnienia ogólne Rzecz oznaczona co do tożsamości Zbywalne prawo majątkowe

5 Spis treści Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne Ustanowienie użytkowania i służebności Zapis windykacyjny przedmiotu należącego do majątku wspólnego małżonków Zapis windykacyjny przedmiotu niewymienionego w art k.c Wielość zapisów windykacyjnych Zapis windykacyjny wyczerpujący prawie cały spadek Zapis windykacyjny przedmiotu nienależącego do spadkodawcy albo takiego, który spadkodawca był zobowiązany zbyć Rozdział 3. Nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego Chwila nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego Zakres sukcesji zapisobiercy windykacyjnego Nabycie zapisu windykacyjnego a ustrój majątkowy małżeński Przyjęcie i odrzucenie zapisu windykacyjnego Ochrona zapisobiercy windykacyjnego Rozdział 4. Zapis windykacyjny przy ustalaniu zachowku i sched spadkowych Zapis windykacyjny przy ustalaniu zachowku Zapis windykacyjny przy ustalaniu sched spadkowych Rozdział 5. Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe Zasady ogólne Konstrukcja odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe Odpowiedzialność do działu spadku Odpowiedzialność po dziale spadku Zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego Zapisobierca windykacyjny jako wierzyciel spadku Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego Odpowiedzialność za zachowek Zagadnienia ogólne Przesłanki powstania odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego Podmiot odpowiedzialny Zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego Uprawnienie do zwolnienia się z obowiązku pokrycia zachowku przez zapisobiercę windykacyjnego

6 Spis treści Regres zapisobiercy windykacyjnego Odpowiedzialność za zachowek zapisobiercy gospodarstwa rolnego Odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia Odpowiedzialność alimentacyjna wobec dziadków spadkodawcy Odpowiedzialność za wyrównanie dorobków Odpowiedzialność za zobowiązania publicznoprawne Kolejność zaspokajania długów spadkowych przez zapisobiercę windykacyjnego Rozdział 6. Zagadnienia proceduralne Dokumentowanie praw do zapisu windykacyjnego Zapisobierca windykacyjny jako następca prawny strony postępowania Zabezpieczenie przedmiotu zapisu windykacyjnego i spis inwentarza Podsumowanie Bibliografia

7 Wykaz skrótów AUWr. Acta Universitatis Wratislaviensis AUNC Acta Universitatis Nicolai Copernici k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.c. fr. Kodeks cywilny francuski k.c. grec. Kodeks cywilny grecki k.c. hiszp. Kodeks cywilny hiszpański k.c. hol. Kodeks cywilny holenderski k.c. Quebecu Kodeks cywilny Quebecu k.c. węg. Kodeks cywilny węgierski k.c. włosk. Kodeks cywilny włoski k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz ze zm.) KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego Legalis System Informacji Prawnej Wydawnictwa C.H. Beck LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. MoP Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo ord. pod. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Ubezpieczeń Społecznych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich PiP Państwo i Prawo PN Przegląd Notarialny 9

8 Wykaz skrótów PPUW Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego pr. not. ustawa z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz ze zm.) PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SP Studia Prawnicze SPP Studia Prawa Prywatnego u.n.n.c. ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz ze zm.) WiRO Wirtschaft und Recht in Osteuropa ZErb Zeitschrift für die Steuer- und Erbrechtpraxis ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

9 The man who dies thus rich dies disgraced Andrew Carnegie, Wealth, North American Review, June 1889 Wprowadzenie Przedmiotem opracowania jest analiza dogmatyczna przepisów o zapisie windykacyjnym. Wprowadzenie tej nowej instytucji do Kodeksu cywilnego stanowi prawdziwą rewolucję w polskim prawie spadkowym. Znaczenie zmiany nie jest jeszcze w pełni dostrzegane. Nie sposób dziś przewidzieć, jak praktyka zinterpretuje lakoniczne przepisy ustawy. Jest zupełnie naturalne, że dopiero po latach będzie można ocenić, jakie miejsce zajmuje zapis windykacyjny w prawie spadkowym i jakie jest rzeczywiste znaczenie tej instytucji. Już teraz można jednak powiedzieć, że od strony teoretycznej nowelizacja dokonuje swoistego przeorania fundamentów prawa spadkowego. Można zaryzykować twierdzenie, że system polskiego prawa spadkowego wymaga opisania na nowo. Zapis windykacyjny z oczywistych powodów nie doczekał się jeszcze opracowania monograficznego. Szereg obszerniejszych wypowiedzi zawiera już jednak pogłębione rozważania na ten temat. Poszukując odpowiedzi na najprostsze nawet pytania, stąpamy jednak po omacku: rzeczywistość prawną stworzy przecież dopiero praktyka notarialna i orzecznicza. Prezentowana analiza przepisów o zapisie windykacyjnym jest w istocie zaledwie propozycją interpretacyjną, punktem wyjścia do dalszych rozważań. Trzeba liczyć się z tym, że mozolnie budowany dziś gmach argumentacji w wielu kwestiach może w przyszłości runąć, przygnieciony przez orzecznictwo i usus. W pracy zajmuję się ujęciem zapisu windykacyjnego jedynie od strony prawa cywilnego materialnego. Wzmianki odnoszące się do zapisu windykacyjnego w prawie publicznym mają charakter marginalny. 11

10 Wprowadzenie Również zagadnienia procedury cywilnej zostały nakreślone jedynie skrótowo i z pewnością nie wyczerpują tematu. Tematem książki jest zapis windykacyjny we współczesnym prawie polskim. Prezentacja rozwiązań znanych w przekroju historycznym oraz w innych systemach prawnych została znacząco ograniczona. Złożyło się na to kilka przyczyn. Mimo przejęcia pewnych elementów konstrukcyjnych z prawa rzymskiego, polski zapis windykacyjny niewiele ma wspólnego z rzymskim legatum per vindicationem. Tradycja terminologiczna nie przekłada się na kontynuację normatywną. Rozwiązania obce są w tym zakresie bardzo zróżnicowane i zakorzenione w całym systemie prawa spadkowego każdego z porządków prawnych. Polski ustawodawca nie wzorował się na żadnym ze znanych rozwiązań i analiza obcych regulacji jest dla zrozumienia przepisów szczegółowych polskiego prawa właściwie bezużyteczna. Zapis windykacyjny w ujęciu Kodeksu cywilnego jest ukształtowany w sposób nowatorski i jego interpretacja musi być dokonywana bez oglądania się na poglądy prezentowane na tle innych ustawodawstw. Rewolucyjność polskiego rozwiązania i jego niecodzienność na tle prawnoporównawczym polega na tym, że przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi w skład spadku, a zarazem zapisobierca windykacyjny odpowiada za długi spadkowe. W takim ujęciu polski zapis windykacyjny nie ma wiele wspólnego z konstrukcjami istniejącymi w innych krajach pod tą samą nazwą. Z tego powodu w pracy ograniczam się do krótkiej prezentacji podstawowych elementów wspólnych dla zapisów windykacyjnych w rozwoju historycznym i w prawie porównawczym.

11 Rozdział 1 Miejsce zapisu windykacyjnego w prawie spadkowym 1.1. Rys historyczny i prawnoporównawczy Prawo rzymskie wykształciło koncepcję dziedziczenia, tj. przejścia w drodze sukcesji uniwersalnej na skutek jednego zdarzenia (śmierci spadkodawcy) wszystkich praw i obowiązków zmarłego na spadkobierców 1. Spadkobierca (heres), zwany również dziedzicem, stawał się następcą prawnym zmarłego, a spadek łączył się z jego majątkiem. Spadkobiercą mogła stać się jedynie osoba powołana do spadku. Powołanie następowało albo na podstawie testamentu (ex testamento, secundum tabulas), albo jeśli nie doszło do skutecznego powołania spadkobiercy w testamencie na podstawie prawa (ab intestato). Każdy testament zawierał ustanowienie dziedzica. Dziedzic ustanawiany był do całości spadku, nie było znane powołanie do poszczególnych przedmiotów. Jeśli w testamencie znalazło się powołanie dziedzica, ale do określonej części, skutkowało to początkowo nieważnością powołania, a później uznaniem takiego zastrzeżenia za niedodane. W prawie poklasycznym w przypadku ustanowienia większej liczby spadkobierców przeznaczenie poszczególnych przedmiotów zaczęto traktować jako wskazówki co do działu spadku 2. 1 D. 50, 17, 62: Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit. 2 W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2005, s

12 Rozdział 1. Miejsce zapisu windykacyjnego w prawie spadkowym W testamencie poza ustanowieniem dziedzica można było dokonać również przysporzeń kosztem spadku, tj. zapisów legatów i fideikomisów. Ogólnie ujmując, rzymski zapis to jednostronne rozrządzenie na wypadek śmierci, aby wskazana osoba otrzymała przysporzenie majątkowe; osoba ta nie stawała się spadkobiercą, lecz legatariuszem (zapisobiercą). Rzymianie znali kilka rodzajów legatów (zapisów szczegółowych) 3 : legatum per vindicationem (zapis windykacyjny), legatum per damnationem (zapis damnacyjny, dziś: zapis zwykły), legatum sinendi modo i legatum per praeceptionem. O wyborze zapisu decydował testator, który musiał użyć odpowiednich słów, by osiągnąć zamierzony skutek. Treść tych słów oddawała koncepcję, która leżała u podstaw wyróżnienia danego rodzaju, a mianowicie to, czy legat taki tworzył stosunek rzeczowy czy zobowiązaniowy 4. Zapis windykacyjny polegał na tym, że testator słowami do, lego bezpośrednio oddawał określoną rzecz lub służebność zapisobiercy, tak że w chwili jego śmierci nabywał on własność kwirytarną i na skutek tego przysługiwała zapisobiercy rei vindicatio o wydanie zapisanego przedmiotu (stąd nazwa). Warunkiem skuteczności zapisu windykacyjnego było to, że zarówno w chwili sporządzenia testamentu, jak i w chwili śmierci testatora miał on własność kwirytarną zapisanej rzeczy. Nie było zgody co do tego, czy stosunek rzeczowy powstaje z mocy prawa (tak Sabinianie), czy wymaga przyjęcia zapisu windykacyjnego (tak Prokulianie) 5. Inaczej było, gdy chodzi o zapis damnacyjny. Ustanawiany był on słowami damnas esto dare i stwarzał zobowiązanie jak gdyby z kontraktu (obligatio quasi ex contractu) pomiędzy zapisobiercą jako wierzycie- 3 Na ten temat np. M. Kaser, Das römische Privatrecht, München 1971, s. 742 i n.; F. Longchamps de Bérier, w: W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 302 i n. Pomijam w tym miejscu podział na legaty i fideikomisy oraz problematykę zapisu uniwersalnego (fideicommissum hereditatis) i mortis causa capio, czyli przede wszystkim darowizny na wypadek śmierci (donatio mortis causa). Na temat legatu uniwersalnego por. przede wszystkim F. Longchamps de Bérier, O elastyczności prawa spadkowego, Warszawa F. Longchamps de Bérier, w: Prawo, s Tamże, s