Zależność nasilenia dysfunkcji stawów skroniowo żuchwowych od poziomu neurotyzmu i ekstrawersji według Eysencka

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, ISSN X MAŁGORZATA MANKIEWICZ, HALINA PANEK Zależność nasilenia dysfunkcji stawów skroniowo żuchwowych od poziomu neurotyzmu i ekstrawersji według Eysencka Dependence Intensity of Temporomandibular Dysfunction on Neuroticism and Extraversion Level According by Eysenck Katedra Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Streszczenie Wprowadzenie. Z przeglądu piśmiennictwa i obserwacji klinicznych wynika, że etiopatogeneza dysfunkcji sta wów skroniowo żuchwowych (s.s. ż.) nadal wzbudza wiele kontrowersji. Niektórzy autorzy wskazują na udział czynników miejscowych, inni natomiast uważają, że dużą rolę odgrywają czynniki ogólne psychoemocjonalne. Cel pracy. Określenie zależności nasilenia dys od poziomu neurotyzmu i ekstrawersji. Materiał i metody. Losowa grupa 303 uczniów z Zespołu Szkół nr 2 we Wrocławiu w wieku lat. U wszy stkich uczniów przeprowadzono badanie stomatologiczne oraz kliniczną analizę układu stomatognatycznego, która pozwoliła na określenie występowania dysfunkcji stawów skroniowo żuchwowych. Stopień nasilenia dysfunkcji s.s. ż. określano według wskaźnika Helkimo. Każda osoba wypełniała ponadto kwestionariusz osobowości Ey sencka, który umożliwił określenie takich cech osobowości jak: neurotyzm, ekstrawersja. Wyniki. Badania wykazały, że dysfunkcje s.s. ż. częściej występowały u osób z wysokim poziomem neurotyzmu niż u osób z niskim poziomem neurotyzmu. Wnioski. Czynniki psychoemocjonalne mogą odgrywać ważną rolę w etiologii dys (Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, ). Słowa kluczowe: dysfunkcje stawów skroniowo żuchwowych, neurotyzm, ekstrawersja, kwestionariusz osobo wości Eysencka. Abstract Background. Despite numerous clinical and epidemiological trials dealing with the temporomandibular disorders, their etiopathogenesis is still controversial. Some authors point to the participation of local factors in the origin of functional disturbances, while others believe that systemic factors, such as stress or increased psychoemotional ten sion, associated with personality traits, may play the major role. Objectives. Establishing the dependence of intensity of temporomandibular disorders on neuroticism and extra version level. Material and Methods. The material of the study was a group of 303 students from No 2 Vocational School in Wrocław, aged from 18 to 22. All the subjects underwent routine dental examination, clinical analysis of the stom atognathic system as well as psychological evaluation by means of Eysenck Personality Inventory. The temporo mandibular joint dysfunction was diagnosed by means of Helkimo Index consisting of two parts, i.e. Anamnestic index (Ai) and Clinical index (Di), which enabled numerical determination of the severity of temporomandibular joint dysfunction. Results. The examination indicated that the temporomandibular joint dysfunctions were found more prevalent in persons with high level of neuroticism than in those with low level of neuroticism. Conclusions. Psychoemotional factors can be important in etiopathogenetic temporomandibular disorders (Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, ). Key words: temporomandibular joint dysfunctions, neuroticism, extraversion, Eysenck Personality Inventory.

2 606 M. MANKIEWICZ, H. PANEK Mimo wielu badań klinicznych i epidemiolo gicznych, nie ma dotąd zgodności poglądów na etiopatogenezę dysfunkcji stawów skroniowo żuch wowych (s.s. ż.). Niektórzy autorzy wskazują na udział czynników miejscowych, głównie okluzyj nych, w powstawaniu tych zaburzeń. Inni nato miast uważają, że dużą rolę odgrywają schorzenia ogólnoustrojowe, stres, czy wzmożona pobudli wość psychoemocjonalna związana z cechami osobowości [1 6]. Celem podjętych badań było ustalenie zależ ności nasilenia dys od poziomu neu rotyzmu i ekstrawersji określonego według kwe stionariusza osobowości Eysencka u młodzieży szkolnej. Była to populacja ogólnie zdrowa z peł nym uzębieniem naturalnym, co pozwoliło zmniejszyć wpływ czynników miejscowych w po staci zaburzeń okluzji statycznej i dynamicznej, uznanych przez niektórych autorów za główny czynnik etiopatogenetyczny dys Materiał i metody Materiał badań stanowiła losowa grupa 303 uczniów z Zespołu Szkół nr 2 we Wrocławiu w wieku od 18 do 22 lat. Przed przystąpieniem do badań młodzież wyraziła pisemną zgodę na ich przeprowadzenie. Uzyskano także zgodę Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu (Nr KB 36/2004). Metoda badań polegała na przeprowadzeniu u wszystkich uczniów badania psychologicznego oraz badania stomatologicznego uzupełnionego kliniczną analizą czynnościową układu stomato gnatycznego, co pozwoliło na rozpoznanie dys według wskaźnika Helkimo. Wska źnik ten składa się z dwóch części. Pierwsza z nich, Anamnestic index Ai, opiera się na da nych z wywiadu i pozwala zaliczyć dysfunkcje s.s. ż. do jednej z trzech wyszczególnionych przez autora grup, tj. Ai 0, Ai I, Ai II. Stopień Ai 0 oznacza brak dolegliwości subiektywnych ze stro ny s.s. ż., stopień Ai I określa niewielkie objawy subiektywne, takie jak: szmery lub trzaski w oko licy s.s. ż., uczucie sztywności czy zmęczenia mięśni żucia. Stopień Ai II to znaczne objawy su biektywne dys, takie jak: trudność szerokiego otwarcia ust, szczękościsk, ból w oko licy s.s. ż., zwichnięcie stawów. Druga część wskaźnika Helkimo, Dysfunction index Di, opiera się na danych z badania klinicznego s.s. ż. W badaniu tym należy przeanalizować wolne ru chy żuchwy, podczas których ocenia się symetrię, wielkość i przebieg toru odwodzenia i przywodze nia żuchwy, a także zakres ruchów bocznych żu chwy. Odnotowuje się ponadto występowanie do legliwości bólowych w okolicy s.s. ż. oraz pod czas ruchów żuchwy. Ocenia się również rucho mość głów żuchwy oraz obecność patologicznych objawów akustycznych w postaci trzasków lub szmerów. Przeprowadza się także badanie palpa cyjne mięśni żwaczy, skroniowych, skrzydłowych bocznych i skrzydłowych przyśrodkowych. Każdy z obecnych objawów klinicznych dys ocenia się według 3 stopniowej ska li zaproponowanej przez Helkimo. Następnie dla każdej osoby sumuje się uzyskaną z badania kli nicznego liczbę punktów i określa nasilenie dys według czterostopniowej skali, tj.: Di 0 brak objawów klinicznych, Di I niewiel ka dysfunkcja, Di II średnia dysfunkcja, Di III ciężka dysfunkcja. Do badania psychologicznego uczniów wyko rzystano kwestionariusz osobowości Eysencka, zmodyfikowany dla polskich potrzeb przez Brzo zowskiego i Drwala [7]. Kwestionariusz ten jest testem, który składa się z arkusza pytań i arkusza odpowiedzi. Arkusz pytań zawiera 100 pytań two rzących cztery skale: neurotyzm, ekstrawersja, psychotyzm, kłamstwo. Na poszczególne pytania kwestionariusza Eysencka badana osoba odpowia dała, zakreślając odpowiedź TAK lub NIE na ar kuszu odpowiedzi. Bezwzględnie była wymagana jednoznaczność odpowiedzi. Czas przeznaczony na przeprowadzenie testu wynosił około 30 minut. W niniejszych badaniach wykorzystano skalę dla neurotyzmu i ekstrawersji, które według Eysencka określają stan psychoemocjonalny, czyli łatwość powstawania i sposób wyrażania emocji przez ba daną osobę. Do obliczenia wyników testu zastoso wano standardowe klucze, na podstawie których uzyskano sumę punktów, czyli surowy wynik w danej skali, który następnie odnoszono do norm stenowych odpowiednich dla wieku i płci bada nych osób. Przyjmuje się, że w skali stenowej sten 1 4 oznacza wynik niski, sten 5 6 wynik przecięt ny, a sten 7 10 wynik wysoki. Osoby badane, które w skali ekstrawersji uzyskały wysoki wynik to ekstrawertycy. Typowy ekstrawertyk to osoba impulsywna, towarzyska, łatwo wpadająca w gniew i przejawiająca agresję. Osoby natomiast, które w skali ekstrawersji uzyskały niskie wartości to introwertycy. Takie osoby są powściągliwe, pre ferują introspekcję, nie są impulsywne. Często wykazują pesymistyczny stosunek do przyszłości. Osoby, które w skali ekstrawersji uzyskały warto ści przeciętne to ambiwertycy, czyli osoby umiar kowanie ekstra introwertywne, a osoby, które w skali neurotyzmu uzyskały wysoki wynik to neurotycy. Takie osoby są mało odporne na działa nie stresu, są skłonne do stanów lękowych, a tak że depresji. Osoby, które w skali neurotyzmu uzy skały niskie wartości, to osoby zrównoważone

3 Zależność nasilenia dys od poziomu neurotyzmu 607 emocjonalnie, a przeciętne wartości neurotyzmu cechują osoby umiarkowanie zrównoważone emo cjonalnie. Wyniki uzyskanych badań poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu χ 2. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Analizę statystyczną przeprowadzono, wykorzystując komputerowy pakiet programów statystycznych EPIINFO Wyniki W tabeli 1 przedstawiono częstość występo wania dys według anamnestycznego wskaźnika Helkimo. Okazało się, że w badanej populacji jedynie 1/3 osób uskarżała się w wywia dzie na niewielkie objawy subiektywne dysfunkcji s.s. ż., określone według Helkimo stopniem Ai I. 2/3 osób natomiast nie podawało w wywiadzie żadnych dolegliwości subiektywnych ze strony s.s. ż. Analiza materiału przeprowadzona na pod stawie klinicznego wskaźnika Helkimo, przedsta wiona w tabeli 2, wykazała, że dysfunkcje s.s. ż. występowały u 170 (56,1%) uczniów. U tych osób dominowały dysfunkcje niewielkiego stopnia Di I, które stwierdzono u 160 (52,8%) osób, dysfunkcje średniego stopnia Di II występowały rzadziej, bo u 9 osób, a ciężka postać dysfunkcji Di III była obecna u jednej osoby. Dane zawarte w tabeli 3 przedstawiają wyniki badań nad zależnością nasilenia dys u osób z różnym poziomem neurotyzmu. Okazało się, że ogólna częstość dys u osób z wysokim poziomem neurotyzmu wynosiła 71,6% i była około 1,8 krotnie wyższa niż u osób z niskim poziomem neurotyzmu, u których wyno siła 40,2%. Zaobserwowane różnice częstości oka zały się istotne statystycznie (p = 0,00011). U osób z różnym poziomem neurotyzmu zaobserwowano ponadto zróżnicowaną częstość występowania stopni nasilenia dys według Helki mo. W szczególności stwierdzono w grupie osób z wysokim poziomem neurotyzmu większą czę stość występowania cięższych postaci dysfunkcji s.s. ż. według Helkimo, tj. stopnia Di II oraz Di III niż w grupie osób z niskim poziomem neuro tyzmu. Zaobserwowane różnice okazały się niei stotne statystycznie ze względu na małą liczbę ba danych w analizowanych podgrupach (p = 0,571). Średnia sumaryczna wartość punktowa dysfunkcji s.s. ż. w grupie osób z wysokim poziomem neuro tyzmu wynosiła 1,88 i była wyższa niż w pozosta Tabela 1. Występowanie dysfuncji s.s. ż. według anam nestycznego wskaźnika Helkimo Table 1. Prevalence of TMDs according to anamnestic index by Helkimo Stopień dys Ai 0 Ai I Ai II Razem (Total) n % 69,0 31,0 0,0 100,0 Tabela 2. Występowanie dysfuncji s.s. ż. według klinicz nego wskaźnika Helkimo Table 2. Prevalence of TMDs according to clinical index by Helkimo Stopień dys Di 0 Di I Di II Di III Razem (Total) n % 43,9 52,8 3,0 0,3 100 Tabela 3. Występowanie i średnie wartości stopni nasilenia dys według klinicznego wskaźnika Helkimo w zależności od poziomu neurotyzmu Table 3. Prevalence and average mean values of TMDs according to clinical index by Helkimo in dependence on neuroti cism level Stopień dys Poziom neurotyzmu (Neuroticism level) niski przeciętny wysoki (low) (average) (high) (n = 87) (n = 121) (n = 95) n % X n % X n % X Di , , ,4 Di I 33 37,9 1, ,5 1, ,2 1,25 Di II 2 2,3 7,00 1 0,8 6,00 6 6,3 6,67 Di III 1 1,1 12,00 Di I III 35 40,2 1, ,4 1, ,6 1,88 p = 0,00011; χ 2 = 18,17. Rozkład stopni (Distribution of TMD degrees) p = 0,571; χ 2 = 2,92. p = 0,787.

4 608 M. MANKIEWICZ, H. PANEK Tabela 4. Częstość występowania i średnie wartości stopni nasilenia dys według klinicznego wskaźnika Helkimo w zależności od poziomu ekstrawersji Table 4. Prevalence and average mean values of TMDs according to clinical index by Helkimo in dependence on extraver sion level Stopień dys Poziom ekstrawersji (Extraversion level) niski przeciętny wysoki (low) (average) (high) (n = 46) (n = 143) (n = 114) n % X n % X n % X Di , , ,7 Di I 22 47,8 1, ,5 1, ,6 1,33 Di II 1 2,2 7,00 5 3,5 6,20 3 2,6 7,33 Di III 1 0,7 12,00 Di I III 23 50,0 1, ,7 1, ,3 1,62 p = 0,568; χ 2 = 1,13. Rozkład stopni (Distribution of TMD degrees) p = 0,893; χ 2 = 1,11. p = 0,712. łych analizowanych podgrupach, jednak nie różni ła się istotnie statystycznie (p = 0,787). W tabeli 4 przedstawiono wyniki badań nad za leżnością nasilenia dys u osób z róż nym poziomem ekstrawersji. Okazało się, że u osób z niskim poziomem ekstrawersji, tj. u introwerty ków, ogólna częstość dys wynosiła 50,0% i była niższa niż u osób z wysokim pozio mem ekstrawersji, tj. u ekstrawertyków, u których wynosiła 55,3%. U osób z przeciętnym poziomem ekstrawersji, tj. u ambiwertyków, częstość dysfunk cji s.s. ż. była najwyższa i wynosiła 58,7%. Zaob serwowane różnice częstości dys mię dzy wymienionymi powyżej podgrupami okazały się jednak nieistotne statystycznie (p = 0,568). W dalszej analizie materiału przeanalizowano występowanie stopni nasilenia dys według Helkimo u osób z różnym poziomem eks trawersji. W szczególności stwierdzono, że cięż sze postacie dys, tj. stopień Di II i Di III, przeważają w grupie ambiwertyków. Czę stość tych postaci dys nie różniła się jednak istotnie statystycznie od częstości tych dys funkcji u osób z niskim i wysokim poziomem eks trawersji. Średnia sumaryczna wartość punktowa dys w grupie osób z przeciętnym po ziomem ekstrawersji wynosiła 1,75 i była wyższa niż w pozostałych podgrupach, jednak nie różniła się istotnie statystycznie (p = 0,712). Omówienie Rola czynników psychoemocjonalnych w etio patogenezie dys była przedmiotem badań wielu autorów [8 10]. Dla przykładu Kora lewski et al. [11] zastosowali w grupie studentów AWF i AM kwestionariusz osobowości Eysencka oraz kwestionariusz stanu i cechy lęku Spielber gera. Autorzy ci wykazali, że u osób z dysfunk cjami s.s. ż. częściej występowały podwyższone wartości psychotyzmu i introwersji. Również u ekstrawertyków wykazano objawy dysfunkcji s.s. ż., ale bez współistnienia objawów bólowych. Stwierdzili ponadto, że u osób ze zwiększonym poziomem lęku według testu Spielbergera czę ściej występowały parafunkcje narządu żucia. Również Southwell et al. [12] analizowali rolę czynników psychoemocjonalnych w etiologii dys Autorzy ci w grupie chorych oraz w grupie kontrolnej zastosowali aż trzy kwe stionariusze, tj. Eysencka, Spielbergera oraz test PILL Pennybakera. Badania przeprowadzone za pomocą testu PILL nie wykazały różnic istotnych statystycznie w obu badanych grupach. Badania z zastosowaniem kwestionariusza Spielbergera natomiast wykazały, że osoby z dysfunkcjami s.s. ż. wykazywały większą podatność na niepo kój. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza Eysencka wykazały, ze osoby z dysfunkcjami s.s. ż. cechował wyższy poziom introwersji i neu rotyzmu niż grupa kontrolna. Badania własne przeprowadzone za pomocą kwestionariusza Ey sencka w grupie młodzieży w wieku od 18 do 22 lat wykazały także, że u osób z wysokim pozio mem neurotyzmu częstość dys była 1,8 krotnie wyższa niż u osób z niskim poziomem neurotyzmu. U osób z wysokim poziomem neuro tyzmu stwierdzono ponadto większą częstość wy stępowania cięższych postaci dys według Helkimo niż u osób z niskim poziomem neurotyzmu. Wprawdzie ze względu na stosowa nie różnych testów psychologicznych i różnych grup badawczych nie sposób porównać badań

5 Zależność nasilenia dys od poziomu neurotyzmu 609 własnych z niektórymi wyżej cytowanymi wyni kami badań innych autorów, to jednak można przypuszczać, że czynniki psychoemocjonalne mogą stanowić ważną komponentę w etiologii dys Piśmiennictwo [1] TEJCHMAN H., MAJDAŃSKA Z.: Wpływ czynnika psychogennego na dolegliwości w układzie stomatognatycznym wybrane przypadki. Prot. Stomat. 2000, 50, [2] WIGDOROWICZ MAKOWEROWA N., DADUN SĘK A., MAŚLANKA T., PANEK H.: Zaburzenia czynnościowe narządu żu cia. PZWL, Warszawa [3] MAŚLANKA T., PANEK H.: Der Einfluss von Okklusionsformen und neurotischen Tendenzen auf die Haufigkeit der Funktionsstörungen des Kauorgans. Stomatol. DDR 1983, 33, [4] PANEK H.: Badania nad zależnościami czynnościowo morfologicznymi układu stomatognatycznego ze szczegól nym uwzględnieniem modeli funkcjonalnych zgryzu. Rozprawa habilitacyjna, Wrocław [5] KLEINROK M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Sanmedica, Warszawa [6] MARBACH J. J.: The temporomandibular pain dysfunction syndrome personality: fact or fiction? J. Oral Rehabil. 1992, 19, [7] DRWAL R. Ł.: Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [8] BARON S., HERMAN J., WOJTYNA J.: Aspekt zaburzeń emocjonalnych u młodzieży szkół średnich w rozwoju para funkcji i dysfunkcji stawów skroniowo żuchwowych. Magazyn Stomat. 2003, 13, 10, [9] KORALEWSKI M., WIECZOREK A., HORODYSKA GEDZAR E.: Porównawcza ocena pacjentów z zaburzeniami czyn nościowymi układu stomatognatycznego na podstawie wybranych testów psychologicznych. Prot. Stomat. 1997, 47, [10] KUBECKA BRZEZINKA A., KARASIŃSKI A., BARON S., SZATKOWSKI R.: Analiza psychologiczna pacjentów z zabu rzeniami w układzie ruchowym narządu żucia przy użyciu testu MMPI w wersji komputerowej. Prot. Stomat. 1998, 48, [11] KORALEWSKI M., KOCZOROWSKI R., GRACZ J.: Wybrane cechy psychofizyczne a zmiany w układzie stomatogna tycznym u studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Akademii Medycznej. Prot. Stomat. 2001, 51, [12] SOUTHWELL J., DEARY I. J., GEISSLER P.: Personality and anxiety in temporomandibular joint syndrome patients. J. Oral Rehabil. 1990, 17, Adres do korespondencji: Małgorzata Mankiewicz Katedra Protetyki Stomatologicznej AM ul. Krakowska Wrocław tel.: Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: