Ideologia i polityka współczesnej socjaldemokracji

Ideologia i polityka współczesnej socjaldemokracji

2Í69/6 Janusz W. Gołębiowski Ideologia i polityka współczesnej socjaldemokracji Wydanie drugie rozszerzone W iedza Pow szechna W arszaw a 1978

19H O k ł a d k a i s rtro n a t y t u ł o w a J O Z E F C Z E S Ł A W B I E N I E K R e d a k t o r A L I N A C Z E R W IŃ S K A R ećlaikitor itacłu n k aan y A N N A M A R K O W S K A K o re O sto r B A R B A R A K tln T Z L E R P R I N T E D IN P O L A N D P W W dedtza P o w s z e c h n a N a k ł a d 5000 + 300 e g a O b ję t o ś ć W Z.O.K. Z a ik la d n r 5 w B y to m iu. Z a m. 297 S-108 C e n a z ł 30,- W CZePWCU

1. Odbudowa partii socjaldemokratycznych i Międzynarodówki Socjalistycznej po drugiej wojnie światowej G e n ealo gia w spółczesnego reformizmu T rudno dzisiaj zrozum ieć m echanizm życia społecznego rozw iniętych krajów kapitalistycznych bez określenia roli i m iejsca oraz polityki i ideologii współczesnej socj aldem okracj i. Socjaldem okracja je st ruchem, k tó ry m a ju ż ponad stuletnią historię i duże tradycje polityczne. Jedną z charakterystycznych właściwości tego ru chu jest dłu g o trw ała ew olucja w ielu p a rtii socjaldem okratycznych i rew olucyjnych z postępow ych pozycji w alki klasy robotniczej przeciwko burżuazji na pozycje ugodowości, pokoju klasow ego i w spółpracy z burżuazją w ram ach kapitalistycznego ustroju. P artie socjalistyczne, jako polityczne organizacje klasy robotniczej, pow stały w drugiej połowie XIX w ieku. T w orzyły się one w sferze ideologicznego oddziaływ ania I M iędzynarodów ki, a także bezpośredniego w pływ u M arksa i Engelsa. M arksistowskie partie robotnicze przyjm ow ały wówczas na ogół nazw ę p a rtii socjaldem okratycznych. Pierw szą partią typu socjaldem okratycznego była niem iecka Socjaldem okratyczna P a rtia Robotników, 5

powołana do życia w dniach 7 9 sierpnia 1869 roku przez czołow ych niem ieckich m arksistów i rew o lu cjonistów: W ilhelm a Liebknechta i A ugusta Bebla. W 1870 roku pow stała Socjaldem okratyczna Partia Szwajcarii; w 1871 roku Socjaldem okratyczna P artia Danlii; w 1879 roku H iszpańska Socjalistyczna P a r tia Robotnicza i Francuska P aftia Robotnicza (pod tą nazw ą w ystępow ała od 1882 r.); w 1885 roku B elgijska P a rtia Robotnicza; w 1882 roku została pow ołana w Polsce pierw sza p a rtia robotnicza P ro leta ria t. K olejne partie socjaldem okratyczne powstawały: Norweska P artia Robotnicza w 1887 roku; Polska P a rtia Socjalistyczna w 1892 roku; B u łg arska P a rtia S ocjaldem okratyczna w 1891 roku; W łoska P a rtia Socjalistyczna w 1892 roku oraz Socjaldem okratyczna P artia Robotnicza Rosji w 1898 roku (z połączenia działających w cześniej kółek ro botniczych). W w ielu p a rtiac h socjaldem okratycznych na p rzełomie X IX i XX w ieku ujaw niły się tendencje reform istyczne, odstępstw a od rew olucyjnych celów i m etod walki politycznej. Były one spowodowane zarówno czynnikam i subiektyw nym i, tkw iącym i w sam ym ruchu, jak też obiektyw nym i procesami przeobrażeń społecznych i ekonomicznych stru k tu r kapitalizm u. Ja k wiadomo, na początku drugiej połowy XIX w ieku m arksizm sta ł się nie tylko najbardziej rew o lu cy jn ą ideologią, ukazującą p ro letariato w i jego h i storyczną m isję, lecz także atrakcyjnym system em intelek tu aln y m, filozoficznym i ekonom icznym; poruszył różne środow iska inteligenckie i drobnomieszczańskie, w tym także wielu naukowców b u r- żuazyjnych z dziedziny filozofii, socjologii, p rzy ro doznaw stw a, ekonom ii, praw a, etyki. Ówczesna m oda na m arksizm poza tym, że 6

upow szechniła go w różnych środow iskach społecznych m iała także sk u tk i negatyw ne. Z ainteresow anie się przedstaw icieli b u rżu azji i drobnom ieszczaństw a m arksizm em powodowało wypaczanie, a naw et podw ażanie podstaw ow ych założeń kształtu ją c ej się ideologii kom unistycznej. Od początku lat osiem dziesiątych burżuazyjni intelektualiści podejm ują interpretację podstawowych założeń m arksizm u w ram ach tzw. socjalizm u z k a te d ry czy socjalizm u akadem ickiego, którego p re kursorem był niem iecki ekonom ista Ludwig Joseph Brentano. Interpretacja ta naruszała rew olucyjną istotę m arksizm u. Po śm ierci M arksa (14 m arca 1883 roku) 'procesy te w yraźnie nasiliły się, chociaż za życia Engelsa (do 1895 roku) nie doprowadziły do odstępstw a od podstaw ow ych zasad socjalizm u n a u kowego. Już jednak w krótce atak na rew olucyjne założenia m arksizm u, a zwłaszcza na teorię rew olucji socjalistycznej i teorię d yktatury proletariatu, tak się nasilił, że doszło do jednoznacznego ich podważenia i ukształtow ania zrębów rew izjonizm u. Główną rolę w tej dziedzinie odegrał Edw ard Bernstein, który w cyklu artykułów P roblem y socjalizm u, a następnie w pracy Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji (1899) stw orzył i rozw inął podstaw y ideologii refonmdzmu w ru c h u robotniczym. B ernstein odrzucał celowość dokonywania przez klasę robotnliczą rew olucji socjalistycznej, u s ta naw iania przez nią rew olucyjnej dyktatury proletariatu i w ykorzystyw ania jej do urzeczyw istnienia form acji kom unistycznej. Przeciw staw iał im idee powolnego ru ch u naprzód, łagodzenia w alki k lasowej, rozbudowy w kapitalizm ie pierw iastków socjalistycznych, a więc zajął stanow isko pom niejszające cel, a g loryfikujące ru ch w m yśl sform uło 7

wanej przezeń tezy: cel jest niczym, ruch jest w szystkim. Mimo iż stanowisko to spotkało się z ostrą k ry ty k ą wielu czołowych przywódców socjaldem okracji, takich jak K arol Liebknecht, Karol Kautsky, Róża Luksem burg, K lara Zetkliin, zjawiska rew izjonizm u nie udało się ju ż zaham ować. Ruch ro botniczy.znajdował się pod silnym nacliskaem nie ty l ko burżuazyjinego państw a, k tó re surow ym i re p re sjam i wobec działaczy robotniczych usiłow ało zdławić narastające procesy rew olucji społecznej, lecz także pod naciskiem części przywódców i działaczy z w łasnych szeregów, którzy ulegając wpływom ideologii burżuazyjnej tracili w iarę w naukowe w alory m arksizm u i w rew olucyjne możliwości proletariatu. Procesom tym sp rzy jały niepow odzenia klasy robotniczej w ostrych w alkach klasowych iz burżuazją, a zwłaszcza upadek K om uny P aryskiej (k tó ry dotkliw ie odczuły środowiska robotnicze nie tylko Francjii) i zwycięstwo kontrrew olucji rosyjskiej po rew olucji lat 1905 1907. U tra ta w ia ry w rew olucyjne m ożliwości klasy ro botniczej spychała niekiedy na pozycje rew izjonistyczne naw et najbardziej zagorzałych zwolenników i propagatorów m arksizm u (m. in. K arola K autsk y ego). Zjednoczenie p a rtii socjaldem okratycznych w M iędzynarodow e Zrzeszenie P a rtii i O rganizacji Socjalistycznych II M iędzynarodówkę (1889 r.) wiązało się obiektyw nie z gw ałtow nym nasileniem tendencji do um iędzynarodowienia 'kapitału i zaostrzaniem się sprzeczności społecznych w m iarę w chodzenia k ap i talizm u w im perialistyczne stadium. Praw icow i przyw ódcy II M iędzynarodówki nie potrafili na g runcie teoretycznych tez rew izjonizm u sform ułować właściwej diagnozy nowej sytuacji ani też określić w łaściw ych form rozw iązania nabrzm iałych kon 8

fliktów społecznych. W łaściwa ich taktyce absolutyzacja refo rm i pokojow ych środków ich urzeczywistnienia, odrzucenie pozaparlam entarnych form w alki doprow adziły do zatracenia przez socjaldem o krację funkcji rzeczywistego reprezentanta podstaw ow ych interesów klasy robotniczej. K rach II M iędzynarodówki i wchodzących w jej skład partii przyspieszyła wojna światow a 1914 roku, staw iając przed ruchem robotniczym nowe zadania obalenie w łasnych rządów i zdobycie władzy w drodze rew olucji. Do urzeczyw istnienia ich socjaldem okracja okazała się zasadniczo niezdolna. Odrzucając ideę dyktatury proletariatu i łam iąc zasady proletariackiego internacjonalizm u, przyw ódcy II M iędzynarodówki doprowadzili do faktycznego zatracenia klasowego i rew olucyjnego charakteru swoich partii. N ajbardziej krańcow y tego w yraz s ta nowiło poparcie w łasnych rządów burżuazyjnych prow adzących zaborczą w ojnę oraz zajęcie na p rzełomie lat 1917/1918 wrogiego stanow iska wobec r e wolucji w Rosji, w Niemczech, na W ęgrzech i w Finlandii. Ruch robotniczy w krajach europejskich powołał wówczas do życia w yw odzącą się z p rzed staw icieli radykalnej lew icy socjalistycznej, nową jakościowo form ę politycznej organizacji partie kom unistyczne. W latach m iędzyw ojennych nastąpiło organizacyjne w yodrębnienie dwóch ideow o-politycznych n u r tów w ruchu robotniczym i dwóch reprezentujących je światow ych centrów. Jeden n u rt skupiał p artie kom unistyczne, a jego centrum stanow iła założona z inicjatyw y W. Lenina w 1919 roku III M iędzynarodówka. Drugi nurt, reform istyczny, reaktyw ow ał na kongresie w 1919 roku w B ernie swą rep re z en tację, która po kongresie w H am burgu w 1923 roku p rzy b ra ła nazw ę Socjalistycznej M iędzynarodów ki 9

Robotniczej, w ystępującej też pod starą nazwą II M iędzynarodów ki. Liczne partie socjaldem okratyczne zrzeszone w Socjalistycznej M iędzynarodówce Robotniczej nadal zachow ały c h a ra k te r robotniczy nie tylko ze w zględu na swój skład socjalny, lecz także na stosunek do kapitalistycznego u stro ju. Inspirow ały i organizow a ły robotnicze dem onstracje polityczne, potężne akcje strajkow e, stały na pozycjach w alki klasowej z burżuazją. Mimo to w okresie m iędzyw ojennym zarysow ały się ju ż pierw sze procesy stopniow ego odchodzenia od rew olucyjnych trad y cji, a zwłaszcza pom i janie rew olucyjnej spuścizny M arksa i Engelsa w opracow yw aniu założeń program ow ych oraz strategii i taktyki iruch-u socjaldem okratycznego. P rzybierający na sile antykom unizm przyw ódców II M iędzynarodów ki i poszczególnych p a rtii socjaldem okratycznych torpedow ał w szelkie inicjow ane przez kom unistów akcje skierow ane przeciwko im perialistycznym atakom na żyw otne in te resy klasy robotniczej i in nych w arstw ludności pracującej oraz akcje przeciwko faszyzmowi i wojnie. Tylko wyjątkow o, i to na krótko, udawało się stw orzyć jednolite fronty lew icy (np. H iszpania, Francja), w yrażające solidarność klasową z m asam i pracującym i. Nasilały one walkę z burżuazją i czynnie przeciw działały n ajb ardziej reakcyjnym siłom burżuazji. W niektórych partiach, a przede w szystkim w S ocjaldem okratycznej P artii Niemiec, praw icow i przyw ódcy czynnie włączali się w życie burżuazyjnego państw a, brali udział w b u rżuazyjnych rządach, a naw et w prześladow aniu działaczy kom unistycznych. W okresie odpływu fali rew olucyjnej (głównie od 1923 r.) przyw ódcy partii socjaldem okratycznych poszczególnych krajów, odżegnując się od rew olucji socjalistycznej i w ogóle od ideologii kom unistycz 10

nej, zaczęli coraz częściej wchodzić w skład ekip rządzących, a naw et staw ać na ich czele. Tak było w W ielkiej B rytanii, w A ustrii, Niemczech, Szwecji i w innych krajach, gdzie przyw ódcy socjaldem okratyczni po raz pierw szy poczuli sm ak władzy. Ale socjaldem okraci mogli uczestniczyć w rządzeniu tylko pod w arunkiem, że ich władza nie będzie podważała kapitalistycznych stosunków ekonom iczno-społecznych i politycznych i że nie będą dążyli do pozbawienia burżuazji jej dom inującej pozycji oraz do przekształcenia klasy robotniczej w klasę panującą. Taka była cena, k tó rą liderzy ru ch u socjaldem okratycznego m usieli płacić burżuazji za swój udział w rządzeniu. Przyw ódcy partii socjaldem okratycznych w ielu krajów, nieraz w brew woli m as członkow skich, stopniowo włączali swoje partie w polityczną organizację kapitalistycznego społeczeństwa nie jako siłę destrukcyjną, lecz podtrzym ującą kapitalizm. W niektórych krajach (np. w A ustrii, Niemczech) trzeba było za te praktyki zapłacić później nie byle jaką cenę była nią likw idacja partii i narażanie aktyw u partyjnego na ciosy represyjne ze strony faszystow skich reżim ów. Polityka II M iędzynarodówki obliczona na zajęcie pozycji pośredniej pom iędzy św iatow ym kapitalizmem a m iędzynarodow ym ruchem kom unistycznym nie zdała próby życia. N ajbardziej negatyw nym skutkiem tej polityki było rozbicie św iatow ego r u chu robotniczego, szerzenie w jego szeregach ideologii antykom unizm u i antyradzieckości, p a ra liż u ją ce siły postępow e w obliczu groźby faszyzm u i niebezpieczeństw a nadciągającej w ojny. Z chw ilą ag resji H itlera na k ra je europejskie w ypadło za te n fa ł szywy kurs zapłacić rów nież samej socjaldem okracji. W ybuch II w ojny światow ej, a w szczególności okupow anie w ielu k rajó w europejskich przez h itle 11

row ską Rzeszę przerw ały faktycznie działalność II M iędzynarodówki.1 W ładze naczelne (Egzekutywa i B iuro Socjalistycznej M iędzynarodów ki R obotniczej), których siedziba znajdow ała się w Brukseli, w raz z zajęciem B elgii przez w ojska niem ieckie pozbawione zostały możliwości w ypełniania swych funkcji. W ielu działaczy M iędzynarodów ki i p rzed staw icieli europejskich partii socjaldem okratycznych i socjalistycznych 2 przeniosło się wówczas do Londynu i na em igracji podtrzym yw ało dawne kontakty. T em u celow i służył m iędzy innym i dodatek In te r national Supplem ent do w ydaw nictw a brytyjskiego Labour Press Service, który zaczął ukazywać się na początku 1942 roku. U tru d n io n a bądź w ręcz zerw an a została jednak więź z p artiam i socjalistycznym i na terenie poszczególnych krajów (z w yjątkiem neutralnej Szw ajcarii i Szwecji), prowadzącym i te raz konspiracyjną działalność. Jedyną socjalistyczną partią w Europie otw arcie popierającą hitlerow skie Niemcy była socjaldem okratyczna partia Finlandii, jej praw icow e kierow nictw o uczestniczyło w re a k cyjnym rządzie, który wciągnął kraj do w ojny przeciw ko ZSRR. W obliczu naczelnego zadania, jakim stała się n a rodow ow yzw oleńcza w alka z faszyzm em, ru ch socjaldem okratyczny zm uszony został do przew arto ściow ania szeregu dotychczasow ych założeń p ro g ra m ow ych i zasad strategicznych, w tym także określenia sw ojego stosunku do w spółpracy z kom unistam i. P latfo rm ą toczącej się wówczas dyskusji nad 1 Formalne rozwiązanie Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej nastąpiło dopiero w 1946 r. przez uchwalę Międzynarodowej Konferencji w Bournemouth. 2 Oba terminy używane są wymiennie dla określenia partii należących do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej, a następnie do Międzynarodówki Socjalistycznej.

pokojow ym i celam i socjalizm u i problem am i p rzy szłej m iędzynarodów ki stał się m iesięcznik In te rn a tional Socialist Forum, w ydaw any w W ielkiej B rytanii od 1941 roku jako dodatek do laburzystow - skiego Left News. Analogiczną rolę odgrywały dyskusje i publikacje przedstaw icieli 17 p a rtii zorganizow anych w M iędzynarodow ej G rupie Dem o kratycznych Socjalistów na terenie Szwecji. Europejskie partie socjaldem okratyczne po drugiej wojnie światowej W ojna i now a sy tu acja przez nią zrodzona w w ielu krajach w yw arły widoczny w pływ na radykalizację szeregów partii socjaldem okratycznych. Klasa robotnicza w czasie w ojny i po jej zw ycięskim zakończeniu dojrzała politycznie i zyskała na sile. Doświadczyła ona bankructw a polityki burżuazji, która w jednych krajach dopuściła do władzy faszyzm, w innych okazała się niezdolna do zapew nienia sk u tecznej obrony niepodległości. W bezpośredniej w a l ce z najeźdźcą, w patriotycznej postaw ie wobec zagrożenia własnego k raju i narodu znalazło w yraz dziejow e posłannictw o klasy robotniczej. Faszyzm, wojna, okupacja stanow iły również tw ard ą szkołę dla nieproletariackich w arstw ludności. Zbliżyły się one do klasy robotniczej; u w ielu przedstaw icieli tych w a rstw poderw ana została w iara w propagow ane w artości starego system u, n a ra sta ły pragnienia społecznej spraw iedliw ości. W praw dzie wyobrażenia na ten tem at pozostawały mgliste, ale sam a okoliczność, że sta re poglądy zostały zachwiane i osłabła nieufność do klasy robotniczej i idei socjalistycznych, m iała duże znaczenie. U m ocnienie społecznej i politycznej pozycji klasy 13

robotniczej znalazło bezpośredni w yraz w pom nożeniu szeregów p a rtii robotniczych i związków zawodowych obydwu nurtów. N ajbardziej godny uw agi był wzrost wpływów p a rtii kom unistycznych. W zrosła liczba ich zw olenników, a liczba członków w porów naniu z okresem przedw ojennym, kiedy wynosiła 1 700 tys. (łącznie z KPZR), zwiększyła się do 5 m in w 1946 roku. P ra w ie we w szystkich k ra ja c h europejskich p a rtie kom unistyczne stały się organizacjam i masowymi, prow adzącym i (z w y jątk iem H iszpanii i P ortugalii) legalną działalność. N ajw yraźniej zaznaczył się ich w pływ w Jugosław ii, Polsce, A lbanii, B ułgarii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Finlandii, we Włoszech i na W ęgrzech. Siła i pozycja polityczna partii kom unistycznych w yrażała się również w naw iązanych z innym i ugrupow aniam i porozum ieniach, przy b ierający ch w w ielu w ypadkach form ę koalicji rządowych. W latach 1944 1947 kom uniści wchodzili w skład rządów 9 europejskich krajów kapitalistycznych Francji, Włoch, Finlandii, Norwegii, A ustrii, Belgii, Danii, Luksem burga i Irlandii. Poza Europą uczestniczyli w rządach Iranu, K uby, C hile i Ekw adoru. Przem iany te były logicznym przejaw em m oralno- -politycznych skutków zw ycięstw a Zw iązku R a dzieckiego nad faszyzm em oraz następstw em roli, ja ką p a rtie kom unistyczne odegrały w walce narodowowyzwoleńczej. W krajach okupowanych przez hitlerow ską Rzeszę chłop, rzem ieślnik czy inteligent, wobec których przez lata całe używano straszaka bolszew izm u, teraz -nie tylko nie w idzieli zagrożenia ze strony A rm ii Czerwonej, lecz dostrzegali w niej sojusznika i wyzw oliciela. M asy chłopskie, będące przed w ojną obiektem aktyw nej penetracji antykom unizm u, w yraźnie przesunęły się na lewo 14

na pozycje przyjaznego albo lojalnego stosunku do ZSRR. W tym sam ym kierunku następow ał zw rot w środow iskach, k tóre jeszcze do niedaw na znajdow ały się w sferze politycznych w pływ ów socjaldem okracji. Odm iennie natom iast kształtow ała się sytuacja w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie czy A ustralii, które nie doświadczyły panow ania faszystowskiego, a w czasie w ojny znacznie rozw inęły swój potencjał gospodarczy. W państw ach tych rozwój ruchu robotniczego w zorganizow anych form ach był stosunkowo niew ielki, choć na fali nastrojów an ty faszy stow skich pow szechnie w zm ocniły się p rąd y dem o kratyczne. Zwiększenie się liczby głosów oddawanych na p a r tie kom unistyczne, chociaż głosowało na nie wielu w czorajszych wyborców socjaldem okratycznych, nie osłabiało jednak partii socjalistycznych. Liczebność ich naw et wzrosła, rów nież one bowiem korzystały z powojennego przesunięcia się opinii publicznej na lewo, ożyw ienia aktyw ności politycznej m as i ogólnej radykalizacji społecznej. D la p rzykładu, fra n c u ska SFIO, k tó ra faktycznie rozpadła się w 1940 ro ku, w yszła z w ojny z liczbą 60 tys. członków, siedm ioma gazetam i i setkam i tysięcy czytelników. W ówczas to w łaśnie jej przyw ódca, Léon Blum, powiedział, że: Socjalizm znajduje się w punkcie, w k tó ry m p rzen ik ają się w szystkie ruchy, jakie ogarnęły nie tylko Francję, Europę, ale cały św iat.1 Podobnie w N iem czech przyw ódca Socjaldem okratycznej P artii Niemiec, K u rt Schum acher, w yrażał przekonanie, że socjalizm jest nieuniikniony.2 Znaczna część m niej uświadomionych w arstw kla 1 European Social Democracy since the War,. Survey 1971, nr 10, s. 19. 2 T. Pirker, Die SPD nach Hitler, München 1965, s. 15 16. 15

sy robotniczej i część w arstw średnich, k tó re dotychczas stroniły od życia politycznego albo ufały partiom burżuazyjnym, teraz zgłaszały się ze w szystkim i sw ym i uprzedzeniam i, złudzeniam i i n a dziejam i pod sztandary socjalizmu, skłaniając się w stronę socjalizm u reform istyoznego. S przyjał tem u m. in. fak t, że w antyfaszystow skim ruchu oporu wielu krajów obok kom unistów b rali także udział socjaldem okraci, będąc zw olennikam i koalicji antyhitlerow skiej. Również prawicowe kierow nictw a partii socjaldem okratycznych m usiały w pierw szym okresie pow ojennym przejść na pozycje lewicowe. W krajach, gdzie szczególnie silnie przejaw iały się radykalne nastroje (np. Francja, Włochy), nastąpiły bardzo znam ienne przesunięcia w tak ty ce politycznej: reak cja zaczęła udaw ać liberałów, liberałow ie pozowali na reform istów, reformiści natom iast uzbroili się w hasła rew olucyjne, używ ając w nie spotykanej dotychczas m ierze słow nictw a m arksistow skiego. Socjaldem okracja zachodnioeuropejska p rzy stę p u jąc do wznowienia swej działalności nie mogła nie uwzględniać tych głębokich zmian, jakie dokonały się w układzie sił m iędzynarodow ych i w poszczególnych krajach. W ojna osłabiła w znacznym stopniu antykom unizm. N ienaw iść do faszyzm u nie kończyła się na żądaniu postaw ienia przed sądem zbrodniarzy w ojennych. Na poparcie m as mogły liczyć te partie polityczne, które w ysuw ały hasła gruntow nej przebudow y ekonomiczno-społecznej. Antym onopolistyczne tendencje były w owym czasie bardzo silne. Powszechne było dążenie do dem okratyzacji ustrojów. Masy domagały się rządów z udziałem przedstaw icieli lew icy społecznej. Przesunięcie w lewo przejaw iało się praktycznie w tym, że w iększa część p a rtii socjaldem okratycz 16

nych zw róciła się do pierw szych pow ojennych w y borców z program am i, w których opowiadano się m. iin. za nacjonalizacją wielkich przedsiębiorstw monopolistycznych, za współpracą ze wszystkim i m ocarstw am i koalicji antyhitlerow skiej. Owe tendencje lewicowe nie w ystępow ały jednak z rów ną intensyw nością w poszczególnych krajach. W łonie socjaldem okracji również wówczas ścierały się różne orientacje polityczne. N ajbardziej widoczne były tendencje lewicowe w krajach bezpośrednio okupow anych przez Niem cy faszystow skie. W w iększości partii socjaldem okratycznych tych krajów doszło do osłabienia skrzydeł prawicowych. W pierw szej fazie po zakończeniu w ojny pow stały silne lew i cowe skrzydła, zwłaszcza w p artiach socjaldem okratycznych W łoch, F rancji, Norwegii, F inlandii i Japonii. Pociągały one swe p a rtie w k ieru n k u w spółpracy z partiam i kom unistycznym i i nak łan iały do polityki radykalnej dem okratyzacji życia politycznego i społeczno-gospodarczego. W pierwszych powojennych w yborach wzmocniły swe pozycje niem al w szystkie p a rtie socjaldem okratyczne 1. P raw ie w e w szystkich rozw iniętych k ra jach kapitalistycznych w następstw ie powojennej radykalizacji społeczeństw p a rtie socjaldem okratyczne weszły w skład rządów (dw udziestu); sam e tw o rzyły całe gabinety (Wielka B rytania, Norwegia, Szwecja, A ustria i Nowa Zelandia); niekiedy zdobywały absolutną większość w parlam encie (Wielka B rytania, Norwegia), w innych w ypadkach wespół 1 Spośród sześciu krajów, które przeprowadziły wybory powszechne w 1945 r. (Wielka Brytania, Francja, Norwegia,, Dania, Austria, Finlandia), tylko we Francji socjalistom nie udało się osiągnąć 25% głosów; brytyjscy, austriaccy i norwescy socjaldemokraci osiągnęli ponad 40% głosów. Laburzyści zdobyli w 1945 r. 11,5 min głosów i 393 mandaty. 2 I d e o l o g ia i p o li ty k a... 17

z komunlistami (Francja, W łochy, Szwecja). Socjaldem okracja w znacznie większym niż dotychczas stopniu była języczkiem u wagi w życiu politycznym szeregu krajów. Dzięki silnym tendencjom lewicowym w wielu p a rtiac h socjalistycznych jedność działania klasy ro botniczej, ukształtow ana w okresie w ojny (w ram ach szerokich frontów dem okratycznych), utrzym yw ała się nadal w pierw szych latach pow ojennych. Doświadczenia i nauki w ynikające ze współpracy kom unistów i socjalistów w ruchu oporu w latach drugiej w ojny światow ej w yw arły olbrzym i w pływ na klasę robotniczą i jej p a rtie w pierw szym powojennym okresie. Konieczność jedności klasy robotniczej w latach pow ojennych uznaw ało w ielu w ybitnych przyw ódców zachodnioeuropejskich partii socjalistycznych. W opracow anym przez nich jeszcze na em igracji w W ielkiej B ry tan ii dokum encie, zatytułow anym M iędzynarodowa jedność robotnicza, stw ierdzali między innym i, że tylko szczera współpraca robotników w szystkich bez w y ją tk u k rajó w zapew ni pokój i postęp [...]. W itam y z uznaniem wszystko, co prowadzi do jedności slił postępow ych w skali narodow ej. N a de wszystko jednak chcielibyśm y widzieć współpracę w szystkich sił robotniczych i postępow ych, rozpowszechnioną i utrw aloną w skali m iędzynarodow ej.1 Równie jednoznacznie mówili o konieczności w spółpracy z kom unistam i uczestnicy pierwszej po w ojnie św iatow ej konferencji socjalistów, k tó ra odbyła się w m aju 1946 roku w Clacton. P rzed staw i ciele 19 partii socjaldem okratycznych uczestniczący w konferencji jak donosiła gazeta brytyjskich lab urzystów ośw iadczyli zupełnie w yraźnie, że 18 1 Manchester Guardian, 7.XII.1944 r.

opowiadają się za pełną współpracą z kom unistam i Europy i ze Związkiem Radzieckim.1 Bar'dzo znam ienny jest również fakt, że pierwszy projekt statutu M iędzynarodówki Socjalistycznej, przygotow any jeszcze w 1946 roku, zaw ierał specjalny pun k t, k tó ry przew idyw ał jedność działania socjalistów i kom unistów.2 Szczególnie w ażne w tych pierw szych latach pow ojennych było jednak to, że dążenie do jedności działania klasy robotniczej było w tym czasie nie tylko powszechnie głoszone, ale rów nież praktycznie urzeczyw istniane w w ielu k raja ch E uropy przy rozwiązywaniu szeregu nabrzm iałych problem ów ruchu robotniczego. W w ym ienionych latach p a rtie socjalistyczne i kom unistyczne aktyw nie współpracowały w parlam entach i rządach wielu krajów europejskich. B yły inicjato ram i Wielu w ażnych przedsięwzięć rządow ych m ających na celu odbudow ę gospodarki narodow ej i zaspokojenie potrzeb m as p ra cujących. Dzięki tej w spółpracy w szeregu k rajó w uchw alono w pierw szych latach pow ojennych now e k o n sty tucje i inne akty ustawodawcze, które gw arantow ały praw a dem okratyczne zdobyte przez klasę robotniczą i m asy pracujące. N iezm iernie w ażnym w ydarzeniem było zjednoczenie m iędzynarodow ego ru c h u związkowego. P ie r wszym krokiem w tym k ieru n k u była, zw ołana jeszcze podczas w ojny do L ondynu na 6 lutego 1945 ro ku, Światowa K onferencja Związków Zawodowych. Przybyli na nią przedstaw iciele 63 central związkowych z 46 krajów. K onferencja stanow iła pierwsze, od czasu zaistniałego przed ćw ierćw ieczem rozłam u, 1 Daily Herald, 20. V. 1946 r. 2 Daily Worker, 21. V. 1946 r. 2* 19

forum spotkania kom unistów i socjalistów, działaczy ru ch u związkowego. O b radujący w P a ry żu od 25 w rześnia do 9 października 1945 roku Św iatow y Kongres Związków Zawodowych powołał do życia Św iatową Federację Zw iązków Zawodow ych, przed k tó rą postaw iono zadanie organizow ania i jednoczenia związków zawodowych całego św iata bez względu na rasę, religię i przekonania polityczne. Oprócz postulatów ekonom icznych, zm ierzających do zaspokojenia m a te ria l nych i socjalnych potrzeb klasy robotniczej (łącznie z praw em do pracy), SFZZ n akreśliła w sw ym s ta tucie doniosłe cele polityczne, jak likw idacja resztek faszyzm u, przeciw działanie w ojnom, pomoc dla ro botników krajów słabiej rozw iniętych gospodarczo w organizowaniu związków zawodowych. Kongres uchw alił również Kartę zasadniczych praw zw iązków zaw odow ych oraz deklarację na tem at odbudow y powojennej w świecie. W Manifeście skierow anym do robotników całego św iata żądano dla ŚFZZ praw a do w spółudziału w espół z innym i siłam i politycznym i w kształtow aniu pokojowego ładu. Z organizowani robotnicy głosił M anifest których udział w zwycięstwie w wojnie jest tak duży, nie m ogą pozostawić in n y m spraw y w yłącznej odpowiedzialności za ukształtow anie pokoju.1 Pow stanie SFZZ było uwieńczeniem wieloletnich wysiłków na rzecz jedności ruchu związkowego. W odróżnieniu od okresu m iędzyw ojennego, kiedy istniały dw ie w ielkie m iędzynarodów ki związkowe, pow stał jed en ośrodek skupiający organizacje zawodowe wszystkich w ażniejszych krajów, z w yjątkiem działającej w S tanach Zjednoczonych A m ery k ań skiej F ederacji P racy (A m erican F ed eratio n of La- 1 Sprawozdanie z I Konferencji SFZZ, Archiwum CRZZ. 20

bor AFL). U czestnicy paryskiego kongresu re prezentow ali 67 m in robotników z 56 krajów, podczas gdy w przededniu II w ojny światow ej związki zawodowe zrzeszały 45 m in osób. Now ych cech jakościow ych nabrało w spółdziałanie kom unistów i socjalistów w krajach środkowej i południow o-w schodniej Europy. Od jedności działania w walce o władzę i dokonanie podstawowych przeobrażeń społeczno-ekonom icznych decydującej o zwycięstwie rew olucji ludow odem okratycznych partie robotniicze tych krajów przeszły do przygotow yw ania ideologicznych i organizacyjnych przesłanek jedności organicznej. W zrost politycznej aktyw ności szerokich kręgów społecznych i ich radykalizacja przyczyniły się do znacznego zw iększenia liczebności p a rtii socjaldem o kratycznych, zasięgu ich wpływów oraz roli, jaką odgryw ały w system ie politycznym swych krajów. A le jednocześnie now a sy tu acja po II w ojnie św iatowej postaw iła ruch socjaldem okratyczny i jego przywódców przed koniecznością sform ułow ania konkretnego program u społeczno-ekonomicznego określającego dalszy rozwój k rajó w i zajęcia stan o wiska -wobec w ielu zasadniczych problem ów polityki w ew nętrznej i m iędzynarodowej. N iezależnie od specyfiki w arunków poszczególnych państw był to m om ent wielkiej próby, przed jaką stanęła cała socjaldem okracja. W istocie rzeczy sprow adzała się ona do odpowiedzi na dw a podstaw ow e pytania: Czy p a rtie socjaldem okratyczne, w y chodząc naprzeciw żądaniom i oczekiwaniom mas, zdolne będą do realizacji głoszonych przez siebie haseł przebudow y społecznej? oraz: Ja k ą p o lity kę w k o n k retn y m układzie sił klasow ych poprow a dzi socjaldem okracja czy w ykorzysta radykalizację społeczną czyniąc z niej głów ną siłę dokony 21

w anych przem ian, czy też stanie na tradycyjnych pozycjach ugody z burżuazją? Zajm ując stanowisko wobec ty ch dw óch kluczow ych problem ów nie sposób było, rzecz jasna, nie określić swojego stosunku do kom unistów w tym nowym okresie. Zależności te w yraźnie ujaw niły się w powojennych dziejach państw zachodnioeuropejskich. We Francji odzyskaniu niepodległości towarzyszył pokaźny w zrost w pływ ów i popularności p a rtii robotniczych. W raz z wyzwoleniem k raju nasilały się tendencje jednościowe w ruchu robotniczym. We w rześniu 1944 roku został utw orzony ogólnokrajowy kom itet do spraw jedności ruchu związkowego. W tymże czasie Partia Socjalistyczna SFIO (Section Française de L Internatiomale Ouvrière) przyjęła szereg propozycji Francuskiej P artii Kom unistycznej (FPK) dotyczących jedności działania obydwu partii. W listopadzie 1944 roku z p a rtii socjalistycznej u su nięto grupę kolaborantów. Częściowo odnowione zostało kierow nictw o SFIO, w którym wzmocniła się pozycja przedstaw icieli lewicy, nazyw ających siebie m arksistam i i internacjonalistam i. Równocześnie pom iędzy terenow ym i ogniw am i obydw u p artii rozpoczęły się rozm ow y na tem a t rozszerzenia w spółpracy. Zarów no w SFIO, jak i FPK b y ł dyskutow a ny problem stw orzenia jednej partii robotniczej. W początkach grudnia 1944 roku kom uniści i socjaliści utw orzyli Stały K om itet Porozumiewawczy. Jedną z kom isji powołanych w ram ach K om itetu stanow iła Kom isja Jedności Organicznej, m ająca opracować w arunki i platform ę zjednoczenia, którego zasady przedłożyła SFIO w Karcie jedności. W celu omów ienia problem ów zw iązanych ze zjednoczeniem w y znaczono na lato 1945 roku term in zjazdów obydwu partii. Ju ż wówczas praw icow i przyw ódcy socjalistyczni w ystąpili przeciw ko zjednoczeniu z FPK 22

i w wielu w ypadkach naruszyli zasady w spółpracy z kom unistam i, popierając w ważnych spraw ach p a r tie burżuazyjne. W iosną 1945 roku praw ica zak ty w i zowała się. Istotną rolę w zmianie stanow iska partii wobec zjednoczenia z kom unistam i odegrał p rzy wódca socjalistów Léon Blum, k tó ry pow rócił z obozu w Niemczech. Eksponow ał on szczególnie znaczenie różnic ideologicznych pom iędzy obydw om a p a r tiam i, podkreślając, że chociaż zm niejszyły się one przez upływ czasu i ewolucję wydarzeń, to jednak istnieją nadal i nie w ytrzym ałyby lojalnej konfrontacji. X Zjazd FPK,.zwołany w czerw cu 1945 roku, w y sunął hasło: Odrodzenie, dem okracja, jedność w służbie F rancji i opracował konkretny program przygotow ań do zjednoczenia na zasadach m ark sizmu. Zjazd w ystąpił wobec SFIO z propozycją organizow ania dw a razy w m iesiącu posiedzeń kierow niczych działaczy obydw u p a rtii na w szystkich szczeblach oraz u sta le n ia w spólnej linii działania w Zgrom adzeniu Ustawodawczym, w rządzie i podczas wyborów. W tym czasie liczebność FPK wynosiła ponad 900 tysięcy, a SFIO około 350 tysięcy członków. Pow szechna K onfederacja P ra cy (C onfédération G énérale du Travail CGT) zrzeszała 5,5 min, a F rancuska K onfederacja C hrześcijańskich Z w iązków Zaw odow ych około 750 tysięcy osób. O dbyw ający się w sierpniu 1945 ro k u zjazd SFIO stw ie r dził, że w arunki do zjednoczenia jeszcze nie dojrzały. Socjaliści podtrzym ali natom iast gotowość jedności działania z FPK. Już podczas wyborów kom unalnych, które odbyły się 29 kw ietnia i 6 m aja 1945 roku na sześć m iesięcy przed w yboram i powszechnymi socjaliści i kom uniści uzyskali większość albo sami, albo w spólnie w praw ie 957 gm inach, liczących ponad 23

4000 m ieszkańców każda. Także w wielu m niejszych gm inach zdobyli władzę. Łącznie socjaliści objęli zarząd 4000 gm in w porów naniu do 1400 przed wojną, kom uniści około 1400 w porów naniu do 300 przed wojną. M iernikiem rosnących wpływów obydwu partii było również pokaźne zwiększenie się liczby dzienników w ydaw anych przez FPK i SFIO oraz ich nakładów.1 W pierwszych po wojnie w yborach do parlam entu francuskiego, w październiku 1945 roku, Francuska P artia K om unistyczna uzyskała 26% głosów, SFIO 24%, a katolicki R uch R epublikańsko-l udow y (Mouvem ent Républicain Populaire MRP), deklarujący w tym czasie lewicowe hasła 23,6% głosów. W sum ie daw ało to ugrupow aniom znajdującym się na lew icy 73,6% głosów i pozwoliło im uzyskać dom inującą pozycję w parlam encie przez wprow adzenie 435 deputow anych. Dzięki ta k znacznej przew adze lewicy m ożliw e było zapoczątkow anie szeregu isto t nych reform ekonomiczno-społecznych. Kopalnie, elektrow nie i gazownie, flota handlow a, kom unikacja lotnicza, B ank F rancuski i kilka innych w ielkich banków oraz 34 najw iększe tow arzystw a ubezpieczeniow e zostały znacjonalizow ane; w ielkie zakłady samochodowe R enault, których właściciel kolaborow ał z niem ieckim okupantem, skonfiskow a no na rzecz państw a. W prow adzono rów nież w życie szeroki program reform socjalnych, m iędzy in nym i ustawowo ustalony został 40-godzinny tydzień pracy. 1 Przed wojną we Francji ukazywało się 10 socjalistycznych dzienników, a nakład ich wynosił 6,2% ogólnego nakładu prasy codziennej. W 1944 r. dzienników tych było 25, co stanowiło 21% nakładu. FPK, -która w 1939 r. wydawała 3 dzienniki (5,2% nakładu), zwiększyła ich liczbę do 31 (25,8% całego nakładu codziennej prasy francuskiej). 24

W tym okresie SFIO uwzględniając radykalne nastro je m as publicznie deklarow ała wolę urzeczyw istnienia program u głębokich strukturalnych przeobrażeń. P artia socjalistyczna jest w swej istocie partią rew olucyjną głosiła uchw alona w lutym 1946 r. deklaracja. Je j celem je st zastąpienie r e żimu własności kapitalistycznej przez ustrój, w którym bogactwa naturalne i środki produkcyjne przejdą na w łasność społeczną i w te n sposób zniesione zostaną klasy. Przeobrażenia te, aczkolw iek leżą w in teresie w szystkich, m ogą zostać urzeczyw istnione jedynie przez klasę robotniczą. Proces p rzeobrażeń niezależnie od rodzaju środków, które zostaną w nim zastosow ane jest rew olucją społeczną. W tym sensie p a rtia socjalistyczna jest p a r tią w alki klasow ej.1 Ale w tym sam ym czasie praw icow i działacze w kierow nictw ie partii socjalistycznej nie ustaw ali w wysiłkach, aby nie dopuścić do przekształcenia SFIO w partię autentycznie rew olucyjną. Sekretarz generalny Leon Blum już n a pierwszym po wojnie (XXXVII) zw yczajnym kongresie partii, k tó ry obradow ał w sierpniu 1945 roku w Paryżu, przedłożył projekt nowej deklaracji zasad i celów socjalizm u, będący próbą zastąpienia dotychczasow ej m ark sistowskiej platform y ideologicznej partii w ykładnią rew izjonistyczną. W następ n y ch m iesiącach p rzy w ódca te n n akreślił koncepcję trzeciej siły, w y znaczającą socjalistom główną rolę w życiu kraju, przy równoczesnym odgrodzeniu się od kom unistów. Tendencje te spotkały się na kongresie z krytyką delegatów, głównie z organizacji prow incjonalnych, którą ponowił na kolejnym zjeździe w 1946 roku w ieloletni działacz SFIO, G uy M ollet. Z arzucił on 1 Bulletin Interieur, luty marzec 1946 r. 25

kierow nictw u partyjnem u, że pozwala na zlewanie się doktryny socjalistycznej z ideologią burżuazyjną, krytykow ał je za brak energii *v przeprow adzaniu zasadniczych reform, np. nacjonalizacji przem y słu, dom agał się, aby p a rtia pow róciła na dotychczasową pozycję. Praw icow a orien tacja kierow nictw a p a rtii socjalistycznej znajdow ała szczególnie jaskraw y w yraz w dziedzinie polityki. P rzyw ódcy SFIO ju ż po pierw szych w yborach w październiku 1945 roku odrzucili możliwość w spółpracy z kom unistam i, w brew tra d y cjom z lat ruchu oporu, preferując system trój party jn y, w k tó ry m oparcia dla siebie szukali u w pływowej wśród m ieszczaństwa partii M RP.1 Po ustąpieniu gen. de G aulle a ze stanow iska prem iera w styczniu 1946 roku SFIO odrzuciła rów nież propozycję kom unistów utw orzenia wspólnego gabinetu, tłum acząc swe stanowisko tym, że przeciw na jest, aby rząd socjalistyczno-kom unistyczny m iał sam tylko wziąć na siebie odpow iedzialność za rozw iązanie olbrzym ich problem ów gospodarczych stojących przed zniszczonym k rajem 2. Faktyczna przyczyna tkw iła w tym, że przywódcy SFIO znaleźli się już wówczas na pozycjach a n ty kom unistycznych. W ysuwane przez FPK konkretne propozycje wspólnego działania odrzucali coraz częściej, uzasadniając swą postaw ę zbyt w ielką różnicą 1 Czołowy historyk Międzynarodówki Socjalistycznej J. Braunthal stwierdza wyraźnie, że: Partia socjalistyczna pragnęła utworzyć koalicję z MRP, ponieważ jej skrzydło związkowe uważała za godnego zaufania sojusznika w przeprowadzaniu reform społecznych, a przede wszystkim dlatego, że koalicja z MRP opierałaby się na szerszej podstawie społecznej i zapewniałaby rządowi większą stabilność. (J. Braunthal, Geschichte der Internationale, Bd 3, Hannover 1971, s. 57). 2 J. Braurathal, Geschichte der Internationale..., s. 58. 26

poglądów czy rzekom o nieszczerym i inten cjam i kom u nistów bądź ich zależnością od M oskw y. W yniki kolejnych w yborów z 2 czerw ca 1946 ro ku, w któ ry ch SFIO u tra c iła 500 tys. głosów o trz y m ując 4 188 tys., przy jednoczesnym zwiększeniu o 150 tys. stan u posiadania kom unistów, k tó rz y zdobyli 5 150 tys. pogłębiły jeszcze bardziej an ty k o m unistyczne nastaw ienie przyw ódców p a rtii socjalistycznej. Jesienią 1946 roku SFIO w ystępuje z u- tworzonego w grudniu 1944 roku K om itetu Porozum iewaw czego obu partii. W ybory styczniow e z 1947 ro k u przyniosły socjalistom u tra tę dalszego pół m iliona głosów. P a rtia francuskich socjalistów, ja k określił to je den z jej ideologów, A ndré Philip, stanęła przed dylem atem : stać się p a rtią średnich klas m ieszczaństw a francuskiego ozy partią proletariacką i w tym w ypadku pójść na pełną w spółpracę z p a rtią kom u nistyczną.1 W życiu politycznym F ran cji, kierow anym w ów czas przez socjalistyczny rząd P. Ram adiera, zaszły wydarzenia, które dodatkowo utrudniały pozytyw ne rozstrzygnięcie tego dylem atu. W g ru d n iu 1946 ro ku w ybuchła w ojna w Indochinach, n aród w ietnam ski podjął w alkę o niepodległość przeciwko wojskom francuskim, a pod koniec m arca doszło na M adagaskarze do powstania, które zostało krw aw o stłum ione przez francuskie oddziały kolonialne. M inistrowie kom unistyczni grozili dym isją, ośw iadczając jednocześnie, że zw olnili posłów kom unistycznych od głosowania w Zgrom adzeniu Narodowym za polityką kolonialną rządu. SFIO nie chciała uznać p raw a narodu wietnam skiego do samostanowienia, broniąc im perialistycznych interesów F ra n c ji w ty m rejonie 1 A. Philip, Les socialistes, Paris 1968, s. 199. 27

świata. Dodatkowy konflikt na tle polityki cen i płac doprowadził do ostatecznego przesilenia. Zakończyło się ono usunięciem 5 m aja 1947 roku przez prem iera R am adiera kom unistycznych m inistrów z rządu. O portunistyczna polityka przyw ódców SFIO spowodowała, że partia francuskich socjalistów skazana została na bezpłodną opozycję wobec sił prawicy, które w latach późniejszych doprowadziły ją do kom pletnego ideologicznego i politycznego upadku. Przyzna to po latach naw et antykom unistyczny m iesięcznik Survey, stw ierdzając m. in., że partia kierow ała się stale na praw o, przez n iefo rtu n n ą in flacyjną politykę ekonomiczną Ram adiera i u p arty kolonializm [...]. Rów nocześnie spadła liczba członków. Z w olennicy przesunęli się n a południe, z centru m przem ysłow ego do m ałych m iasteczek.1 Socjaliści francuscy mogli bowiem zrealizować swój program reform jedynie w koalicji z najsilniejszą partią Francji FPK. Niestety, zam iast tego ju ż w krótce znajdą się w e froncie antykom unistycznym, tw orzącym się we Francji pod hasłem obrony wolności, dem okracji i R epubliki. We W łoszech, podobnie ja k we F rancji, w p ierw szych pow ojennych w yborach w 1946 roku kom uniści i socjaliści zdobyli blisko 40% głosów, a w spółpracująca z nim i chadecja 35% głosów, co łącznie zapewniło przew agę połączonych sił lewicowych w parlam encie. Ten układ sił był odzwierciedleniem pozycji, jaką zdobyła lewica w okresie walki z faszyzmem. 4 sierpnia 1943 roku odnowiony został układ o jedności działania kom unistów i socjalistów, o kreślający zasady w zajem nej współpracy. P artia kom unistyczna odgryw ała kierow niczą rolę zarów no w jednostkach 28 1 European Social Democracy since the War..., wyd. cyt.

partyzanckich, ja k i w tajn y c h kom órkach fabrycznych. M iała ona w stosunku do innych p a rtii olbrzymią przewagę pod względem znajomości techniki w alki podziem nej, dyscypliny, odwagi i ofiarności członków. Podkreśla to Palm iro Togliatti pisząc: byliśm y jedynym i, k tórzy ju ż byli na czele zorganizowanego ruchu masowego [...] byliśm y cem entem dla koniecznej jedności i stałym stym ulatorem dla niezbędnego dziiałania.1 W łoska P a rtia K om unistyczna pierw sza w ystąpiła z in icjaty w ą organizow a nia uzbrojonych jednostek p artyzanckich i w listopadzie 1943 roku pow ołała do życia pierw szą organizację bojową: B rygadę im. G aribaldiego, k tó rą dowodzili czołowi działacze kom unistyczni Luigi Longo i P iętro Secchia. K onspiracyjne kom órki fa bryczne organizowały masowe strajki. Tak np. w m arcu 1944 roku s tra jk objął ponad m ilion ro botników we Włoszech północnych, a 25 kw ietnia 1945 roku, kiedy wojska alianckie szykowały się do zadania hitlerow com decydującego ciosu, w ybuchł kolejny s tra jk generalny, prow adzący do pow stania ludow e go. Dynam izm rew olucyjny kom unistów zdobył ty siące zwolenników. S form ułow any przez sek retarza generalnego, P a l m iro Togliattiego, w kw ietniu 1944 roku program działania W PK koncentrow ał się wokół utw orzenia now ej jedności n arodow ej, tj. szerokiego zjednoczenia sił dem okratycznych, w k tó ry m klasa ro b o t nicza i jej partie odgryw ałyby decydującą rolę. 15 stycznia 1945 roku rad a porozum iew aw cza W łoskiej P a rtii K om unistycznej i W łoskiej P a rtii Socjalistycznej podjęła uchw ałę w spraw ie kam panii w y borczej. 1 P. Togliatti, Włoska Partia Komunistyczna, Warszawa 1961, s. 52. 29

Na pierwszym powojennym kongresie wiosną 1945 ro k u W łoska P a rtia Socjalistyczna P a rtito Socialista Italiano (PSI) akceptow ała zasadę jedności p ro letariackiej, pozostawiając jedynie jako kw estię o- tw artą organiczne połączenie dbu partii. Już jednak na kongresie obradującym w kw ietniu 1946 roku praw icow a grupa Saragata zakwestionowała politykę jedności działania z kom unistam i. Giuseppe Saragat w ybrany został przewodniczącym Zgromadzenia Ustawodawczego. W podjętej akcji na rzecz zerw a nia w spółpracy z W PK uzyskał poparcie czołowego przedstaw iciela praw icy socjalistycznej Ivana M atteo Lom bardo. Przeciw ko jedności działania w y stą p iła na kongresie rów nież grupa n ieprzejednanych przeciw ników partii kom unistycznej, którzy pod przyw ództw em Mario Zegariego i M atteo M atteottiego skupili się wokół czasopisma Iniziativa Socialista. Żądali oni nie tylko rozwiązania sojuszu, ale zupełnego zerw ania z kom unistam i. Pozycję centro w ą w zaistniałej sy tu acji zajął P iętro Nenni, w y b rany przez kongres w 1945 roku na stanowisko przewodniczącego partii. Praw ica zdołała umocnić sw oje pozycje, doprowadzając podczas kongresu w 1946 roku do w yboru I. M. L om barda na stanow i sko sek retarza generalnego. Pom im o skoncentrow a nego przeciw działania sił praw icy w spółpraca w łoskiej lewicy utrzym yw ała się.1 W październiku 1946 roku zostało podpisane m ięd z y obiem a p artiam i nowe porozum ienie o jedności 1 Jedność działania przyniosła obydwu partiom sukcesy wyborcze. W wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego w dniu 2 czerwca 1946 roku Włoska Partia Socjalistyczna zdobyła 4 755 tys. (20,7%) głosów i 115 mandatów, komuniści 4 356 tys. (19%) głosów i 104 mandaty. W wyborach kwietniowych 1948 r. socjaliści zdobyli 51 mandatów, komuniści 135, partia Saragata 33 mandaty. 30

działania. P rzy zachowaniu pełnej samodzielności każdej z p a rtii postanow iono w spółdziałać w likw i dacji pozostałości faszyzmu, w um acnianiu republiki dem okratycznej, nacjonalizacji podstaw ow ych środków produkcji, przeprow adzaniu dem okratycznej reform y rolnej, popraw ie położenia m aterialnego pracujących i przygotow yw aniu paktu o spraw iedliwym pokoju. Ciosem reak cji w ym ierzonym przeciw ko w spółp racy obydw u p a rtii robotniczych w realizacji p ro gram u dem okratycznego odrodzenia Włoch było zerw anie przez chadecję dotychczasowej koalicji z lew icą i usunięcie jej przedstaw icieli z rządu. Jeden z czołowych ideologów socjaldem okracji, Julius B raunthal, przyznał po latach: W trakcie częściowej zm iany gabinetu Alcide de G asperi usunął z niego bez p róby uzasadnienia m inistrów socjalistycznych i kom unistycznych. W krótce jednak stało się jasne, że na tę zaskakującą zmianę kursu w płynął W aszyngton, gdzie de G asperi przebyw ał kilka m iesięcy wcześniej, prowadząc rokowania w spraw ie pożyczki. Dano m u tam do zrozumienia, iż W łochy m ogą się spodziewać szerokiego stru m ien ia a m e ry kańskiej pomocy gospodarczej w w ypadku usunięcia z rządu kom unistów i lewicowych socjalistów. W miesiąc po ich usunięciu W łochy otrzym ały 600 m in dolarów jako pierwszą ratę am erykańskiej pomocy gospodarczej.1 Podobnej m etody nacisku użył am e rykański prezydent H arry T rum an wobec przyw ódcy socjalistów francuskich L eona B lum a podczas je go w izyty w Stanach Zjednoczonych w czerwcu 1946 roku. Jest rzeczą charakterystyczną, że w tej atm osferze politycznej siły praw icow e skupione wokół S a rag a ta 1 J. Braunthal, Geschichte der Internationale..., s. 91. 31

dokonały w styczniu 1947 roku rozłam u w PSI, tw o rząc odrębną partię. Socjaldem okraci pod wodzą Sarag a ta zbliżają się do chadecji, biorą udział w rz ą dach, a w okresie nasilenia się antykom unizm u nie k ry ją swojej niechęci do W łoskiej P a rtii K om unistycznej. Jedność działania kom unistów i socjalistów nie została jednak zerwana. Socjaliści kierowani przez Nenniego i Basso dotrzym ali wierności paktow i o w zajem nej jedności i w spółpracy. P rzede w szystkim dzięki niej siłom reak cji nie udało się przeszkodzić uchw aleniu najbardziej dem okratycznej k o n sty tu c ji Włoch. Rosły nadal szeregi obydwu partii. W początkach 1948 roku W łoska P a rtia K om unistyczna liczyła 2,2 min, a W łoska P artia Socjalistyczna (PSI) ponad 786 tys. członków. Liczebność Włoskiej Powszechnej K onfederacji Pracy (CGIL Confederazione G enerale Italiana del Lavoro) wynosiła 6 m in członków, z czego 58% głosowało na kom unistów, 22% na socjalistów, a 19,5% na chrześcijańskich dem okratów. Ofensywa reakcji rozw inięta z początkiem zimnej w ojny przeciwko siłom postępowym we Włoszech spow odow ała, że w kolejnych w yborach, w k w ietn iu 1948 roku, obydw ie p a rtie robotnicze odnotow a ły spadek zdobytych głosów (31,1% w stosunku do 39,7% uzyskanych w 1946 r.). Mimo różnorodnych ataków praw icy jedność działania została utrzym ana do 1956 roku. Przyw ódca socjalistów N enni, przekonany wówczas o spadku wpływów i znaczenia WPK, głosi pogląd, że kapitalizm we Włoszech wszedł w fazę stabilizacji, co m iało uzasadniać obiektywnie odejście od współpracy z kom unistam i. Jednocześnie zbliża się do chadecji i deklaruje gotowość trw ałego z nią w spółdziałania. S ocjaldem okratyczna P a rtia Niemiec (Sozialdem o k ratisch e P a rte i D eutschlands SPD) rozpoczęła 32

sw oją działalność pow ojenną bez oficjalnego p ro g ram u społeczno-politycznego. Obowiązujący od 1925 roku program heidelberski całkow icie nie odpow iadał nowej sytuacji. Głosząc teorie przechodzenia kapitalizm u m onopolistycznego w socjalizm, je d nocześnie pozytyw nie oceniał te siły, k tó re doprow a dziły do klęski SPD i klęski Niemiec. Na nieustające w partii żądania nowego program u kierownictw o SPD przez szereg la t odpowiadało, że istnienie reżim u okupacyjnego uniem ożliw ia przew idyw anie biegu w ydarzeń i czyni każdy program bezsensownym. Każda partia oświadczał przywódca SPD K u rt Schum acher jest tylko funkcjonariuszem reżim u okupacyjnego, a m y chcem y być sam odzielnym i a k to ra m i.1 To, że w yjście na scenę dla odegrania samodzielnej roli Schum acher uzależniał od rozw oju w ydarzeń, których nie mógł przewidzieć, stanowiło od początku jedną z głównych słabości polityki SPD. Rzecz jasna, powody, dla k tó ry ch S chum acher u w a żał za niewłaściwe ogłoszenie program u działalności partii, w iązały się nie tylko z istnieniem okupacji. Oceniał on m ylnie przyczyny klęski R epubliki W eim arskiej i wyciągał z tej oceny wnioski, które nie m ogły stanowić punktu wyjścia realnego program u działalności. Zdecydowanie odrzucał winę SPD za dojście H itlera do władzy, wysuw ając tezę, że o zwycięstwie faszyzm u zadecydowała zdrada dem okracji przez drobnomieszczaństwo i średnią burżuazję. W zw iązku z ty m tw ierdził Schum acher p rzy szłość Niemiec zależy od tego, jaką pozycję wobec socjaldem okracji zajm ie średnia burżuazja.2 Szansę zaś pozyskania jej po wojnie upatryw ał w polityce antykom unizm u i nacjonalizm u oraz w iązał z w iarą 1 Aufruf 30. IV. 1945 r. 2 Tamże. 3 I d e o l o g ia i p o lity k a., 33