Dlaczego kraje ze sobą handlują? Autor: Beata Łuba-Królik
Skrócony opis lekcji Zajęcia omawiają elementarne zagadnienia związane z handlem zagranicznym. W trakcie lekcji uczniowie poznają motywy prowadzenia wymiany międzynarodowej, a także skutki zerwania kontaktów gospodarczych z innymi krajami. Cele lekcji Uczeń powinien: umieć zdefiniować pojęcia: handel zagraniczny, eksport, import, bilans handlowy, bilans płatniczy, podać korzyści jakie płyną z wymiany międzynarodowej, wyjaśniać dlaczego państwa prowadzą wymianę handlową, uświadomić sobie skutki zerwania kontaktów gospodarczych z innymi krajami, umieć analizować dane statystyczne. Słowa kluczowe Handel zagraniczny, eksport, import, bilans handlowy, bilans płatniczy. Treści Handel zagraniczny, Eksport, Import, Bilans handlowy, Bilans płatniczy, Korzyści absolutne, Korzyści komparatywne. 2
Metody realizacji zajęć symulacja, praca w grupach, analiza danych statystycznych. Adresat uczniowie szkół gimnazjalnych i licealnych. Materiały 1. anagram Eksport, import, 2. tekst Charakterystyka państw, 3. ćwiczenie Korzyści komparatywne i absolutne, 4. dane statystyczne, 5. ćwiczenie Bilans płatniczy. Wstęp merytoryczny We współczesnym świecie żaden kraj nie może i nie powinien produkować wszystkiego czego potrzebuje. Po to, aby zdobyć produkty i czynniki produkcyjne, których nie posiadają i nie produkują, kraje prowadzą wymianę między sobą. Część dóbr i czynników produkcyjnych jest fizycznie dla danego kraju nieosiągalna, ale też wiele rzeczy, które mógłby on sam wyprodukować, jest importowana. Motywy podejmowania takich działań opisał w XIX w. angielski ekonomista David Ricardo, jeden z głównych twórców nowożytnej teorii handlu międzynarodowego. Obserwował on wymianę między Wielką Brytania i Portugalią. Wielka Brytania w dużych ilościach eksportowała do Portugalii sukno, importowała zaś wino. Każdy z tych krajów mógł produkować sam obydwa te dobra. Dlaczego więc te kraje zdecydowały się na taką wymianę? Dlaczego wymiana nie odbywała się w drugą stronę tzn. Portugalia przecież też mogła wytwarzać i eksportować sukno do Wielkiej Brytanii. Dlaczego zdecydowała się na sprowadzanie sukna z zagranicy? Ricardo swoją analizę rozpoczął od określenia produkcyjności pracy w każdym kraju w produkcji obu dóbr. Okazało się, że w Wielkiej Brytanii jeden robotnik zatrudniony w przemyśle 3
włókienniczym produkował 4 jardy sukna w określonym czasie, a jeśli został przeniesiony do produkcji wina, to w tym samym czasie wytwarzał 6 butelek. Natomiast w Portugalii jeden robotnik w tym samym czasie mógł wytworzyć 5 jardów sukna lub 15 butelek wina. Z przeprowadzonych pomiarów widać, że robotnik w Portugalii produkował zarówno więcej wina jak i sukna. Opisując swoje spostrzeżenia Ricardo stwierdził, że Portugalia osiągała korzyści absolutne w produkcji obydwu dóbr. Dlaczego więc Portugalia importowała sukno z Wielkiej Brytanii, skoro sama mogła je wyprodukować bardziej efektywnie? Otóż przyczyną tej wymiany były ograniczone możliwości produkcyjne. Do produkcji wina i sukna można było w Portugalii zatrudnić określoną ilość czynników wytwórczych tzn. pracy, kapitału i ziemi. Powodowało to konieczność dokonywania wyboru. Jeśli Portugalczycy decydowali się na zwiększenie produkcji wina, to jednocześnie musieli zmniejszyć produkcję sukna. Ponosili więc koszt alternatywny kosztem tym były dobra, z których zrezygnowano. Ricardo kontynuował swoje badania w ujęciu kosztów alternatywnych w każdym kraju. Przy ograniczonym zasobie czynników wytwórczych jeden robotnik w Wielkiej Brytanii mógł wyprodukować 4 jardy sukna lub 6 butelek wina. Oznacza to, że jeśli Brytyjczycy zdecydowali się na produkcję 1 jarda sukna, to zrezygnowali z wytworzenia 1,5 butelki wina, gdyż 6:4 = 1,5. I odwrotnie, jeśli Brytyjczycy zwiększyli produkcję o 1 butelkę wina, to rezygnowali z 2/3 jarda sukna, gdyż 4:6= 2/3 jarda sukna. Koszty alternatywne produkcji w Wielkiej Brytanii przedstawiały się następująco: 1 jard sukna = 1,5 butelki wina 1 butelka wina = 2/3 jarda sukna Inaczej było w Portugalii, ponieważ jeden robotnik mógł wytworzyć 5 jardów sukna lub 15 butelek wina. Koszty alternatywne w Portugalii były następujące: 1 jard sukna = 3 butelki wina 1 butelka wina = 1/3 jarda sukna Teraz więc staje się jasne, dlaczego Portugalczycy zdecydowali się na wymianę, chociaż w produkcji obu dóbr osiągali korzyści absolutne. Poświęcali oni tylko 1/3 jarda sukna za każdą butelkę wina. Koszt alternatywny produkcji wina był niższy w Portugalii niż w Wielkiej Brytanii, czyli Portugalczycy osiągali korzyści komparatywne w produkcji wina. 4
Natomiast Wielkiej Brytanii opłacało się produkować sukno, gdyż koszt alternatywny w produkcji sukna był niższy tzn. Brytyjczycy musieli zrezygnować z mniejszej ilości butelek wina decydując się na produkcję sukna. Handlując ze sobą kraje wymieniają 1 jard sukna na 2 butelki wina lub inaczej przeliczając wymieniają 1 butelkę wina na ½ jarda sukna. Brytyjczycy mogą wiec kupić butelkę wina płacąc za nią ½ jarda sukna, a gdyby chcieli wyprodukować tę butelkę w kraju musieliby zrezygnować z 2/3 jarda sukna. Specjalizując się w produkcji sukna Brytyjczycy otrzymują w zamian za nie od Portugalczyków więcej butelek wina niż sami mogliby wyprodukować. Również Portugalczykom opłaca się ta wymiana, gdyż sprzedają wino za ½ jarda sukna, podczas gdy w kraju mogliby wytworzyć tylko 1/3 jarda sukna rezygnując z produkcji 1 butelki wina. Proponowany przebieg zajęć 1. Na początku lekcji poproś uczniów o rozwiązanie anagramu i odczytanie hasła (materiał pomocniczy nr 1). Zapytaj uczniów, co oznaczają pojęcia będące hasłem anagramu - eksport i import. Wspólnie zdefiniujcie te pojęcia (patrz słowniczek). Powiedz, że eksport i import to zakres handlu międzynarodowego. Powiedz uczniom, że w trakcie lekcji przeprowadzą symulację międzynarodowej wymiany handlowej tzn. będą eksportowali i importowali towary. 2. Podziel losowo uczniów na 3 grupy. Rozdaj materiał pomocniczy nr 2 ( Charakterystyka państw ) i poproś o przeczytanie polecenia. Daj uczniom czas na przygotowanie oferty handlowej. 3. Poproś uczniów o przeprowadzenie symulacji wymiany. 5
4. Po zakończeniu wymiany, poproś grupy o przedstawienie sprawozdań oraz motywów zawierania transakcji zapisuj je na tablicy. Podsumowując ten etap lekcji zapytaj - czy państwa kupowały tylko te towary, których nie byli w stanie wytworzyć sami? Czy były państwa kupujące produkty, które same mogły wytworzyć? Co ich do tego skłoniło? Czy ktoś stracił na wymianie? A ktoś zyskał? Z wypowiedzi uczniów powinno wynikać, iż żadne państwo nie posiada i nie produkuje u siebie wszystkiego. Chcąc zaspokoić swoje potrzeby musi handlować z innymi państwami to przynosi korzyści obu stronom. Każdy kraj specjalizuje się też w produkcji tych dóbr, których koszt alternatywny (patrz słowniczek) jest niższy, w ten sposób osiąga korzyści są to tzw. korzyści komparatywne. 5. Powiedz, że motywy handlu i korzyści komparatywne opisał już w XIX w. angielski ekonomista David Ricardo, jeden z głównych twórców nowożytnej teorii handlu międzynarodowego. Obserwował on wymianę między Wielką Brytania i Portugalią. Przedstaw uczniom analizę i wnioski Ricardo (patrz wstęp merytoryczny), a następnie poproś o obliczenie korzyści absolutnych i komparatywnych w przykładzie podanym w ćwiczeniu (materiał pomocniczy nr 3). 6. Zapytaj uczniów, czy znają przykłady dóbr, w produkcji których Polska osiąga korzyści absolutne? Czy znają przykłady dóbr sprowadzanych do Polski, które można by wyprodukować w kraju? Jakie są motywy importu tych dóbr zdaniem uczniów? Przeprowadź krótką dyskusję. Stwórz razem z uczniami wspólną listę towarów i głównych partnerów Polski w imporcie. Zapytaj, czy Polska jest również eksporterem, jakie polskie towary są znane za granicą? 6
Zwróć uwagę uczniów, że niewiele jest towarów znanych i kojarzonych z Polską. Do najbardziej znanych za granicą należą wyroby ze srebra i bursztynu, meble, bombki choinkowe, kryształy i porcelana, miedź. Powiedz, że Polska głównie eksportuje towary nieprzetworzone, co jest mniej opłacalne niż sprzedaż wyrobów finalnych, gotowych. Przedstaw uczniom dane statystyczne dotyczące eksportu Polski (materiał pomocniczy nr 4). Zapytaj, Które kraje importują najwięcej polskich towarów? Jakie towary Polska sprzedaje za granicę? 7. Wprowadź pojęcie bilansu handlowego i bilansu płatniczego. Wytłumacz, że w ekonomii bilans handlowy jest definiowany jako różnica między dochodami z eksportu a wydatkami na import towarów w całej gospodarce. Odnosi się do dóbr fizycznych, widzialnych np. żywności, maszyn, surowców naturalnych itp. Jeśli wydatki są niższe od dochodów, występuje dodatni bilans handlowy. Gdy sytuacja jest odwrotna tzn. wydatki są wyższe od dochodów mówimy o deficycie handlowym. Zaś bilans płatniczy jest to zestawienie wartości wszystkich przychodów i wydatków kraju związanych z jego stosunkami gospodarczymi z zagranicą w danym okresie. Oprócz handlu widzialnego uwzględnia tzw. handel niewidzialny (eksport i import usług np. transportowych, bankowych; odsetki od kredytów udzielonych i otrzymanych, zyski firm, dywidendy; transfery). Bilans płatniczy składa się z rachunku bieżącego (w jego skład m.in. wchodzi bilans handlowy będący zestawieniem wartości eksportu i importu), rachunku kapitałowego i finansowego (w skład którego wchodzą głównie inwestycje bezpośrednie i pośrednie oraz pozycje finansujące głównie należności i zobowiązania zagraniczne). Ujemny bilans handlowy może zostać zrównoważony przez nadwyżkę w handlu niewidzialnym. 8. Poproś uczniów o analizę danych statystycznych dotyczących bilansu płatniczego Polski. Zapytaj czy bilans płatniczy Polski jest dodatni czy ujemny? Podsumowaniem lekcji jest ćwiczenie dotyczące obliczania bilansu płatniczego (materiał pomocniczy nr 5). 7
Uwagi dla prowadzącego W trakcie lekcji uczniowie przeprowadzają prostą symulację wymiany towarowej. Należy podkreślić, że wymiana ta jest dużym uproszczeniem rzeczywistości. Wcześniej należy przygotować salę (zsunąć ławki itp.), nie da się uniknąć też hałasu i gwaru. W gimnazjum należy zrezygnować ze zbyt szczegółowego omawiania bilansu handlowego i płatniczego. Materiały dla ucznia Materiał pomocniczy nr 1 Tekst Charakterystyka państw Przeczytajcie uważnie charakterystykę Waszego państwa. Przedyskutujcie w grupach - jakie dobra są w Waszym państwie dobrami rzadkimi, a jakie moglibyście sprzedać innym państwom Dobra rzadkie możecie uzyskać, wymieniając się z innymi krajami. Przygotujcie ofertę eksportową Waszego kraju oraz listę towarów, które chcielibyście kupić od innych państw. Poszukajcie partnerów, przeprowadźcie negocjacje handlowe. Po zakończeniu pracy napiszcie krótkie sprawozdanie z wymiany. Zastanówcie się nad motywami zawieranych transakcji. Powodzenia!!! Grupa 1 Foodland Wasz kraj to kraj typowo rolniczy. 70% osób pracujących zatrudnionych jest w rolnictwie i przemyśle spożywczo przetwórczym. Niestety w Waszym kraju jest tylko kilka małych firm wytwarzających maszyny rolnicze i urządzenia dla przemysłu przetwórczego, w związku z czym, ich ceny są bardzo wysokie. Grupa 2 Ciucholand To kraj, w którym przeważają łąki i pastwiska, ludzie zajmują się głównie hodowlą bydła. Do najprężniej rozwijających się gałęzi przemysłu należy przemysł włókienniczy, tekstylny i odzieżowy. Do produkcji odzieży i tkanin potrzebujecie dużych ilości barwników i farb, a produkcja krajowa pokrywa tylko 20% zapotrzebowania rynku. Nie posiadacie też nowoczesnych technologii do produkcji maszyn i urządzeń włókienniczych, a te maszyny, które wykorzystujecie są już mocno wyeksploatowane. Krajowa produkcja żywności nie zaspokaja potrzeb obywateli Waszego kraju. Ceny żywności są bardzo wysokie. 8
Grupa 3 Techland To kraj wysoko uprzemysłowiony. Wyspecjalizowaliście się w produkcji nowoczesnych maszyn i urządzeń dla przemysłu przetwórczego, spożywczego, włókienniczego. Jesteście też światowym liderem w produkcji barwników do tkanin. Natomiast krajowa produkcja żywności i odzieży nie zaspokaja potrzeb obywateli Waszego państwa, dlatego też ceny tych dóbr są bardzo wysokie. Materiał pomocniczy nr 2 Ćwiczenie Korzyści komparatywne i absolutne Poniższa tabela pokazuje koszty produkcji butów i telewizorów w kraju A i B. Ustal: Który kraj osiąga korzyści absolutne w produkcji obuwia? Który kraj osiąga korzyści absolutne w produkcji telewizorów? Jaki jest koszt alternatywny w produkcji 1 pary butów w kraju A? Jaki jest koszt alternatywny w produkcji 1 pary butów w kraju B? Który kraj ma niższe koszty alternatywne w produkcji telewizorów? W produkcji jakiego dobra powinien wyspecjalizować się kraj A decydując się na handel z krajem B? W produkcji jakiego dobra powinien wyspecjalizować się kraj B decydując się na handel z krajem A? Tabela 1. Koszty produkcji Koszty produkcji 1 pary butów Koszty produkcji telewizora Kraj A 10 zł 20 zł Kraj B 8 zł 8 zł 9
Odpowiedzi do ćwiczenia Korzyści komparatywne i absolutne (materiał pomocniczy nr 2) 1. kraj B, 2. kraj B, 3. 0,5 telewizor, 4. 1 telewizor, 5. kraj B, 6. w produkcji butów, 7. w produkcji telewizorów. 10
Materiał pomocniczy nr 3 Dane statystyczne Przeanalizujcie dane statystyczne dotyczące struktury eksportu oraz bilansu płatniczego Polski i odpowiedzcie na pytania: Które kraje importują najwięcej polskich towarów? Jakie towary Polska sprzedaje za granicę? Czy bilans płatniczy Polski jest dodatni czy ujemny? Tabela 2. Struktura eksportu Polski wg kraju przeznaczenia (w proc.) Kraj % Niemcy 32,8 Francja 6 Włochy 5,6 W. Brytania 5,3 Holandia 4,4 Czechy 3,9 Szwecja 3,6 Rosja 3,4 Belgia 3,2 Ukraina 2,7 Inne 29,1 Źródło: Dane za I VI 2002, źródło: GUS 11
Tabela 3. Struktura eksportu Polski wg grupy towarów (w proc.) Grupa towarów % Maszyny i urządzenia transportowe 37,8 Towary przemysłowe 23,8 Różne wyroby przemysłowe 18,5 Żywność 6,6 Chemikalia 5,9 Paliwa mineralne 5 Inne 2,4 Rosja 3,4 Belgia 3,2 Ukraina 2,7 Inne 29,1 Źródło: Dane za I III 200, źródło: GUS, za Rzeczpospolita 31.08 1.09.2002 12
Tabela 4. Bilans płatniczy Polski w mld USD Bilans płatniczy Polski w mld USD 2001 I VII 2002 I VII* RACHUNEK BIEŻĄCY -4745-4032 Towary: Saldo -6751-5435 Wpływy z eksportu towarów 17498 18051 Wypłaty za import towarów 24249 23486 Usługi: Saldo -642-629 Dochody: Saldo -474-964 Transfery bieżące: Saldo 967 1041 Niesklasyfikowane obroty bieżące: Saldo 2155 1955 RACHUNEK KAPITAŁOWY I FINANSOWY Inwestycje bezpośrednie: Saldo 3246 2212 Inwestycje portfelowe: Saldo 602 1738 Pozostałe inwestycje: Saldo -602 1738 Pochodne instrumenty finansowe: Saldo -294-651 * dane wstępne Źródło: NBP 13
Materiał pomocniczy nr 4 Ćwiczenie Ile wynosi bilans płatniczy kraju? Na podstawie przedstawionych danych ustalcie brakujące wielkości. Ustalcie bilans handlowy i bilans płatniczy. Tabela do uzupełnienia Ile wynosi bilans płatniczy kraju? Bilans płatniczy Eksport towarów. Import towarów 55 000 Saldo handlu towarami +15 000 Eksport usług 35 000 Import usług 60 000 Saldo: usług. Odsetki z udzielonych pożyczek zagranicznych 15 000 Spłata odsetek od zaciągniętych pożyczek zagranicznych 20 000 Dotacje na rzecz organizacji międzynarodowych 10 000 Wartość handlu niewidzialnego. Bilans płatniczy. 14
Tabela 5. Odpowiedź do ćwiczenia Ile wynosi bilans płatniczy kraju" Bilans płatniczy Eksport towarów 70 000 Import towarów 55 000 Saldo handlu towarami +15 000 Eksport usług 35 000 Import usług 60 000 Saldo: usług -25 000 Odsetki z udzielonych pożyczek zagranicznych 15 000 Spłata odsetek od zaciągniętych pożyczek zagranicznych 20 000 Dotacje na rzecz organizacji międzynarodowych 10 000 Wartość handlu niewidzialnego -40 000 Bilans płatniczy -25 000 15
Propozycje sprawdzenia wiedzy Test - Wybierz prawidłową odpowiedź: 1. Kraj osiąga korzyści z wymiany zagranicznej, jeśli: a) importuje więcej niż eksportuje b) eksportuje więcej niż importuje c) wyspecjalizuje się w produkcji dobra, w której osiąga korzyści absolutne d) eksportuje dobra w produkcji których osiąga korzyści komparatywne, a importuje te w produkcji których ponosi wysokie koszty alternatywne 2. Jeśli kraj osiąga niższe koszty alternatywne w produkcji określonego dobra niż inne państwa, to osiąga: a) korzyści absolutne b) korzyści komparatywne c) dodatni bilans handlowy d) ujemny bilans płatniczy 3. Dawid Ricardo sformułował prawo: a) kosztów alternatywnych b) korzyści absolutnych c) korzyści komparatywnych d) popytu i podaży 4. Jeśli kraj ma korzyści absolutne w produkcji komputerów, to: a) ma również korzyści komparatywne w produkcji komputerów b) nie może mieć korzyści komparatywnych w produkcji komputerów c) wyspecjalizuje się w produkcji komputerów d) może produkować więcej komputerów niż inne kraje 5. Jeśli kraj ma korzyści komparatywne w produkcji ziemniaków, to: a) ma również korzyści absolutne w produkcji ziemniaków b) nie może mieć korzyści absolutnych produkcji ziemniaków c) wyspecjalizuje się w produkcji ziemniaków i będzie je eksportować, a importować inne dobra d) może produkować więcej ziemniaków niż inne kraje 6. Bilans handlowy obejmuje: a) eksport i import towarów b) eksport i import usług c) eksport i import towarów i usług d) eksport i import walut 16
Prawidłowe odpowiedzi: 1. d 2. b 3. c 4. d 5. c 6. a 17
Słownik Bilans handlowy różnica między dochodami z eksportu, a wydatkami na import towarów w całej gospodarce. Bilans płatniczy różnica między dochodami z eksportu, a wydatkami na import towarów, usług, zysków, odsetek. Handel niewidzialny wymiana usług np. transportowych, bankowych; napływ i odpływ odsetek, zysków, dywidend; transfery). Handel widzialny wymiana towarów. Import kupno za granicę dóbr i usług. Eksport sprzedaż za granicą dóbr i usług. Koszt alternatywny to najkorzystniejsza możliwość, z której zrezygnowano przy dokonaniu konkretnego wyboru. Korzyści absolutne polegają na tym, ze dany kraj jest bardziej efektywny w produkcji danego dobra od innego kraju. Korzyści komparatywne polegają na tym, że jeden kraj może produkować dane dobro po niższych kosztach alternatywnych od innego kraju. Bibliografia E. Nojszewska Podstawy ekonomii, WSiP, Warszawa 1995, Kształcenie obywatelskie scenariusze lekcji, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1993. Przydatne adresy internetowe www.nbp.pl, www.mf.gov.pl. 18
www.nbp.pl