ARTYKUŁ REDAKCYJNY. Ewolucja terminologii i klasyfikacji schorzeń stawów skroniowo żuchwowych w świetle piśmiennictwa i własnych przemyśleń

Transkrypt

1 ARTYKUŁ REDAKCYJNY Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 9 16 ISSN X HALINA PANEK, TERESA MAŚLANKA Ewolucja terminologii i klasyfikacji schorzeń stawów skroniowo żuchwowych w świetle piśmiennictwa i własnych przemyśleń Evolution of Nomenclature and Classification of Temporomandibular Disorders a Literature Overview and Own Opinions Katedra Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Streszczenie Terminologia diagnostyczna schorzeń stawów skroniowo żuchwowych jest ciągle nieujednolicona, co utrudnia rozpoznawanie i ocenę metod leczenia tych patologii. Z powodu różnic w terminologii i braku ściśle określonych kryteriów charakteryzujących poszczególne jednostki chorobowe jest niemożliwa także analiza porównawcza większości danych opisanych w literaturze. W pracy przedstawiono ewolucję terminologii i najważniejszych kla syfikacji dotyczących schorzeń stawów skroniowo żuchwowych (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 9 16). Słowa kluczowe: schorzenia stawów skroniowo żuchwowych, terminologia, klasyfikacje. Abstract Diagnostic terminology of temporomandibular joint disorders (TMDs) has still been no uniform, and thus, it ma kes a problem in communication on both the diagnosis and evaluation of particular methods of treatment of the pa thologies. Due to the differences in nomenclature and the lack of specific diagnostic criteria characteristic of par ticular TMDs, the comparative analysis of majority of data described on the topics in the literature is also impos sible. In the paper, the authors present the evolution of terminology and classification systems of TMDs (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 9 16). Key words: TMDs, terminology, classification. Terminologia diagnostyczna schorzeń stawów skroniowo żuchwowych jest ciągle nieujednoli cona, co wywołuje spore zamieszanie wśród ba daczy i klinicystów, gdyż utrudnia porozumienie dotyczące rozpoznawania i oceny metod leczenia. Z powodu różnic w terminologii i braku jedno znacznie ustalonych kryteriów charakteryzują cych poszczególne jednostki chorobowe stawów skroniowo żuchwowych jest także niemożliwa analiza porównawcza większości danych opisa nych w literaturze. W artykule przedstawiono ewolucję terminologii i najważniejszych klasyfi kacji dotyczących schorzeń stawów skroniowo żuchwowych. Ewolucja terminologii Problem zaburzeń w stawach skroniowo żuch wowych został po raz pierwszy dostrzeżony w 1920 r. przez Wrighta [1]. Nieco później, w 1934 r. otolaryngolog Costen [2] opisał zespół chorobowy objawów gorszego słyszenia i szumów w uszach, powiązany z 11 objawami w okolicy sta wów skroniowo żuchwowych i jamy ustnej oraz bólem głowy, który jest znany do dzisiaj jako zes pół Costena. Objawy te Costen wiązał z obniżo nym zgryzem z powodu braku zębów w bocznych odcinkach łuku zębowego, wprowadzając w ten sposób problematykę zaburzeń stawów skroniowo

2 10 H. PANEK, T. MAŚLANKA żuchwowych do stomatologii. W 1957 r. Schwartz [3] opisał podobną grupę objawów, którą nazwał zespołem bólowym stawów skroniowo żuchwo wych (temporomandibular pain syndrome). Dwa lata później Shore [4] wprowadził określenie ze spół stawów skroniowo żuchwowych (TMJ syn drome), a Voss [5] zespół bólowo dysfunkcjonal ny (pain dysfunction syndrome). W 1966 r. Ram fjord i Ash [6] stwierdzili, że schorzenia stawów nie są jednorodną grupą i opierając się na osiągnię ciach ortopedii medycznej podzielili je na trzy główne podgrupy: 1) ostre urazowe zapalenie sta wów ze skurczem mięśni (arthritis acuta traumati ca/muscle spasm); 2) przewlekłe zapalenie stawów z powracającymi skurczami mięśni (arthritis chro nica traumatica) oraz 3) osteoarthrosis. Do pierw szej podgrupy należą schorzenia rozpoczynające się ostrym bólem w okolicy stawów, prowadzące do uciążliwego bólu głowy. Często spotykanym obja wem w tym zespole jest zbaczanie żuchwy, przy kurcz mięśni (trismus) oraz trzaski w okolicy sta wów. Schorzenia zaliczone do drugiej podgrupy charakteryzują się narastaniem objawów, zwykle jednostronnym tępym bólem i ograniczeniem ru chów żuchwy oraz dewiacją żuchwy w stronę cho rego stawu. Schorzenia te przechodzą w osteoarth rosis. Podział zaburzeń stawów według Ramfjorda i Asha wraz z charakterystyką obrazu chorobowe go, przypuszczalną etiologią i metodami leczenia oraz rokowaniem został w całości opublikowany m.in. w monografii Wigdorowicz Makowerowej et al. w 1984 r. [7]. Autorzy tej monografii przytacza ją także ustalenia Zespołu ds. Terminologii Zabu rzeń Czynnościowych Narządu Żucia. Zespół ten, powołany przez Zarząd Sekcji Protetyki PTS, przy jął w 1977 r. jako obowiązujące w Polsce określe nie mioartropatie skroniowo żuchwowe dla wszy stkich form zaburzeń czynności tych stawów po wiązanych ze zwiększonym napięciem mięśni żu cia wywołanym nieprawidłowościami zwarcia i/lub artykulacji. Określenie to po raz pierwszy zo stało użyte w 1970 r. przez Schultego [8], a następ nie przez Grabera [9] i wkrótce zostało szeroko za akceptowane przez badaczy i klinicystów europej skich [10 12]. Niemal w tym samym czasie Doms, Hupfauf i Langen [13] zaproponowali określenie dyskinezje ustno twarzowe, Gerber [14] zaburze nia okluzyjno artykulacyjne (die okluso artikulare Storungen), a Laskin [15] zespół dysfunkcji bólo wej mięśniowo twarzowej (myofacial pain dys function syndrome MPDS). Według Laskina MPDS można rozpoznać, jeżeli są obecne co naj mniej 3 z 5 następujących objawów: ból w okolicy twarzy głównie jednostronny, ból mięśni żwaczo wych w czasie palpacji, trzaski w stawach podczas ruchów żuchwy, ograniczone otwarcie ust lub de wiacja żuchwy oraz brak objawów radiologicz nych. Wiele artykułów Laskina na ten temat przy czyniło się do akceptacji zaproponowanego przez niego określenia w literaturze anglosaskiej. Niemal równolegle, bo na początku lat 70. XX w., Farrar [16, 17] opublikował kilka prac na temat wewnę trznych zaburzeń stawowych (internal derange ments), co przyczyniło się do szerokiego zaintere sowania problemem przemieszczenia krążka sta wowego, powodującego trzaski, a niekiedy bloka dę stawów. Wraz z wprowadzeniem rozpoznania MPDS wielu klinicystów zaczęło odtąd wiązać każdy ból w okolicy stawów z przemieszczeniami krążka stawowego [18 20]. Opublikowane w latach 90. XX w. badania przeglądowe Butterwortha i Deardorffa [21] oraz Pullingera et al. [22] wykazały ogromne różnice w częstości występowania schorzeń stawów skro niowo żuchwowych, stwierdzanych w badaniach klinicznych i epidemiologicznych pochodzących z różnych ośrodków badawczych. Badacze ci stwierdzili także brak podobieństwa schorzeń opi sywanych przez różnych autorów. Wyciągnęli stąd wniosek, że przyczyna tego stanu wynikała z róż nic terminologii, teoretycznych orientacji odnoś nie do etiologii i założeń leczenia tych schorzeń. Niejednoznaczna terminologia schorzeń sta wów skroniowo żuchwowych stwarza więc poten cjalne niebezpieczeństwo zestawienia różnych grup schorzeń, ale z podobnymi objawami, w jedną gru pę. Powstaje wówczas ryzyko zastosowania lecze nia, które może być nieodpowiednie dla wszyst kich schorzeń. Moffet [23] wielokrotnie podkre ślał, że terminologię diagnostyczną należy trakto wać jak instrument chirurgiczny, z którym trzeba obchodzić się ostrożnie, gdyż niewłaściwie użyty, np. źle zinterpretowany termin do identyfikacji schorzenia, może prowadzić do błędnego rozpo znania, co jest najczęstszą przyczyną niepowodzeń leczenia. Podobny pogląd wyrazili Karasiński [24], Kleinrok [25], Baron [26] oraz jedna z autorek ni niejszego opracowania [27]. Konieczna jest zatem diagnostyczna jednolitość, gdyż stanowi ona waż ne narzędzie komunikowania w rozważaniach do tyczących etiologii schorzeń oraz oceny metod le czenia, a także rokowania. Klasyfikacje Pierwszą próbę sklasyfikowania schorzeń sta wów skroniowo żuchwowych na podgrupy doko nał Bell w 1960 r. [28]. Autor podzielił schorzenia stawów w zależności od lokalizacji procesu patolo gicznego względem torebki stawowej na 3 grupy: 1) wewnątrztorebkowe, 2) torebkowe, 3) pozato rebkowe. Inny system klasyfikacyjny zapropono wali w 1966 r. Ramfjord i Ash [6]. W 1980 r. Ame

3 Klasyfikacja schorzeń stawów skroniowo żuchwowych 11 rykańska Akademia Schorzeń Czaszkowo Żuch wowych [29] zaproponowała nowy system klasyfi kacji schorzeń stawów, który został jednak skryty kowany przez Bella jako niepraktyczny w stosowa niu klinicznym, ponieważ opierał się głównie na założeniach teoretycznych, a nie na objawach kli nicznych. Schorzenia stawów zostały bowiem podzielone na 3 główne klasy, tj. pochodzenia organicznego, funkcjonalnego i mieszanego. W 1986 r. Bell [30] zmodyfikował jednak swoją wcześniejszą klasyfikację i schorzenia stawów podzielił na 5 grup: 1) schorzenia mięśni żwaczo wych, 2) schorzenia z zaburzeniami krążka stawo wego, 3) schorzenia zapalne stawów, 4) przewlekle ograniczenie ruchów żuchwy, 5) schorzenia okresu wzrostu. Każda grupa została opisana za pomocą ściśle określonych kryteriów diagnostycznych cha rakterystycznych dla poszczególnych jednostek chorobowych stawów skroniowo żuchwowych, ta kich jak: ograniczenie ruchów żuchwy, zaburzenia toru odwodzenia żuchwy, ból mięśni i ostre zabu rzenia okluzji (tab.1). Klasyfikacja ta jest stosowa na do dzisiaj przez wielu klinicystów i jej elemen ty można znaleźć w większości systemów klasyfi kacyjnych zaproponowanych przez innych auto rów. Według Okesona [19] klasyfikacja ta ułatwia klinicystom ustalenie dokładnego rozpoznania. W 1989 r. Stegenga, de Bont i Boering [31] zaproponowali klasyfikację schorzeń stawów skroniowo żuchwowych opierającą się na patolo Tabela 1. Klasyfikacja schorzeń skroniowo żuchwowych według Bella z 1986 r. [30] Table 1. Classification of TMJ disorders by Bell 1986 [30] Klasy Podklasy (Classes) (Subclasses) 1. Schorzenia mięśni szynowanie mięśni (splinting) (Acute muscle disorders) kurcz (spasm) mięśni żucia (zespół MPD) skurcz mięśni unoszących skurcz mięśni skrzydłowych bocznych skurcz mięśni unoszących i skrzydłowych bocznych zapalenie mięśni (myositis) 2. Schorzenia z zaburzeniami krążka stawowego klasa I zaburzeń (w pozycji zamkniętej ust) (Disc interference disorders of the joint) klasa II zaburzeń (przy początku translacji kłykcia) klasa III (podczas cyklu otwierania i zamykania ust) nadmierny pasywny nacisk wewnątrzstawowy strukturalna niezgodność zaburzony stosunek kompleksu dysk kłykieć adhezja dysku do kłykcia uszkodzenia dysku dysfunkcja tylnych więzadeł dysku funkcjonalne przemieszczenia dysku funkcjonalna dyslokacja dysku dysfunkcja blaszki warstwy górnej zadyskowej klasa IV (częściowa dyslokacja doprzednia w czasie cyklu otwierania i zamykania ust) 3. Schorzenia zapalne stawów synovitis et capsulitis (Inflammatory disorders of the joint) retrodiscitis arthritis inflammatoria arthritis traumatica arthritis degenerativa arthritis infectiosa arthritis rheumatoidea hyperuricemia 4. Przewlekłe ograniczenie ruchów żuchwy contractura musculi elevatores: (Chronic mandibular hypomobilities) contractura myostatica contractura myofibrotica fibrositis capsulae ankylosis ankylosis fibrosa ankylosis osteosa 5. Schorzenia okresu wzrostu odchylenia (aberratio) (Growth disorders of the joint) nieprawidłowości strukturalne neoplasmatica

4 12 H. PANEK, T. MAŚLANKA gii stawów synowialnych, podkreślając w ten spo sób podobieństwo tych stawów do innych stawów synowialnych człowieka. Autorzy ci stworzyli zwarty system podziału schorzeń stawów skronio wo żuchwowych na planie czteropolowej tablicy, dzieląc schorzenia stawów dychotomicznie na: 1) schorzenia stawowe i niestawowe oraz 2) scho rzenia zapalne i niezapalne (tab. 2). System ten na wiązywał do klasyfikacji opracowanej przez Ame rykańskie Towarzystwo Reumatologiczne. Kaplan w 1991 r. [32] opublikował system kla syfikacyjny oparty częściowo na podziale zapropo nowanym przez Bella [30] oraz sugestiach Amery kańskiej Akademii Schorzeń Czaszkowo Żuchwo wych. Autor dzieli schorzenia stawów według dwóch głównych kategorii, tj. na schorzenia mio genne, które obejmują głównie mięśnie oraz scho rzenia artrogenne, które obejmują struktury anato miczne stawów skroniowo żuchwowych. Każda z tych grup jest dalej podzielona na podgrupy. Gru pa schorzeń miogennych zawiera 11 diagnostycz nych kategorii. Grupa schorzeń artrogennych jest podzielona na 8 podgrup, a kilka z nich na kolejne subgrupy. Każda podgrupa opiera się albo na pro cesach patologicznych, albo na poszczególnych stadiach procesu patologicznego (tab. 3). Kolejna propozycja klasyfikacji schorzeń sta wów skroniowo żuchwowych została zgłoszona w 1996 r. przez Okesona (tab. 4) [19]. Autor w podziale wykorzystał elementy klasyfikacji Bel Tabela 2. Klasyfikacja schorzeń stawów skroniowo żuchwowych według Stegengi et al. z 1989 r. [31] Table 2. Classification of TMJ disorders by Stegenga et al [31] Grupa Niezapalne Zapalne (Group) (Noninflammatory) (Inflammatory) pierwotne wtórne (primary) (secondary) Stawowe osteoarthrosis (OA): zapalenia tkanki łącznej synovitis acuta (kontuzje) (Articular) pierwotne rozlane wtórne przy mecha niezwiązane ze s.s.ż. (np. uogólnione OA) arthritis reumatoidalis nicznym podrażnieniu związane z zaburzeniami wewnętrznymi choroba Stilla stawu s.s.ż. OA stadium początkowe doprzednie przemieszczenie krążka redukowalne inne formy arthritis capsulitis wtórne przy 1) wczesne spondylitis ankylotica naciągnięciu więzadeł 2) późne (choroba Bechterewa) semipermanentne przemieszczenie krążka arthritis psoriatrica artropatia spowodowana permanentne przemieszczenie krążka arthritis infectiosa wytrącaniem się nie OA stadium terminalne zespół Reitera których kryształów hiperuricemia (skaza wtórne (np. uraz, zespół nadmiernej ruchomości) moczanowa) Mechaniczne zaburzenia (inne niż tzw. wewnętrzne wytrącanie dwuwod zaburzenia związane z OA) nego pirofosforanu związane z ruchem krążka wapnia ostre doprzednie przemieszczenie krążka dotylne przemieszczenie krążka zespoły reumatyczne związane z ruchem kłykcia spowodowane lekami subluksacja (powiązana też z zespołem nad lub alergenami miernej ruchomości) luksacja urazowe (np. złamanie głowy lub szyi kłykcia stawowego) ankylosis (fibrosa, osseus) schorzenia wrodzone i rozwojowe (np. agenesis, dysplazja, hipoplazja lub hiperplazja kłykcia) schorzenia nowotworowe łagodne (chondroma, chondromatosis synoviale) złośliwe (pierwotne, przerzuty) Niesta bruksizm (zaciskanie i zgrzytanie) schorzenia tkanki łącznej tendomyositis musculi wowe fibromialgia (zespół mięśniowo powięziowy) polymyalgia, arteritis masseterica (Non inne: skurcz mięśni, zespół Eagla, przerost wyrostka temporalis, sclerodermia, articular) mięśniowego skroniowego, dyskinezja ustno twa inne (polymyositis, derma rzowa, schorzenia tkanki łącznej na tle zaburzeń tomyositis, lupus eryte biochemicznych motosus, zespół Sjögrena)

5 Klasyfikacja schorzeń stawów skroniowo żuchwowych 13 Tabela 3. Klasyfikacja schorzeń skroniowo żuchwowych według Kaplana z 1991 r. [32] Table 3. Classification of TMJ disorders by Kaplan 1991 [32] Grupy Podgrupy (Groups) (Subgroups) I. Schorzenia miogenne A nadmierna aktywność (tensja) mięśni (Muscular disorders) B skurcz (spasm) mięśni C zapalenie mięśni (myositis) D ból mięśniowo powięziowy i dysfunkcja (punkty triger) E fibrosis i przykurcz mięsni (kontraktura) F przerost G zanik H laceratio musculi I trismus (splinting musculi protectivum) J fibromyalgia K neoplasia II. Schorzenia artrogenne A zaburzenia wewnętrzne (Arthrogenous disorders) 1) odchylenia formy a) brak koordynacji krążka na tle tarcia b) defekty powierzchni stawowych c) spłaszczenie i perforacja krążka 2) przemieszczenie krążka a) częściowe doprzedniodośrodkowe przemieszczenie krążka b) doprzedniodośrodkowe częściowe lub całkowite przemieszczenie krążka z redukcją 3) doprzedniodośrodkowe przemieszczenie krążka z przerywaną blokadą 4) ostre lub przewlekłe doprzedniodośrodkowe przemieszczenie krążka bez redukcji 5) doprzedniodośrodkowe przemieszczenie krążka z perforacją tkanek zakrążkowych 6) ograniczony ruch krążka z powodu adhezji 7) przemieszczenie kompleksu krążek kłykieć a) subluxatio b) dislocatio B arthritis temporomandibularis 1) arthritis noninflammatoria (osteoarthrosis) 2) arthritis inflammatoria arthritis rheumatoidea arthritis rheumatoidea juvenilis arthritis psoriatica spondylitis ankylosis lupus erythematosus 3) arthritis infectiosa bezpośrednie uogólnione 4) schorzenia metaboliczne arthritis na tle skazy moczanowej chondrocalcinosis C capsulitis/synovitis D retrodiscitis E złamanie F ankylosis 1) fibrosum 2) osseum G H rozwojowe neoplasia hyperplasia condyli hypoplasia condyli aplasia condyli la [30] i Kaplana [32]. Schorzenia stawów podzie lił na 4 główne grupy: 1) schorzenia mięśniowe, 2) schorzenia stawowe, 3) przewlekłe ogranicze nie rozwarcia żuchwy i 4) zaburzenia rozwojowe. Każda z tych grup dzieli się na kilka podgrup, przy czym grupa stawowa jest najbardziej rozbudowa

6 14 H. PANEK, T. MAŚLANKA Tabela 4. Klasyfikacja według Okesona z 1998 r. [19] Table 4. Classification of TMJ disorders by Okeson 1998 [19] Klasy Podklasy (Classes) (Subclasses) I. Schorzenia mięśniowe 1) ochronny skurcz (contractura) mięśni (Masticatory muscle disorders) 2) miejscowa wrażliwość mięśni 3) ból mięśniowo powięziowy 4) skurcz (spasm) mięśni 5) mialgia pochodzenia ośrodkowego II. Schorzenia stawowe 1) zaburzenia kompleksu krążek kłykieć (TMJ disorders) a) przemieszczenie krążka b) dyslokacja krążka z redukcją c) dyslokacja krążka bez redukcji 2) strukturalna niezgodność powierzchni stawowych a) odchylenia w kształcie krążka kłykcia stawowego dołu stawowego b) adhezja krążka do kłykcia krążka do dołu stawowego c) subluksacja (hipermobilność) d) dyslokacja spontaniczna 3) schorzenia zapalne a) synovitis/capsulitis b) retrodiscitis c) arthritides osteoarthritis osteoarthrosis polyarthritides d) zapalenia struktur sąsiadujących tendinitis m. temporalis inflammatio lig. stylomandibularis III. Przewlekłe ograniczenie rozwarcia żuchwy 1) ankylosis (Chronic mandibular hypomobility) a) fibrosa b) osseficant 2) contractura muscularis a) myostatica b) myofibrotica 3) zaburzenia wyrostka koronoidowego (condylus coronoidalis) IV. Zaburzenia rozwojowe 1) wrodzone lub rozwojowe schorzenia mięśni (Growth disorders) a) agenesis b) hypoplasia c) hyperplasia d) neoplasia na i obejmuje jednostki chorobowe związane z za burzeniami kompleksu krążek kłykieć, zaburze nia strukturalnej niezgodności powierzchni stawo wych, grupę schorzeń zapalnych poszczególnych elementów stawowych oraz powikłanych zmiana mi morfologicznymi różnego pochodzenia. Najnowsza klasyfikacja, opublikowana przez Ahlersa [33] w 2000 r., ogranicza się do scharak teryzowania zaburzeń funkcji czaszkowo żuchwo wych, które autor dzieli na okluzopatie, miopatie, artropatie oraz artrozy (tab. 5). W naszym przeko naniu jest to raczej klasyfikacja schorzeń układu stomatognatycznego, a nie schorzeń stawów skro niowo żuchwowych. W podsumowaniu można stwierdzić, że po czyniono wiele wysiłków, aby wyodrębnić scho rzenia stawów skroniowo żuchwowych i układu mięśniowego spowodowane brakiem równowagi morfologicznej lub czynnościowej narządu żucia. Należy jednak pamiętać, że przy ich rozpoznawa niu trzeba uwzględniać znacznie szerszy zakres patologii, które mogą charakteryzować się podob nymi objawami w okolicy głowy i szyi. Laskin [15] oraz wielu innych autorów [6 7, 17 18, 20, 23] podkreślało, że przede wszystkim należy wy kluczyć patologie wewnątrzczaszkowe oraz obec ność chorób układowych. Takie postępowanie ma duże znaczenie kliniczne, ponieważ zmniejsza

7 Klasyfikacja schorzeń stawów skroniowo żuchwowych 15 Tabela 5. Klasyfikacja schorzeń stawów skroniowo żuchwowych według Ahlersa z 2000 r. [33] Table. 5. Classification of TMJ disorders by Ahlers 2000 [33] Dysfunkcje czaszkowo żuchwowe (Craniomandibular disfunctions) Grupy Podgrupy (Groups) (Subcgrups) Okluzopatie A zaburzenia okluzji statycznej zaciskanie (Occlusopathies) B zaburzenia okluzji dynamicznej zgrzytanie Miopatie A przykurcze (Myopathies) B twarde napięcie C zaniki D przerosty Artropatie A przemieszczenie krążka stawowego (Arthropathies) z repozycją bez repozycji B przemieszczenia głowy żuchwy doczaszkowo kompresja w dół dystrakcja C nadmierna ruchomość głów żuchwy D zwichnięcie Artrozy (Arthroses) Dysfunkcje czaszkowo żuchwowe (Craniomandibular dysfunctions) ryzyko wystąpienia przypadków, kiedy schorzenia zagrażające życiu mogą być nierozpoznane przez stomatologa z powodu skoncentrowania się na le czeniu zaburzeń w samych stawach skroniowo żu chwowych. Analiza piśmiennictwa polskiego z zakresu zaburzeń czynnościowych układu stomatogna tycznego wykazuje stosowanie bardzo zróżnico wanej terminologii i dlatego zachodzi pilna po trzeba ponownego powołania zespołu ekspertów, który na podstawie najnowszych osiągnięć wiedzy uporządkowałby nazewnictwo, a także zapropono wał system klasyfikacji tych zaburzeń. Piśmiennictwo [1] WRIGHT W.: Deafness as influenced by malposition of jaws. Nat. Dent. A. J. 1920, 7, 979. [2] COSTEN J.: Syndrome of ear and sinus symptoms dependent upon function of the temporomandibular joint. Am. Otol. Rhinol. Laryngol. 1934, 43, [3] SCHWARTZ L. L.: Temporomandibular joint syndrome. J. Prosthet. Dent. 1957, 7, [4] SHORE N. A.: Recognition and recording of symptoms of temporomandibular joint dysfunction. JADA 1963, 66, [5] VOSS R.: Die Behandlung von Beschwerden des Kiefergelenks mit Aufbisplatten. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1964, 19, [6] RAMFJORD S. P., ASH M. M., OCCLUSION, SAUNDERS W. B.: Co., Philadelphia [7] WIGDOROWICZ MAKOWEROWA N., DADUN SĘK A., MAŚLANKA T., PANEK H.: Zaburzenia czynnościowe narządu żu cia. PZWL Warszawa [8] SCHULTE W.: Zur funktionellen Behandlung der Myoarthropathies des Kauorgans. Ein diagnostisches und physio therapeutisches Programm. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1970, 25, [9] GRABER G.: Neurologische und psychosomatische Aspecte der Myoarthropatien des Kauorgans. Zahnärztl Welt Reform. 1971, 21, [10] STAATS J., GRABER G.: Myoarthropathien unter individualpsychologischen Aspekten. Schweiz. Zahnheilk. 1982, 92, [11] SCHUBERT R., FRANK S.: Zur Epidemiologie der Myoarthropathie Eine Langsschnittstudie über fünf Jahre. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1980, 35, [12] SCHOTTL W.: Gezielte und kontrollierte Vorbehandlung bei Myoarthropathien. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1980, 35, [13] DOMS R., HUPFAUF L., LANGEN D.: Psychosomatische Aspekte bei funktionellen Kiefergelenkerkrankungen. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1969, 24, [14] GERBER A.: Kiefergelenk and Zahnokklusion. Dtsch. Zahnärztl. Z. 1971, 26,

8 16 H. PANEK, T. MAŚLANKA [15] LASKIN D.: Etiology of the pain dysfunction syndrome. JADA 1969, 79, [16] FARRAR W. B.: Differentiation of the temporomandibular joint dysfunction to symplicity treatment. J. Prosthet. Dent. 1972, 28, [17] FARRAR W. B.: Characteristics of the condylar path in internal derangements of the TMJ. J. Prosthet. Dent. 1978, 39, [18] GRIFFITHS R. H.: Report of the president s conference on examination, diagnosis and management of temporoman dibular disorders. JADA 1983, 106, [19] OKESON J. P.: Diagnosis of temporomandibular disorders. In: Management of Temporomandibular Disorders and Occlusion. S. Louis Philadelphia London Sydney Toronto 1998, [20] GOSS A., SPECULAND B., HALLET E.: Diagnosis of temporomandibular joint pain in patients seen at a pain clinic. J. Oral Maxillofac. Surg. 1985, 43, [21] BUTTERWORTH W., DEARDORFF J.: Psychometric profiles of craniomandibular pain patients, Part II. A multidisci plinary case report. J. Craniomandib. Pract. 1987, 5, [22] PULLINGER A. G., SELIGAN D. A., SOLBERG W. K.: Temporomandibular disorders. I. Functional status, dentomor phologic features, and sex differences in a nonpatient population. J. Prosthet. Dent. 1988, 59, [23] MOFFETT B. C.: Classification and diagnosis of temporomandibular joint disturbances. In: Temporomandibular Joint Problems. Eds.: Solberg W. K., Clark G. T., Quintessence Publ. Co., Lombard [24] KARASIŃSKI A.: Badania nad zależnością pomiędzy bólami twarzy a zaburzeniami w układzie ruchowym narządu żucia. Praca hab., AM, Katowice [25] KLEINROK M, KLEINROK J.: Podział i rozpoznawanie kliniczne przemieszczeń krążka stawowego stawu skronio wo żuchwowego w maksymalnym zaguzkowaniu zębów. Prot. Stomat. 2000, 50, [26] BARON S.: Badania nad leczeniem protetycznym przemieszczeń krążka stawowego i zmian zwyrodnieniowo wy twórczych w stawach skroniowo żuchwowych z zastosowaniem kwasu hialuronowego. Praca hab., AM, Katowi ce [27] PANEK H.: Propozycja holistycznej koncepcji układu stomatognatycznego. Prot. Stom. 2002, 52, [28] BELL W. E.: Temporomandibular Joint Disease. Egan Co Press, Dallas [29] American Academy of Craniomandibular Disorders, Guidelines for Evaluation, Diagnosis and Management. Qu intessence Publishing Co., Lombard [30] BELL W. E.: Temporomandibular disorders. Year Book Medical Publishers, Inc., Chicago London 1986, 2 nd ed., [31] STEGENGA B., DE BONT L., BOERING G.: A proposed classification of TMD based on synovial joint pathology. J. Craniomandib. Pract. 1989, 7, [32] KAPLAN A. S., ASSAEL L. A.: Temporomandibular Disorders. Diagnosis and treatment. W. B. Saunders Co., Phi ladelphia London Toronto Montreal Sydney Tokyo [33] AHLERS M. O., JAKSTAT H. A.: Klinische Funktionsanalyse. Denta Concept. Verlag GmbH, Hamburg 2000, Adres do korespondencji: Halina Panek Katedra Protetyki Stomatologicznej AM Wrocław, ul. Cieszyńskiego 17 tel.: (+48 71) e mail: hpanek0@poczta.onet.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r Zaakceptowano do druku: r Received: Accepted: