Konferencja pt. Rośliny strączkowe i motylkowate cenny element obecnej i przyszłej WPR

Konferencja pt. Rośliny strączkowe i motylkowate cenny element obecnej i przyszłej WPR Główne założenia pakietu legislacyjnego WPR 2014-2020 Prusim 5-6. 10. 2012,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Departament Unii Europejskiej i Współpracy Międzynarodowej,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Harmonogram debata nad przyszłością WPR Reforma WPR wyzwania i cele 2008 2009 początki debaty na forum UE 2010 kwiecień lipiec: konsultacje publiczne KE lipiec: rezolucja PE (Lyon) listopad: komunikat KE w sprawie przyszłości WPR 2011 dyskusja nad komunikatem KE w Radzie oraz Komisji Rolnictwa PE marzec: konkluzje Rady maj: rezolucja PE (Dess) czerwiec: komunikat KE nt. WRF 2014-202 październik: propozycje legislacyjne KE 2012 prace nad projektami rozporządzeń KE w Radzie i PE (ustalanie stanowisk) negocjacje WRF negocjacje między Radą i PE Wyzwania Gospodarka Ochrona środowiska Spójność terytorialna Komunikat Komisji - WPR do 2020 r. Cele strategiczne Europa 2020 Produkcja żywności Zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi Zrównoważony rozwój terytorialny Propozycje ustawodawcze Cele operacyjne Podniesienie konkurencyjności Trwałość Ekologiczna Większa skuteczność II poł. 2008 2009 2010 2011 2012 PREZ: FR CZ SE ES BE HU PL DK CY Źródło: Komisja Europejska Uproszczenie 1

Malta Holandia Belgia Włochy Grecja Cypr Dania Słowenia Niemcy Francja Luksemburg Irlandia UE Austria Węgry Czechy Finlandia Szwecja Bułgaria Hiszpania Wlk. Brytania Polska Słowacja Portugalia Rumunia Litwa Estonia Łotwa Cele reformy i nowe elementy WPR Kwestie WPR w propozycjach finansowych KE Podniesienie konkurencyjności Orientacja rynkowa Mechanizm kryzysowy i narzędzia zarządzania ryzykiem Poprawa pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym Badania, innowacyjność oraz transfer wiedzy i modernizacja systemu doradztwa rolniczego FILAR I Źródło: Komisja Europejska Trwałość ekologiczna Nowa pro-środowiskowa płatność w ramach filaru I Rozszerzenie zasady wzajemnej zgodności o zmiany klimatyczne Dwa priorytety dot. ochrony środowiska w PROW Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz produktywnego i zrównoważonego rolnictwa Elastyczność FILAR II Nowy system płatności bezpośrednich Wspólne ramy strategiczne dla funduszy UE Redystrybucja płatności wewnątrz i pomiędzy państwami Dystrybucja środków na PROW wg. obiektywnych kryteriów Uproszczenie Większa skuteczność Dwa filary WPR Utrzymanie poziomu budżetu WPR w wymiarze nominalnym (spadek realny) Utrzymanie obecnych proporcji finansowania filarów WPR (poziom UE) Zazielenienie płatności bezpośrednich Ograniczenie płatności bezpośrednich dla dużych gospodarstw (capping) Możliwość przesunięć środków między filarami w PCz. Konwergencja stawek płatności bezpośrednich - dla PCz o najniższych stawkach redukcja 1/3 różnicy między obecnym poziomem a 90% średniej UE (do 2017 r.) Koperty krajowe II filaru określone na podstawie nowych obiektywnych kryteriów (akt delegowany) Redystrybucja płatności bezpośrednich 1/3 różnicy pomiędzy obecnym poziomem a 90% średniej UE 800 EUR/ha kwal. 700 600 500 Płatności bezpośrednie 400 300 200 100 0 Nowy poziom płatności EUR/ha Obecny poziom EUR/ha średnia UE EUR/ha średniej UE EUR/ha 90% Źródło: Komisja Europejska 2

Zasada wzajemnej zgodności Uproszczenie zmiana klimatu Informacje ogólne przyznawanie płatności dla aktywnych rolników zazielenienie (płatność za działania prośrodowiskowe) capping ograniczenie płatności powyżej 150 tys. EUR na gospodarstwo; powyżej 300 tys. EUR nic jednolity system w PCz (koniec SAPS) konwergencja płatności na poziomie kraju/regionu liczba przydzielonych uprawnień zależna od liczby kwalifikujących się (i zadeklarowanych) hektarów w 2014 r. dla beneficjentów z 2011 r. uproszczone płatności dla małych gospodarstw dotychczasowe przepisy dotyczące m.in. IACS, kontroli, cross compliance określone w osobnym rozporządzeniu Płatności bezpośrednie Wsparcie powiązane z produkcją Wiele sektorów 5% do 10% koperty Degresywność i górny pułap (wszystkie płatności z wyjątkiem pro-ekologicznych) Rozpoczynający działalność < 40 lat Dywersyfikacja upraw Trwałe użytki zielone Obszary ekologiczne Krajowa lub regionalna stawka ryczałtowa za kwalifikowalny hektar Kryteria krajowe Źródło: Komisja Europejska Wsparcie obszarów o ograniczeniach naturalnych Dla zdefiniowanych regionów Do 5 % koperty Płatność dla młodych rolników Przez okres 5 lat Do 2% koperty Płatności pro-ekologiczne 30 % koperty System płatności podstawowych Nowe uprawnienia w 2014 r. Definicja działalności rolniczej Aktywny rolnik LUB Płatność dla drobnych producentów rolnych Uproszczenie wniosków i kontroli Ryczałt, określony przez państwa w ramach ogólnych wytycznych Od 2014 r. Do 10 % koperty Płatność za działania prośrodowiskowe Mechanizm obowiązkowy dla p.cz. i rolników 30% koperty krajowej Obowiązek spełniania jednakowych w całej UE działań mających korzystny wpływ na klimat i środowisko: dywersyfikacja upraw (min. 3 uprawy; maks. 70%, min. 5%) utrzymanie trwałych użytków zielonych (na poziomie 2014 r.), obszary pro-środowiskowe (grunty ugorowane, elementy krajobrazu, tarasy, strefy buforowe oraz obszary zalesione) - min. 7% pow. gruntów ornych. Gospodarstwa ekologiczne automatycznie włączone do płatności pro-środowiskowej Alternatywny system dla małych gospodarstw Mechanizm obowiązkowy dla PCz. Do 10% koperty Alternatywa wobec pozostałych komponentów płatności decyzja rolnika Wejście tylko w 2014 r. Wyłączenie z zasady wzajemnej zgodności i zazielenienia Płatność w przedziale 500-1000 euro, tj. maks. 15% średniej kwoty na gospodarstwo w danym PCz lub 3-krotność średniej wartości uprawnienia w danym PCz. Warunki: utrzymać ilość ha odpowiadającą posiadanym uprawnieniom i spełniać warunek min. ilości ha do płatności 3

Priorytety Zmiany w zakresie cross-compliance Możliwość redukcji ilości kontroli na miejscu, wyłączenie małych gospodarstw, zniesiono kontrole następcze dla drobnych niezgodności i ograniczono dla de-minimis. Wymogi podstawowe w zakresie zarządzania (SMR) Uproszczenie i ograniczenie (o 3 SMR-ów) listy wymogów Włączenie Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) oraz Dyrektywy Pestycydowej po pełnej implementacji w całej UE Rozwój obszarów wiejskich Normy GAEC Zniesienie podziału na normy obowiązkowe i dobrowolne Zmniejszenie o 9 liczby norm GAEC Dodano dwie nowe normy (utrzymanie poziomu materii organicznej w glebie oraz ochrona terenów podmokłych i gleb zasobnych w węgiel) Wspólne ramy strategiczne (CSF) wspólne cele dla funduszy unijnych odzwierciedlające strategię Europa 2020 Umowy partnerstwa dokument krajowy przedstawiający wykorzystanie funduszy w celu realizacji strategii Europa 2020 PROW Strategia Europa 2020 Inne fundusze (Regionalny, Społeczny, Spójności i Rybołówstwa) Rozporządzenie ROW wybrane zmiany (1) warunkowość ex-ante, możliwość uwzględnienia w PROW tematycznych podprogramów, np. młodzi rolnicy, małe gospodarstwa, obszary górskie, stworzenie krótkiego łańcucha dostaw, Europejskie Partnerstwo Innowacji (EIP), zmniejszenie zestawu działań (z ok. 40 do ok. 20), Przyspieszony transfer Wiedzy i innowacyjność Wzrost konkurencyjności i rentowności gospodarstw Innowacyjność, ochrona środowiska i zmiany klimatyczne jako tematy wiodące Efektywne Sprawne Odnowa, Włączenie gospodarowanie funkcjonowanie wspieranie społeczne, walka zasobami, łańcucha i ochrona z ubóstwem przejście na żywnościowego ekosystemów i rozwój gospodarkę i zarządzanie zależnych gospodarczy na niskoemisyjną ryzykiem od rolnictwa obszarach wiejskich i odporną na zmiany i leśnictwa klimatyczne Programy PROW nowe działania PROW: instrumenty zarządzania ryzykiem, w tym: ubezpieczenia plonów, zwierząt i roślin (obecnie przepisy o płatnościach bezpośrednich), fundusze wzajemne oraz instrument stabilizacji dochodu; Źródło: Komisja Europejska 4

Zwiększenie środków na badania i rozwój Forum Poprawy Funkcjonowania Łańcucha Żywnościowego Rozporządzenie ROW wybrane zmiany (2) Wybrane działania ROW brak rent strukturalnych, wielofunduszowy Leader, program rolno-środowiskowo-klimatyczny, wydzielenie rolnictwa ekologicznego jako oddzielnego działania, ONU - nowe kryteria delimitacji obszarów inne niż górskie o znaczących utrudnieniach naturalnych; obszary górskie i specyficzne bez zmian transfer wiedzy oraz działania informacyjne, inwestycje w środki trwałe, odtworzenie potencjału produkcji rolniczej zniszczonego przez katastrofy naturalne, rozwój gospodarstw i przedsiębiorstw, podstawowe usługi oraz odnowa wsi, zakładanie grup producentów, działanie rolnośrodowiskowo - klimatyczne, rolnictwo ekologiczne płatności dla Natura 2000 i ramowej dyrektywy wodnej, płatności dla obszarów ONU ( nowe ONW), dobrostan zwierząt, zarządzanie ryzykiem, ubezpieczenia roślin, zwierząt i upraw, fundusze wzajemne dla zwierząt, chorób roślin i środowiskowych zdarzeń, narzędzie stabilizacji dochodów, Leader Jednolita wspólna organizacja rynków rolnych Jednolita wspólna organizacja rynku Programy Owoce w szkole i Mleko w szkole Zwiększenie dofinansowania Możliwość współfinansowania ze środków prywatnych Wspólne działania dla poprawy pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym Ułatwione uznawanie przez państwa: organizacji producenckich (OP), zrzeszeń OP, organizacji międzybranżowych Większa przejrzystość zasad konkurencji Dostęp do funduszy PROW (działania dot. rozpoczynania działalności i współpracy) Budowanie więzi z konsumentem Współpraca w zakresie ekonomii i ekologii Kontynuacja polityki prorynkowej Koniec wsparcia dla OMP na paszę i kazeinę, chmiel, jedwabniki Koniec kwot (cukier) Siatka bezpieczeństwa Działania nadzwyczajne większy zasięg i elastyczność Interwencja/magazynowanie uproszczone, szybsza reakcja na kryzys Rezerwa kryzysowa Konkurencyjność gospodarstw rolnych Źródło: Komisja Europejska 5

Harmonogram debata nad przyszłością WPR 2008 2009 początki debaty na forum UE 2010 kwiecień lipiec: konsultacje publiczne KE lipiec: rezolucja PE (Lyon) listopad: komunikat KE w sprawie przyszłości WPR 2011 dyskusja nad komunikatem KE w Radzie oraz Komisji Rolnictwa PE marzec: konkluzje Rady maj: rezolucja PE (Dess) czerwiec: komunikat KE nt. WRF 2014-202 październik: propozycje legislacyjne KE 2012 prace nad projektami rozporządzeń KE w Radzie i PE (ustalanie stanowisk) negocjacje WRF negocjacje między Radą i PE beniamin.gawlik@minrol.gov.pl Departament Unii Europejskiej i Współpracy Międzynarodowej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi II poł. 2008 2009 2010 2011 2012 PREZ: FR CZ SE ES BE HU PL DK CY ROŚLINY STRĄCZKOWE W. Święcicki B. Górynowicz Cz. Nawrot w POLSCE, UE i ŚWIECIE IGR PAN w Poznaniu,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Fabaceae = Leguminosae (Art. 18.5 i 18.6 w Int. Code of Bot. Nom.) 727 rodzajów, 19 325 gatunków, 200 gatunków uprawnych (1%), cechy wspólne: kwiat, owoc, symbioza z bakteriami korzeniowymi, Zalety: - zalety: wiązanie N-atmosferycznego zróżnicowane wykorzystanie i wymagania wysoka zawartość miejsce środowiskowe białka w nasionach w zmianowaniu: RS drobnonasienne pasza, nawóz, brak nawożenia N, RS grubonasienne pokarm ograniczenie (n. świeże rozwoju i suche), chorób pasza, nawóz, ozdobne. i szkodników, resztki pożniwne, przemieszczanie skł. pokarmowych. 6

Solum in quo faba sata est laetificat stercoris vice (Pliniusz, 23-79 p. Chr.) Strączkowe u naszych przodków groch w Biskupinie (VI w. p. Chr.), rzymskie imiona i nazwiska (Pisones, Fabia, Lentulus, Cicero), rycina łubinu andyjskiego z okresu przedinkaskiego, mutacja do białego grochu (Petrus de Crescentis), XIV w A a Mendel wybrał 7 cech/genów w odległych miejscach 4 chromosomów. soja 38,67% inne 29,37% Kanada (45,10 mln ha) inne 3,06% Struktura zasiewów UE (108,83 mln ha) soja 0,28% oleiste 19,20% zboża 33,28% strączk owe 5,79% soja 22,73% inne 18,99% USA (162,75 mln ha) Polska (12,54 mln ha) inne 23,76% zboża 35,61% oleiste 21,96% strączk owe 0,71% Powierzchnia uprawy roślin strączkowych i soi Soja 57,4% Świat (173,37 mln ha) sorzycha ziemna 0,1% wyka 0,3% bobik 1,4% ciecierzyca 6,7% fasolnik wężowy 5,9% soczewica 2,3% łubin 0,4% groch 3,5% groch gołębi 2,7% inne 2,4% Ameryka Pdn. (50,67 mln ha) Ameryka Płn. (36,76 mln ha) fasola 2,5% groch 0,3% łubin 0,1% bobik 0,3% fasolnik fasola 8,2% wężowy 0,05% soczewica ciecierzyca 0,03% 0,02% Soja 88,4% ciecierzyca 0,4% fasolnik wężowy 0,04% soczewica 4,4% groch 4,4% oleiste 14,95% strączk owe 1,23% zboża 54,17% oleiste 6,80% strączk owe 0,99% zboża 68,45% Soja 91,1% inne 0,004% groch gołębi 0,004% 7

Powierzchnia uprawy roślin strączkowych i soi Afryka (21,99 mln ha) inne 7,5% groch goł. 2,6% groch 2,6% łubin 0,1% soczewica 0,7% wyka 0,7% fasolnik wężowy 46,7% soja 5,0% fasola 26,8% bobik 4,3% ciecierzyca 2,4% Australia i Oceania (1,81 mln ha) inne 0,8% sorzycha ziemmna 0,6% wyka 1,6% groch 16,0% łubin 32,8% soja 1,7% bobik 9,0% ciecierzyca 27,7% wyka 0,2% inne 4,0% groch goł. 7,1% groch 3,1% fasola 2,5% soczewica 8,0% Azja (58,11 mln ha) soja 33,9% łubin 0,001% fasola 27,7% ciecierzyca 18,3% bobik 1,6% fasolnik wężowy 0,2% soczewica 3,8% Powierzchnia uprawy roślin strączkowych i soi Europa (6,00 mln ha) fasola 4,2% soja 45,7% groch 31,6% wyka 3,2% bobik 5,4% inne 5,3% ciecierzyca 1,0% fasolnik wężowy 0,1% soczewica 1,0% łubin 2,5% Polska (0,10 mln ha) wyka 1,2% inne 48,7% Unia Europejska (1,98 mln ha) wyka 3,6% inne 11,6% soja 0,2% fasola 17,3% łubin 19,0% groch 13,6% soja 19,0% fasola 4,5% groch 37,5% bobik 15,7% ciecierzyca 2,2% fasolnik wężowy 0,005% soczewica 2,5% łubin 3,5% [ha] Powierzchnia uprawy soi Powierzchnia uprawy grochu, soi, bobiku, fasoli i łubinu w UE [ha] [rok] USA (31,01 mln ha); Brazylia (23,29 mln ha); Chiny (8,52 mln ha); Argentyna (18,13 mln ha); Indie (9,21 mln ha) 2010 r. : groch (0,74 mln ha); soja (0,37 mln ha); bobik (0,31 mln ha); fasola (0,089 mln ha); łubin (0,069 mln ha) 8

900 720 4 158 711 132 564 26 883 140 247 250 026 325 700 147 058 1 896 937 2 739 398 44 900 161 700 592 000 289 018 31 300 0 0 1 628 050 5 888 626 956 156 12 903 566 751 1 090 708 932 638 440 1 785 906 16 072 629 19 713 738 32 482 500 46 156 049 Powierzchnia uprawy fasoli, bobiku, łubinu, grochu i soi na kontynentach 50 000 000 [ha] 45 000 000 40 000 000 35 000 000 30 000 000 Struktura produkcji roślin strączkowych i soi na kontynentach 160 000 000 [t] 140 000 000 120 000 000 100 000 000 8% 3% 25 000 000 80 000 000 20 000 000 15 000 000 10 000 000 5 000 000 0 Ameryka Płn. Ameryka Pdn. Afryka Azja Europa Australia i Oceania fasola bobik łubin groch soja 60 000 000 40 000 000 20 000 000 0 90% 53% 47% 97% 10% 3% Afryka Azja Australia i Oceania soja strączkowe 42% Europa Świat: soja 261,58 mln t (79,4%); strączkowe 67,71 mln t (20,6%) 58% 92% 97% Ameryka Płn. Ameryka Pdn. Struktura produkcji roślin strączkowych i soi sorzycha ziemmna 0,04% Świat (329,29 mln t) Ameryka Płn. (102,78 mln t) fasola 7,1% bobik 1,3% ciecierzyca 3,3% soczewica 1,4% łubin 0,3% groch 3,1% groch gołębi 1,1% inne 1,0% wyka 0,2% soja 79,4% soja 92,4% Ameryka Pdn. (136,72 mln t) łubin 0,04% groch 0,1% bobik 0,1% fasola 2,9% fasolnik węż. 1,7% fasolnik węż. 0,03% soja 96,8% fasola 1,7% ciecierzy ca 0,2% ciecierzyca 0,01% soczewica 0,01% inne 0,002% groch gołębi 0,001% fasolnik węż. 0,1% soczewica 2,3% groch 3,4% Struktura produkcji roślin strączkowych i soi soja 9,7% wyka 1,4% inne 6,8% groch goł. 3,0% groch 3,1% łubin 0,1% soczewica 1,1% Afryka (14,92 mln t) Azja (59,11 mln t) sorzycha ziemna 0,8% fasolnik wężowy 35,1% inne 0,6% groch 15,8% fasola 26,9% bobik 8,5% ciecierzyca 3,5% ciecierzyca 29,9% soja 47,0% wyka inne 0,2% 2,5% Australia i Oceania (2,01 mln t) wyka 0,2% soja 3,0% fasola 2,2% bobik 10,0% groch goł. 5,4% groch 3,3% fasola 19,0% bobik 3,1% ciecierzyca 15,9% fasolnik węż. 0,3% soczewica 3,3% łubin 0,002% łubin 31,2% soczewica 0,6% 9

Struktura produkcji roślin strączkowych i soi Europa (11,33 mln t) Unia Europejska (5,09 mln t) wyka 2,2% fasola 3,8% soja 42,3% inne 7,5% bobik 7,3% groch 33,6% ciecierzyca 0,7% fasola bobik fasolnik węż. 2,7% soja 15,8% 0,3% ciecierzyca 0,8% 21,0% soczewica 0,4% łubin 2,1% Polska (0,30 mln t) wyka 0,6% soja 0,1% inne 68,6% wyka 1,4% inne 15,2% fasola 11,1% łubin 8,7% groch 11,0% groch 39,7% fasolnik węż. 0,004% soczewica 0,8% łubin 2,4% Główne państwa eksportujące nasiona roślin strączkowych (bez soi) Kanada 3,51/4,19 mt USA 0,95/1,20 mt Meksyk 0,11/0,17 mt Argentyna 0,32/0,33 mt UK 0,21/0,39 mt UE 1,11/1,10 mt Francja 0,56/0,48 mt Turcja 0,26/0,24 mt Afryka 0,42/0,58 mt Chiny 0,86/1,10 mt Burma 1,45/0,90 mt Australia 0,53/0,88 mt Świat eksport ogółem: strączkowe (bez soi) 10,65/12,01 mt; soja 74,42/81,55 mt); pszenica 132,23/149,32 mt Główne państwa importujące nasiona roślin strączkowych (bez soi) Kanada+USA 0,37/0,37 mt Meksyk 0,15/0,23 mt Kuba 0,24/0,21 mt UE 1,66/1,52 mt Włochy 0,29/0,31 mt Afryka 1,35/1,30 mt Pakistan 0,52/0,38 mt Chiny 0,37/0,48 mt Bangladesz 0,52/0,83 mt Indie 2,95/3,75 mt PRODUKCJA Nasiona: 219,6 mln t Śruta: 158,0 mln t Produkcja, import, eksport soi IMPORT Nasiona: 74,5 mln t Śruta: 61,7 mln t Kanada 2% Holandia 2% Paragwaj 5% Argentyna 16% EKSPORT Nasiona: 75,4 mln t Urugwaj 1% Chiny 1% Ukraina 1% Brazylia 32% Śruta: 61,4 mln t Belgia 1% Inne 1% USA 40% Ameryka Pdn. 0,59/0,50 mt Świat import ogółem: strączkowe (bez soi) 10,53/11,82 mt; soja 74,22/79,70 mt); pszenica 127,13/140,71 mt Indonezja Włochy 1% 1% Kanada 1% Paragwaj Meksyk 1% 1% Hiszpania 1% Inne 8% Holandia 1% Japonia 1% USA 25% Niemcy 2% Indie 4% Brazylia 15% Chiny 19% Argentyna 18% Holandia 7% Francja 7% Inne 7% Boliwia 2% Belgia 2% Hiszpania 7% Niemcy 2% Niemcy 5% Słowenia inne 27% Holandia 7% 2% Afryka Argentyna Włochy 4% Indie 8% 42% Pdn. 2 Iran 2% Wietnam 4% Meksyk 2% Belgia 2% Tajlandia 3% Kanada 2% UK 3% USA 10% Brazylia Chile 3% Dania 3% 20% Japonia 3% Polska 3% Indonezja 3% Filipiny 3% Korea 3% 10

100,0 [%] 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Użytkowanie roślin strączkowych (bez soi) 86,4 84,4 Afryka (10,85 mt) 13,6 15,6 Azja (27,76 mt) 10,2 89,8 Australia i Oceania (0,57 mt) 32,3 Pokarm Afryka Azja Australia i Oceania Europa Ameryka Płn. Ameryka Pdn. Świat Pokarm 9,37 mt 23,44 mt 0,06 mt 1,82 mt 1,56 mt 4,06 mt 42,73 mt Pasza 1,48 mt 4,32 mt 0,51 mt 3,81 mt 0,51 mt 0,03 mt 10,69 mt 67,7 Europa (5,63 mt) Pasza 75,3 24,7 Ameryka Płn. (2,07 mt) 99,2 0,8 Ameryka Pdn. (4,09 mt) 80,0 20,0 Świat (53,42 mt) Roczne spożycie nasion roślin strączkowych (kg/osoba) 12 [kg/os/rok] 10 8 6 4 2 0 9,83 5,91 2,12 Afryka Azja Australia i Oceania 2,49 2,67 4,56 Europa UE Ameryka Płn. 10,68 Ameryka Pdn. Świat 6,49 Borlotti bean Canneliini bean Flageolet bean Haricot bean Pinto bean Red kidney bean Phaseolus vulgaris Butter bean Lima bean Phaseoius lunatus Lupin Lupinus angustifolius Broad bean Vicia faba Chana dhal (split chickpeas) Chickpea Cicer arietinum 150 przepisów Split mung bean Mung bean Vigna radiata Adzuki bean, Vigna angularis Black-eyed bean Vigna sinensis Pea Split pea Pisum sativum Pigeon pea Cajanus cajan Red lentil Green lentil Lens culinaris Soybean Glycine max Wykorzystanie gatunków roślin strączkowych w UE-27 POKARM 1,3 mt (35,5%) [soja ogółem: 2,0 mt] groch 13,4% fasole 10,8% inne strączkowe 11,3% inne strączkowe 29,8% fasole 3,6% groch 31,1% PASZA 2,4 mt (64,5%) [soja ogółem: 35,2 mt] 11

Białko w Mt Surowce dla pasz w UE-27 UE ogółem: 228,1 mln t 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Wykorzystanie najważniejszych gatunków roślin strączkowych w krajach UE-27 w mln t UE Hiszpania Polska UK Francja EU-27 PA PA EU-27 PO PO Hiszpania PA Hiszpania PO Polska PA PA Polska PO PO UK PA UK PO Francja PA PAFrancja PO PO (2,40) (1,32) PA (0,56) PO (0,20) (0,20) (0,08) (0,51) (0,19) (0,28) (0,11) (2,40) (1,32) (0,56) (0,20) (0,20) (0,08) (0,51) (0,19) (0,28) (0,11) fasole groch inne strączkowe Zapotrzebowanie na białko dla pasz w UE-25 (P-produkcja, W-wykorzystanie, D-deficyt w %) 30 25 20 15 10 5 0 1973/74 D - 81% 1980/81 D - 78% 1990/91 D - 62% 2001/02 D - 77% 2003/04 2002/03 (UE25) (UE15) D - 76% D - 77% P W P W P W P W P W P W groch, bobik, łubin rzepak, słonecznik susz soja mięso, ryby inne Koszty 1kg białka (zł) w mieszance paszowej dla trzody chlewnej Mieszanka paszowa ze śrutą sojową Skład mieszanki paszowej Śruta sojowa (46% B.) Zboże (11% B.) Cena 1kg białka w paszy Udział w paszy (%) Cena 1kg białka 15 4,89 83 7,58 7,02 Mieszanka paszowa z udziałem grochu Skład mieszanki paszowej Groch (22% B.) Śruta rzepakowa (35% B.) Zboże (11% B.) Cena 1kg białka w paszy Udział w paszy (%) Cena 1kg białka 15 5,23 10 3,30 73 7,58 6,64 Przyjęte ceny skupu: śruta sojowa - 2250 zł/t, groch - 1150 zł/t, łubin - 1150 zł/t śruta rzepakowa - 1155 zł/t, pszenica - 835 zł/t kukurydza - 875 zł/t 12

Odmiany BADANIA Agrotechnika Żywienie/ pasze Ekonomia PRAKTYKA Ferma Masarnia Konsument (produkcja, rynek, marketing, marka towaru) trudne w uprawie człowiek Rośliny strączkowe + stosunkowo niewielkie nakłady na hodowlę + trudna biologia gatunków niestabilne plony środowisko Kilka ośrodków hodowli - PHR, Danko, HR Strzelce, HR Smolice = brak nowoczesnych metod i technik hodowli ale pszenica rok 1300 1500 1800 2000 q/ha 5 9 10 73 łubin - w 150 lat stał się rośliną uprawną - w Australii 1,5 mln ha fusarioza antraknoza postęp w plonowaniu (50% w 30 latach), zwiększona odporność na wyleganie (odm. krótkołodygowe, wąsolistne), wczesność. Groch opadanie kwiatów, wyleganie, ale odporność na suszę, sprawność procesów fizjologicznych, odporność na choroby, niska zawartość białka. 13

wysoka zawartość białka (34-44%), niska zawartość alkaloidów (0,00%), termoneutralność, Łubiny opadanie kwiatów, ale samokończenie wegetacji. odporność na choroby (antraknoza, Fusarium), odporność na suszę, efektywność procesów fizjologicznych, łubin biały! Bobik mały postęp hodowlany, odporność na choroby, samokończenie wegetacji? 3xB (biały kwiat, okrywa nasienna i znaczek) = niska zawartość tanin. UPRAWA WNIOSKI mały udział RS w strukturze zasiewów (1-2%), (USA+Kanada-17,3%), światowa powierzchnia uprawy fasoli, grochu, bobiku i łubinu stanowi 39% powierzchni upraw soi, powierzchnia uprawy RS w UE (groch, bobik, fasole)wykazuje tendencję wzrostową (3 lata), powierzchnia uprawy soi w świecie wykazuje nieznaczną tendencję wzrostową. PRODUKCJA głównym importerem RS są: Indie, UE i państwa Afryki, a eksporterem: Kanada, USA, Chiny, UE, Birma, najważniejszymi RS pod względem produkcji są: w świecie fasole, ciecierzyca, groch i fasolnik wężowy, a w Europie groch, bobik, fasole i łubin, najważniejsi eksporterzy nasion soi: USA, Brazylia, Argentyna, a śruty sojowej dodatkowo Indie i Holandia, największym importerem nasion soi są Chiny! 14

WYKORZYSTANIE wykorzystanie RS na pasze dominuje w Australii i Europie, na pozostałych kontynentach - na pokarm, spośród RS w UE dominuje groch, a w Polsce w paszach łubin; w pokarmie fasole i groch, w UE 36% RS na pokarm, a 64% na paszę, spożycie RS w UE - 2,7 kg/os, w świecie -6,49 kg/os, w UE zaledwie 25% zapotrzebowania na białko z własnej produkcji!! Rola nasion strączkowych w żywieniu zwierząt A. Rutkowski UP Poznań Prusim 5 październik, 2012,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Liczebność zwierząt gospodarskich [mln sztuk] GUS grudzień 2009 Produkcja pasza przemysłowych w 2011 (mln ton) (wg. IERiGŻ-PIB) 21% 9% 4% Ogółem Drób Trzoda Bydło Inne 2011 Szacowane 2012 15

Eksport jaj i mięsa drobiowego: 30% produkcji krajowej!!! Polska 3. w Europie w produkcji mięsa indyczego i 4. mięsa kurzego DROBIARSKI TYGRYS EUROPY! Szacunkowe zużycie pasz wysokobiałkowych w Polsce [tys. ton] Pasze wysokobiałkowe tys. ton pasz Ilość czystego białka w tys. ton Poekstrakcyjna śruta sojowa 2 200 1 000 89 Poekstr. śruta słonecznikowa 300 100 9 Mączki rybne 30 20 2 Łącznie import 2 500 1120 77% Nasiona roślin strączkowych 170 50 15 Wywary suszone (DDGS) 130 40 12 śruta i makuchy rzepakowe 800 250 73 Łącznie krajowe 1 100 340 23% Łączne zużycie białka paszowego 1 460 100% % Import surowców paszowych (mln ton)(wg. IERiGŻ-PIB) Porównanie wartości pokarmowej PŚS z potencjalnymi zamiennikami Białko ogólne [%] Włókno surowe Czynniki antyżywieniowe Poekstrakcyjna ś. sojowa 46 6 - Poekstrakcyjna ś. rzepakowa 35 12 + Wytłoki rzepakowe 27 11 + Wywary suszone (DDGS) 25 8 - Łubin żółty 44 14 + Łubin biały 31 11 + Łubin wąskolistny 29 13 + Bobik 27 7 + Groch 21 6 + 16

Działania państwa mające na celu zwiększenie bezpieczeństwa białkowego Polski: Dopłaty do uprawy roślin strączkowych Badawczy Program Wieloletni 2011-2015 Dotacja do powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych w Polsce Rok Liczba wniosków Powierzchnia (ha) Płatność (zł/ha) 2010 113 845 203 438 207,28 2011 123 396 218 688 219,53 2012 120 000 208 168 591,41 Dopłata do materiału siewnego kategorii elitarny lub kwalifikowany (łubin, groch siewny, bobik, wyka siewna) 160 zł/ha Uzupełniające płatności obszarowe (zł/ha) Rok 2010 2011 2012 Wysokość płatności 327,28 274,21 211,80 Dopłata Łączne dopłaty w 2012 roku do powierzchni upraw 591,41 do materiału siewnego kat. elitarny lub kwalifikowany 160,00 uzupełniające płatności obszarowe 211,80 RAZEM 963,21 17

Program wieloletni 2011-2015 Ulepszanie krajowych źródeł białka roślinnego i ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach Badania Zwiększenie stabilności i jakości plonu genetyczne wysokobiałkowych roślin strączkowych Badania Nowe trendy w agrotechnice roślin strączkowych i agrotechniczne sposoby zwiększania opłacalności uprawy Badania Krajowe źródła białka roślinnego w żywieniu żywieniowe zwierząt monogastrycznych Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju produkcji, Badania infrastruktury rynku i systemu obrotu, a także ekonomiczne opłacalności wykorzystania roślin strączkowych na cele paszowe w Polsce Program wieloletni 2011-2015 Ulepszanie krajowych źródeł białka roślinnego, i ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach Badania żywieniowe Zadanie 4.1 Zadanie 4.2 Zadanie 4.3 Zadanie 4.4 Zadanie 4.5 Krajowe źródła białka roślinnego w żywieniu zwierząt monogastrycznych Ocena wartości pokarmowej krajowych źródeł białka roślinnego Ocena możliwości stosowania krajowych źródeł białka w gospodarstwach tradycyjnych i ekologicznych Ocena przydatności oraz określenie granicznych udziałów krajowych źródeł białka roślinnego dla zwierząt gospodarskich z ferm przemysłowych Wpływ zabiegów technologicznych na podwyższenie wartości pokarmowej krajowych źródeł białka roślinnego Wpływ krajowych źródeł białka roślinnego na stan funkcjonowania przewodu pokarmowego zwierząt oraz jakość produktów zwierzęcych Wybrane cele programu wieloletniego dla gospodarstw małych i agroturystycznych Opracowanie receptur koncentratów wysokobiałkowych wytworzonych na bazie nasion roślin strączkowych produktów rzepakowych Wywarów suszonych Ograniczenie stosowania PŚS w gospodarstwach drobnotowarowych Dopłaty do upraw Rolnik Nowe odmiany prace genetyczne Nowe metody uprawy Prace agrotechniczne Nowe receptury i technologie produkcji pasz prace żywieniowe Lokalna wytwórnia pasz Szacuje się że w tego typu gospodarstwach utrzymywanych jest 2 mln sztuk drobiu i ok. 0,2 mln szt. świń Zapotrzebowanie na tego typu koncentraty może wynosić 60 000 ton/rok Własne zboże + koncentrat białkowy = drobnotowarowa produkcja zwierzęca Koncentraty białkowe I receptury mieszanek pełnoporcjowych 18

Koncentraty, pasze pełnoporcjowe drobnotowarowa produkcja zwierzęca Masarnia/przetwórnia Planowany wzrost krajowej produkcji białka roślinnego opiera się o następujące założenia: Wzrost areału upraw roślin strączkowych 500 tyś ha ok 300 tyś ton białka Białko rzepakowe poekstrakcyjna śruta rzepakowa i wytłok rzepakowy wzrost do 200 tyś ton Białko z suszonych wywarów wzrośnie do 150 tyś ton Certyfikowane produkty Łącznie przewiduje się wzrost produkcji białka krajowego o ok. 650 tys. ton Planowany wzrost krajowej produkcji białka roślinnego opiera się o następujące założenia: aktualny import białka paszowego = 1 mln ton Przewidywany wzrost produkcji zwierzęcej o 30% = 1.3 mln ton białka paszowego MOŻLIWOŚCI STOSOWANIA RODZIMYCH ŹRÓDEŁ BIAŁKA W MIEJSCE BIAŁKA SOJOWEGO W MIESZANKACH PASZOWYCH DLA ŚWIŃ* Jacek Skomiał, Anna Tuśnio 650 tys. ton białka krajowego = 50% potrzeb = zmniejszenie importu o dalsze 25% Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego PAN w Jabłonnie * Projekt realizowany w ramach programu Ulepszanie rodzimych źródeł białka roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach Rośliny strączkowe i motylkowate - cenny element obecnej i przyszłej WPR Prusim, 5-6.10.2012,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) 19

Podstawy żywienia świń Podstawy żywienia świń Cechy charakterystyczne: krótki i stosunkowo mało pojemny przewód pokarmowy, konieczność pobierania paszy wielokrotnie w ciągu dnia, wysoka intensywność użytkowania szybkie tempo wzrostu, wrażliwość na substancje antyodżywcze zależna od wieku, oczekiwanie na produkt coraz wyższej jakości Wymagania: pasze o wysokiej koncentracji składników odżywczych (wyjątek lochy luźne i nisko prośne), pasze łatwostrawne, mała zawartość włókna (dla młodych), odpowiednia zawartość białka (?) wysoka wartość biologiczna białka, wymagania witaminowo-mineralne, wspomaganie procesów zachodzących w przewodzie pokarmowym Główne źródła białka w mieszankach dla świń Główne źródła białka w mieszankach dla świń Pasze wysoko białkowe, roślinne: Pasze energetyczne: - zboża - pszenica (12%) - pszenżyto (13%) - jęczmień (11%) - żyto (9%) - kukurydza (9%) Pasze wysoko białkowe: - mączki pochodzenia zwierzęcego - pasze roślinne - śruty poekstrakcyjne / makuchy - nasiona roślin motylkowatych - koncentrat białka ziemniaczanego - DDGS Mączki pochodzenia zwierzęcego: - mączka z krwi, - plazma krwi - mączka rybna, - mleko odtłuszczone - śruty poekstrakcyjne - sojowa - rzepakowa - słonecznikowa - nasiona roślin motylkowatych - łubin biały, żółty, wąskolistny - groch - bobik -... lędźwian, wyka, fasola... - DDGS - koncentrat białka ziemniaczanego 20

Pasze pochodzenia zwierzęcego skład chemiczny [%] Śruty poekstrakcyjne / makuchy Pasza Białko ogólne Tłuszcz surowy Popiół surowy Mączka z krwi 75 3 10 Plazma krwi 72 2 13 Mączka rybna 65 41-78 15 4-32 12 10-20 Pozostałość po wydobyciu tłuszczu z nasion roślin oleistych - ekstrakcja na zimno - ekstrakcja na ciepło - wytłaczanie na zimno - wytłaczanie na ciepło Produkty różnią się przede wszystkim zawartością tłuszczu Zalecenia, 2005; Tabele, 2010 Śruty poekstrakcyjne/makuchy skład chemiczny [%] Koncentrat białka ziemniaczanego skład i wartość odżywcza Wartość energetyczna, MJ EM/kg Białko ogólne, % s.m. Tłuszcz surowy, % s.m. Włókno surowe, % s.m. Pasza Białko ogólne Tłuszcz surowy Włókno surowe Soja śruta poekstrakcyjna 45 6 5 Rzepak - nasiona 22 43 8 Rzepak - śruta poekstr. - makuch 34 28 3 14 (-28) Len - śruta poekstr. 36 2 13 Słonecznik - śruta poekstr. - makuch 30 28 5 11 13 10 15 21 16 81 1 1 zawartość glikoalkaloidów nawet pow. 3000 mg/kg paszy Zalecenia..., 2005; Tabele, 2010 Tuśnio, 2010; Nutrition and Feeding of Oragnic Pigs, 2007 21

Koncentrat białka ziemniaczanego przykładowe mieszanki DDGS skład [%] i wartość odżywcza prosięta zawartość glikoalkaloidów solanidynowych w koncentracie ok. 600 mg/kg koncentratu Składnik g/kg Pszenica 430 500 Kukurydza 150 100 Koncentrat białka ziemniaczanego 175 148 Sojax 60 65 Celuloza 60 70 Cukier 25 25 Olej 45 45 Kreda pastewna 8 11 Sól 3,5 3,5 Mieszanka min.-wit. 5,8 5 Fosforan dwuwapn. 25 17 Skrobia kukurydz. 10,3 8 L-Lizyna HCl 1,6 2 L-Metionina 0,5 0,5 L-Tryptofan 0,3 0,3 Pasza WDDGS (pszenny) BDDGS (jęczmienny) Białko ogólne Tłuszcz surowy Włókno sur. 34 5 14 27 6 14 RDDGS (żytni) 25 5 12 MDDGS (kukurydziany) 27 10 8 zmienność 23-35 7-12 7-9? Sokół i wsp., 2010; Świątkiewicz, Koreleski, 2008; Szulc i wsp., 2011 Nasiona roślin motylkowatych skład chemiczny [%] Wartość biologiczna białka Pasza Białko ogólne Bobik 26 (30) Tłuszcz surowy Włókno surowe 1 8 (9) Bobik obłuszczony 32 1 16 (NDF) Groch 21 (20-23) Łubin żółty 39 (43) Łubin biały 36 (37) Łubin wąskolistny 30 (31) 1 6 (7) 5 14 6 (10) 5 (6) 14 (11) 13 (14) Niezbilansowany skład aminokwasowy białka Niedobór aminokwasów siarkowych,... Możliwość stosowania dodatku aminokwasów - lizyna, metionina, tryptofan, treonina,... zawartość tanin w łusce bobiku jest 10 x większa niż w nasionach obłuszczonych Tabele, 2004, 2010; van der Poel, 1991; 22

Włókno Substancje antyodżywcze w nasionach Jest to jeden z czynników ograniczających stosowanie wielu pasz Polisacharydy nieskrobiowe Taniny Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Substancje antyodżywcze w nasionach Substancje antyodżywcze w nasionach Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Węglowodany o różnej budowie i długości łańcucha Większa wodochłonność treści pokarmowej Mniejsza wartość energetyczna pasz Mniejsza dostępność składników odżywczych Zwiększają fermentację w jelitach soja, zboża, nasiona roślin motylkowatych Polisacharydy nieskrobiowe Taniny Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Pochodne polifenolowe Mogą powodować cierpki smak paszy i ograniczone jej pobieranie Tworzą kompleksy z białkami Mniejsza wartość energetyczna pasz Zmniejszają aktywność enzymów trawiennych zboża, groch kolorowo kwitnący, bobik, rzepak, łubin (śladowe ilości) 23

Substancje antyodżywcze w nasionach Substancje antyodżywcze w nasionach Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Związki białkowe termolabilne Zmniejszają aktywność enzymów trzustkowych Zwiększają wydzielanie enzymów trzustkowych Wzrost wydalania białka z organizmu nasiona soi, groch i bobik (niska aktywność), koncentrat białka ziemniaczanego Związki białkowe (termolabilne) Uszkodzenia komórek nabłonka przewodu pokarmowego Zmniejszone wchłanianie składników pokarmowych Uszkodzenia wątroby i nerek Aglutynacja czerwonych krwinek Zmniejszenie odporności zwierzęcia soja, fasola, bobik, groch (niska aktywność) Substancje antyodżywcze w nasionach Substancje antyodżywcze w nasionach Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy Sole kwasu fitynowego Zmniejszenie wchłaniania fosforu Zmniejszenie wchłaniania Ca, Zn, Mg, Fe Zmniejszenie wchłaniania aminokwasów rzepak, zboża, nasiona roślin strączkowych Olejki gorczyczne Gorzki smak GLUKOZYNOLANY > goitryny (WOT), izotio- i tiocyjaniany (ITC), nitryle Hipertrofia tarczycy Rozrost wątroby i nerek rośliny krzyżowe,(rzepak) 24

Substancje antyodżywcze w nasionach Substancje antyodżywcze w nasionach Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Heterocykliczne związki pierścieniowe Pogarszają smak paszy Porażenie układu nerwowego Zaburzenia układu pokarmowego Osłabienie organizmu Łubiny, koncentrat białka ziemniaczanego Alkaloidy Glikozydy Polisacharydy nieskrobiowe Taniny (pochodne polifenolowe) Inhibitory proteaz Lektyny (hemaglutyniny) Związki fitynowe Glukozynolany Alkaloidy Glikozydy steroidowe (saponiny) i cyjanogenne Inhibowanie transportu składników pokarmowych Uwalnianie grup cyjanowych Zaburzenia w oddychaniu, pracy serca Wymioty Hamują działanie oksydazy cytochromowej makuch lniany Glikozydy Procesy technologiczne Procesy technologiczne - efekty Usuwanie substancji antyodżywczych - procesy fizyczne - obłuszczanie - procesy barotermiczne - granulowanie - ekstruzja (ekspandowanie) Strawność jelitowa [%] bobiku u świń Proces Sucha masa Białko ogólne Skrobia bez zabiegu 63 67 95 łuszczenie 72 75 98 Skuteczne w odniesieniu do związków termolabilnych: - inhibitory enzymów trawiennych - lektyny (hemaglutyniny) Prace hodowlane - nowe odmiany roślin uprawnych van der Poel i wsp., 1992 25

Zalecane udziały [%] pasz ze względu na zawartość ANF Nasiona roślin motylkowatych przykładowe mieszanki Śruta poekstrakc. Prosięta Tuczniki Lochy sojowa toastowana 10 BO BO rzepakowa - śruta - makuch 3 3 10/15 8/10 lniana 3 5/5 5 10 10 słonecznikowa 0 10/10 10 Nasiona Prosięta Tuczniki Lochy Bobik 5 5/8 5 Groch 5 10/15 10 Łubin żółty 0 5/8 5 Grela, Skomiał, 2012 (dane niepublik) Tuśnio, dane niepubl. Składnik g/kg Z grochem Z łubinem Pszenica 440 440 Jęczmień 100 100 Groch 147 - Łubin wąskolistny - 106 Śruta sojowa 190 190 Olej 36 20 Kreda pastewna 12 10 Sól 3,5 3,5 Premix min.-wit. 5 5 Fosforan 1-zasad. 15 16 Skrobia kukurydz. 43 99 L-Lizyna HCl 7 9 L-Metionina 1 0,5 L-Treonina 0,1 0,6 L-Tryptofan 0,4 0,4 Nasiona roślin motylkowatych w badaniach Nasiona łubinu wąskolistnego odmiany Wersal, zawierają więcej alkaloidów [0.56 g/kg s.m. w porównaniu z odm. Baron [0,36] i Zeus [0,41], a także większą ilość oligosacharydów [73,6 g/kg s.m.] w porównaniu z odm. Baron i Zeus [odpowiednio 69,7 i 63,2 g/kg s.m] Bogusz i Stanek, 2010 Mieszanki dla loch prośnych: 11,6 MJ EM, 134 g białka og., 5,5 g lizyny i mieszanki dla loch wysokoprośnych i karmiących:12,4 MJ EM, 156 g białka og., 8,2 g lizyny groch odm. Ramrod 8 / 20% + 3/8% makuch rzepakowy bobik odm. Kasztelan 6 / 14% j.w. łubin wąskolistny odm. Regent 5 / 10% j.w. łubin żółty odm. Mister 4 / 12% j.w. Najlepszym zamiennikiem poekstrakcyjnej śruty sojowej w mieszankach dla loch i prosiąt okazał się niskotaninowy bobik odmiany Kasztelan + makuch rzepakowy Dobrym zamiennikiem poekstrakcyjnej śruty sojowej jest łubin żółty odmiany Mister. Wysoki udział grochu odm. Ramrod + makuch rzepakowy niekorzystnie wpływały na masę ciała urodzonych prosiąt. Lochy niechętnie pobierały paszę; zaparcia i wzdęcia niekorzystnie wpływały na przebieg porodu. Łubin wąskolistny odm. Regent i makuch rzepakowy niekorzystnie wpłynęły na wskaźniki reprodukcyjne loch i późniejszy wzrost prosiąt. Hanczakowska i Świątkiewicz, 2012 26

DDGS w badaniach Makuch rzepakowy w badaniach WDDGS i MDDGS w żywieniu loch i prosiąt Stosowano: 30% DDGS dla loch prośnych i 20% DDGS dla loch karmiących oraz 10% dla prosiąt od 7 do 28 dnia życia Wyniki: - zbliżone wskaźniki dla loch w porównaniu z mieszanką standardową - nieznacznie gorsze przyrosty u prosiąt, ale preparat enzymatyczny pozwolił na ich zniwelowanie Świątkiewicz i Hanczakowska, 2011 5% makuchu rzepakowego dla prosiąt od 7 do 84 dnia życia spowodowało istotne obniżenie przyrostów, 3% udział makuchu w mieszance nie powodował różnic w stosunku do grupy kontrolnej (śruta poekstr. sojowa) Hanczakowska i wsp., 2011 Tuczniki ok. 34-110 kg; żywienie: standardowe (I), 8% lub 12% ŚPS > MDDGS - przyrosty: 922 > 903 > 848 g - mięsność tusz: 58,0 > 57,5 > 56,7% - przy wprowadzeniu DDGS przy masie ciała pow. 40 kg efekty są korzystniejsze Tuczniki 30-110 kg; żywienie standardowe (I), 50% lub 100% ŚPS > MDDGS - koszt wyprodukowania 1 kg m.c. tucznika - 2,52, 2,48 lub 2,34zł (pomimo pogorszenia wyników) Szulc i wsp., 2011 Podsumowanie Produkty rzepakowe oraz nasiona bobiku, grochu, łubinu żółtego i białego mogą być częściowymi zamiennikami śruty poekstrakcyjnej sojowej Ich udział w mieszankach zależy od składu chemicznego, a zwłaszcza od zawartości substancji antyodżywczych (różnice odmianowe) i od wieku zwierzęcia. Dobrym źródłem białka dla świń jest koncentrat białka ziemniaczanego, jednak jego zastosowanie może być ograniczone przez wysoką zawartość alkaloidów i inhibitorów proteaz, Zastosowanie DDGS w mieszankach dla świń jest możliwe, jednak zawartość włókna ogranicza wielkość udziału tej paszy w mieszankach, szczególnie dla zwierząt młodszych Możliwości stosowania rodzimych źródeł białka w mieszankach paszowych dla drobiu Jan Jankowski UWM w Olsztynie Prusim, 5 6.10.2012 r.,,projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) 27

Bilans mięsa drobiowego, tys. ton (IERiGŻ-PIB) Struktura produkcji mięsa drobiowego w Polsce, % L a t a Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Produkcja mięsa 1 016 1 037 1 115 1 165 1 248 1 374 1 426 2. Import 82 89 97 68 69 86 93 3. Eksport 186 215 262 295 341 456 482 5. Zużycie w kraju 912 911 950 938 976 1.004 1.037 6. Spożycie kg na 1 mieszkańca 23,4 23,7 24,0 24,1 24,0 24,8 25,5 78.8 chickens turkeys geese ducks 19.1 1.5 0.6 Bilans handlu zagranicznego mięsem drobiowym w 2011 roku, mln euro (IERiGŻ) Bilans jaj konsumpcyjnych, tys. ton (IERiGŻ) Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Eksport Import Saldo 1 020 145 +875 Produkcja 546 556 590 615 623 575 510 Import 11 11 20 29 22 26 22 Eksport 62 109 133 150 166 183 173 Zużycie w kraju 442 403 421 434 416 363 309 *Prognoza IERiGZ PIB z maja 2012 roku 28

Bilans handlu zagranicznego jajami w 2011 roku, mln euro (IERiGŻ) Ceny detaliczne wybranych rodzajów mięsa Eksport Import Saldo 183 26 +157 123,2 I półrocze 2012 - ilościowo wzrost o 8% Roczne zapotrzebowanie na mieszanki pełnoporcjowe dla drobiu 5,0 6,0 mln ton Specyfika żywienia drobiu duża koncentracja składników pokarmowych i EM w mieszankach, ograniczona zawartość włókna, duża wrażliwość na czynniki antyżywieniowe. 29

Aktualne wykorzystanie RŹB Łubin żółty Mister w żywieniu brojlerów nasiona rzepaku i produkty jego przerobu, DGGS, nasiona roślin strączkowych, białko ziemniaczane, mączka rybna surowy ŁS surowy + galaktaza Ł + Enzym ekstrudowany - ŁEX 8 lub 16% Materiały i metody 432 jednodniowe kogutki Ross 308 losowo rozmieszczone w 7 grupach odchów w bateriach do wieku 35 dni w każdej grupie 7 podgrup powtórzeniowych 9 ptaków w każdej podgrupie (klatka 0,5 m 2 ), Skład mieszanek dla kurcząt Skład, % 1 14 dni Grupa I 15 35 dni Grupa II, III, IV 1 14 dni 15 35 dni Grupa V, VI, VII 1 14 dni 15 35 dni Pszenica 39,19 43,26 36,10 40,02 33,03 36,95 Kukurydza 20,00 17,83 20,00 18,00 20,00 18,00 Śruta sojowa 28,29 25,09 22,61 19,43 16,93 13,75 Łubin żółty - - 8,00 8,00 16,00 16,00 Śruta p. rzepakowa 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Olej sojowy 3,19 4,92 3,92 5,64 4,65 6,37 Sól paszowa 0,22 0,19 0,22 0,19 0,22 0,19 NaHCO3 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 Kreda paszowa 1,67 1,50 1,65 1,47 1,63 1,45 Fosforan 1-wapniowy 1,32 1,19 1,34 1,20 1,35 1,21 Chlorek choliny 0,07 0,06 0,07 0,06 0,07 0,06 Metionina 99 DL 0,22 0,20 0,22 0,20 0,22 0,20 L-Lizyna 99 HCl 0,34 0,30 0,36 0,31 0,38 0,33 Treonina 0,09 0,08 0,11 0,10 0,12 0,11 Premix wit,-mineralny 0,25 0,23 0,25 0,23 0,25 0,23 30

Wartość pokarmowa mieszanek dla kurcząt Przyrosty masy ciała kurcząt, kg Grupa Grupa Grupa Skład, % I II, III, IV V, VI, VII 15 35 15 35 15 35 dni 1 14 dni 1 14 dni 1 14 dni dni dni EM, kcal/kg 2900 3030 2900 3030 2900 3030 Białko ogólne, % 21,5 20,3 21,5 20,3 21,5 20,3 Włókno surowe, % 3,40 3,30 4,16 4,06 4,92 4,82 Arginina, % 1,31 1,22 1,43 1,34 1,55 1,47 Lizyna, % 1,30 1,19 1,30 1,19 1,30 1,19 Metionina, % 0,54 0,50 0,52 0,48 0,50 0,47 Met + Cys, % 0,92 0,87 0,92 0,87 0,92 0,87 Ca, % 1,00 0,90 1,00 0,90 1,00 0,90 P przysw., % 0,45 0,42 0,45 0,42 0,45 0,42 Na, % 0,15 0,13 0,15 0,13 0,15 0,13 Grupa 1-14 dni 15-35 dni 1 35 dni K 0,347 b 1,735 2,082 8% ŁS 0,366 ab 1,760 2,125 8% Ł+Enzym 0,372 a 1,835 2,207 8% ŁEX 0,374 a 1,737 2,112 16% ŁS 0,380 a 1,733 2,113 16% Ł+Enzym 0,383 a 1,802 2,185 16% ŁEX 0,384 a 1,756 2,140 Wartości P dla czynników głównych: kontrast dla łubinu surowego 0,007 0,958 0,617 kontrast dla łubinu ekstrudowanego 0,002 0,618 0,246 łubin surowy vs, łubin ekstrudowany 0,373 0,984 0,841 bez enzymu vs, z enzymem 0,535 0,018 0,031 Zużycie paszy, kg/kg przyrostu Podsumowanie Grupa 1 14 dni 15-35 dni 1-35 dni K 1,424 a 1,629 1,593 8% ŁS 1,372 ab 1,633 1,585 8% Ł+Enzym 1,360 ab 1,606 1,563 8% ŁEX 1,368 ab 1,634 1,586 16% ŁS 1,324 b 1,642 1,584 16% Ł+Enzym 1,323 b 1,627 1,572 16% ŁEX 1,346 b 1,636 1,582 Wartości P dla czynników głównych: kontrast dla łubinu surowego 0,004 0,565 0,708 kontrast dla łubinu ekstrudowanego 0,007 0,714 0,594 łubin surowy vs, łubin ekstrudowany 0,208 0,869 0,959 bez enzymu vs, z enzymem 0,720 0,197 0,241 zastosowanie 16% łubinu Mister w mieszankach dla kurcząt brojlerów nie wpłynęło istotnie na wyniki ich odchowu i wartość rzeźną, ekstruzja łubinu nie poprawiła wyników odchowu kurcząt, efektem zastosowania enzymów była istotna poprawa przyrostów masy ciała kurcząt. 31

Łubiny w żywieniu indyków Materiały i metody Przeprowadzono dwa doświadczenia - 12 tygodniowe indory Big 7 żywiono przez 6 tygodni mieszankami zawierającymi zróżnicowaną zawartość śruty z nasion łubinu wąskolistnego lub żółtego, - w każdym doświadczeniu użyto 756 indorów, - 4 grupy, po 7 (6 K) podgrup powtórzeniowych (28 sztuk w każdej podgrupie). Receptury mieszanek dośw. I (ŁW) W doświadczeniu I zastosowano mieszanki zawierające 0, 6, 12 i 18% śruty z nasion łubinu wąskolistnego Sonet, odpowiednio grupa ŁW0, ŁW6, ŁW12 i ŁW18. W doświadczeniu II mieszanki zawierały 0, 6, 12 i 18% śruty z nasion łubinu żółtego Mister, odpowiednio grupa ŁŻ0, ŁŻ6, ŁŻ12 i ŁŻ18. ŁW0 ŁW6 ŁW12 ŁW18 13-15 16-18 13-15 16-18 13-15 16-18 13-15 16-18 Skład, % tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni Pszenica 64,86 71,18 59,53 65,82 54,13 60,44 48,75 55,07 Śruta sojowa 19,91 14,14 17,98 12,21 16,06 10,29 14,14 8,37 Łubin wąskolistny - - 6,00 6,00 12,00 12,00 18,00 18,00 Śruta p. rzepakowa 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 Olej sojowy 3,00 3,00 3,65 3,60 4,30 4,30 4,95 4,90 Smalec 3,02 2,99 3,66 3,69 4,31 4,28 4,95 4,98 Sól paszowa 0,19 0,15 0,19 0,15 0,20 0,15 0,20 0,15 NaHCO3 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 Kreda paszowa 1,29 1,10 1,22 1,06 1,22 1,03 1,19 1,00 Fosforan 1-Ca 0,53 0,44 0,56 0,47 0,58 0,50 0,61 0,52 Chlorek choliny 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 Metionina 99 DL 0,25 0,11 0,27 0,13 0,28 0,15 0,30 0,17 L-Lizyna 99 HCl 0,43 0,44 0,42 0,42 0,40 0,41 0,39 0,39 Treonina 0,10 0,03 0,10 0,03 0,10 0,03 0,10 0,03 Premiks witaminowomineralny 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 32

Wartość pokarmowa mieszanek dośw. I (ŁW) Wyniki odchowu indyków żywionych mieszankami z udziałem łubinu wąskolistnego ŁW0 ŁW6 ŁW12 ŁW18 Skład, % 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni Grupa Masa ciała, kg Przyrost masy ciała, kg Dzienne spożycie paszy, g/sztukę Zużycie paszy, kg/kg przyrostu EM, kcal/kg 3100 3150 3100 3150 3100 3150 3100 3150 Białko ogólne, % 19,50 17,5 19,50 17,5 19,50 17,5 19,50 17,5 18 tygodni 13-18 tygodni 13-18 tygodni 13-18 tygodni Włókno surowe, % 3,32 3,19 3,82 3,69 4,33 4,20 4,84 4,71 Arginina, % 1,13 0,98 1,18 1,03 1,23 1,09 1,29 1,14 Lizyna, % 1,20 1,07 1,20 1,07 1,20 1,07 1,20 1,07 Metionina, % 0,53 0,37 0,54 0,38 0,55 0,39 0,55 0,39 Met + Cys, % 0,90 0,72 0,90 0,72 0,90 0,72 0,90 0,72 Ca, % 0,75 0,65 0,75 0,65 0,75 0,65 0,75 0,65 P przysw., % 0,30 0,28 0,30 0,28 0,30 0,28 0,30 0,28 Na, % 0,12 0,10 0,12 0,10 0,12 0,10 0,12 0,10 ŁW0 18,31 b 7,67 b 0,654 b 3,58 ŁW6 18,39 ab 7,74 b 0,656 b 3,50 ŁW12 18,66 ab 8,01 ab 0,663 ab 3,46 ŁW18 18,76 a 8,12 a 0,677 a 3,48 P 0,052 0,052 0,032 0,242 P liniowe 0,008 0,008 0,006 0,100 Zawartość suchej masy w pomiocie i śmiertelność indyków (dośw. I) Podsumowanie Grupa Sucha masa, % Śmiertelność, % ŁW0 22,16±1,02 1,83 ŁW6 22,62±1,31 1,06 ŁW12 21,57±1,48 0,53 ŁW18 22,45±1,35 0,99 SEM 0,309 0,422 P 0,685 0,698 zastosowanie 6,12 lub 18% łubinu wąskolistnego Sonet w mieszankach dla indorów od 13. tygodnia życia liniowo zwiększało przyrosty masy ciała oraz wykazywało tendencję zmniejszania zużycia paszy na 1 kg przyrostu masy ciała, łubin wąskolistny nie wpływał na wartość rzeźną indorów. P liniowe 0,956-33

Receptury mieszanek, dośw. II (ŁŻ) ŁŻ0 ŁŻ6 ŁŻ12 ŁŻ18 13-15 13-15 13-15 13-15 16-18 16-18 16-18 16-18 Skład, % tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni tygodni Pszenica 64,86 71,18 62,54 68,86 60,21 66,53 57,88 62,39 Śruta sojowa 46% 19,91 14,14 15,65 9,88 11,40 5,63 7,15 3,06 Łubin żółty - - 6,00 6,00 12,00 12,00 18,00 18,00 Śruta p. rzepakowa 6,0 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 Olej sojowy 3,00 3,00 3,30 3,25 3,58 3,55 3,85 3,96 Smalec 3,02 2,99 3,28 3,31 3,57 3,57 3,87 3,97 Sól paszowa 0,19 0,15 0,19 0,15 0,19 0,15 0,19 0,14 NaHCO 3 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 0,10 Kreda paszowa 1,29 1,10 1,27 1,08 1,26 1,07 1,24 1,04 Fosforan 1-Ca 0,53 0,44 0,54 0,45 0,54 0,46 0,55 0,46 Chlorek choliny 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 Metionina 99 DL 0,25 0,11 0,25 0,11 0,25 0,11 0,25 0,10 L-Lizyna 99 HCl 0,43 0,44 0,45 0,45 0,46 0,46 0,47 0,43 Treonina 0,10 0,03 0,11 0,04 0,12 0,05 0,13 0,03 Premiks witaminowomineralny 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 0,25 Wartość pokarmowa mieszanek, dośw. II (ŁŻ) Skład, % ŁŻ0 ŁŻ6 ŁŻ12 ŁŻ18 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni 13-15 tygodni 16-18 tygodni EM, kcal/kg 3100 3150 3100 3150 3100 3150 3100 3150 Białko ogólne, % 19,50 17,5 19,50 17,5 19,50 17,5 19,5 17,5 Włókno surowe, % 3,32 3,19 3,89 3,76 4,45 4,32 4,99 4,93 Arginina, % 1,13 0,98 1,22 1,07 1,31 1,16 1,40 1,30 Lizyna, % 1,20 1,07 1,20 1,07 1,20 1,07 1,20 1,07 Metionina, % 0,53 0,37 0,52 0,36 0,51 0,35 0,49 0,33 Met + Cys, % 0,90 0,72 0,90 0,72 0,90 0,72 0,90 0,72 Ca, % 0,75 0,65 0,75 0,65 0,75 0,65 0,75 0,65 P przysw., % 0,30 0,28 0,30 0,28 0,30 0,28 0,30 0,28 Na, % 0,12 0,10 0,12 0,10 0,12 0,10 0,12 0,10 Wyniki odchowu indyków żywionych mieszankami z udziałem łubinu żółtego Zawartość suchej masy w pomiocie i śmiertelność indyków (dośw. II) Grupa Masa ciała, kg Przyrost masy ciała, kg Dzienne spożycie paszy, g/sztukę Zużycie paszy, kg/kg przyrostu 18 tygodni 13-18 tygodni 13-18 tygodni 13-18 tygodni Grupa SM, % Śmiertelność, % ŁŻ0 21,83±1,24 0,67 ŁŻ6 21,48±0,80 3,24 ŁŻ0 18,337 7,744 0,665 3,637 ŁŻ6 18,586 8,001 0,649 3,516 ŁŻ12 18,425 7,848 0,644 3,582 ŁŻ18 18,517 7,937 0,651 3,550 P 0,592 0,592 0,176 0,138 P liniowe 0,521 0,521 0,124 0,255 ŁŻ12 22,41±0,50 1,63 ŁŻ18 22,18±0,62 2,06 SEM 0,208 0,611 P 0,448 0,210 P liniowe 0,309-34

Podsumowanie zastosowanie 6, 12 lub 18% łubinu żółtego Mister w mieszankach dla indorów od 13. tygodnia życia nie wpływało istotnie na wyniki ich odchowu i wartość rzeźną. Łubin wąskolistny Sonet w żywieniu kur nieśnych 200 kurek Lohmann Brown w wieku 18 tyg., 4 grupy po 50 szt., indywidualne klatki, 24 tyg. Receptury mieszanek dla niosek Wyszczególnienie Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Skład komponentowy, % 54,47 49,36 Pszenica 40,30 44,31 Pszenżyto 10,0 10,0 10,0 10,0 Śruta p. słonecznikowa 7,0 - - - Śruta p. sojowa 10,17 11,51 8,34 6,78 Łubin wąskol. - 10,0 20,0 10,0 Śruta p. rzepakowa 4,0 4,0 4,0 4,0 Olej sojowy 2,0 2,0 2,0 2,0 Smalec 1,66 2,46 4,69 2,45 Sól paszowa 0,37 0,37 0,38 0,36 Kreda paszowa 9,20 9,18 9,16 9,08 Fosforan 1-wap. Kemira 0,38 0,42 0,46 0,28 DGGS - - - 10,0 Metionina 99 DL 0,079 0,121 0,139 0,093 L Lizyn 99 MonohydroCl 0,143 0,065 0,04 0,137 Premiks wit.- min. 0,5 0,5 0,5 0,5 Wartość pokarmowa mieszanek dla niosek Wartość pokarmowa EM, kcal/kg 2700 2700 2700 2700 Białko ogólne % 16,5 16,5 16,5 16,5 Włókno surowe 3,73 3,78 4,63 4,27 Lizyna, % 0,78 0,78 0,78 0,78 Metionina, % 0,35 0,35 0,35 0,35 Met + Cys, % 0,66 0,66 0,66 0,66 Ca, % 3,6 3,6 3,6 3,6 P przysw., % 0,30 0,30 0,30 0,30 35

Efekty produkcyjne niosek Właściwości fizykochemiczne jaj (20 tydzień nieśności) Liczba jaj Grupy I II III IV 128,79 129,88 132,12 130,40 Grupa Parametry SEM P value I II III IV Wysokość białka, 5,1 4,8 5,0 4,4 0.118 0,087 mm Jednostki 68,2 a 65,8 a 67,0 a 59,5 b 1,164 0,036 Haugha Udział żółtka, % 25,9 25,3 26,4 26,1 0,218 0.353 Masa jaj, kg/ nioskę Zużycie paszy kg/ 1 kg jaj Zużycie paszy g/1 jajo 7,62 7,58 7,64 7,71 2,47 2,38 2,41 2,44 146,11 139,24 139,35 144,42 Udział białka, % 64,9 64,6 63,7 64,0 0,230 0.212 Udział skorupy, 9,24 b 10,04 a 9,93 a 9,88 a 0,083 0.002 % Wytrzymałość 3,9 b 4,5 a 4,4 a 4,8 a 0,089 0,001 skorupy, kg Grubość skorupy, 0,40 0,42 0,42 0,43 0,003 0,059 mm Podsumowanie Podsumowanie zastosowanie 10 lub 20% łubinu wąskolistnego Sonet w żywieniu kur nieśnych nie wpłynęło na wyniki nieśności poprawiając jednocześnie jakość skorupy 1. Nasiona badanych odmian łubinu są wartościowym składnikiem mieszanek pełnoporcjowych dla drobiu rzeźnego oraz kur niosek. 2. O wykorzystaniu nasion łubinów w żywieniu drobiu decydować będzie ich cena w relacji do innych surowców wysokobiałkowych oraz tłuszczów. 36

Czego oczekujemy od surowca białkowego Wartość pokarmowa rodzimych źródeł białka Sebastian Kaczmarek UP-Poznań Dużo dobrego białka Dużo energii jeśli mniej białka Brak substancji anty-żywieniowych Powtarzalny Rośliny strączkowe i motylkowe cenny element obecnej i przyszłej WPR,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) PŚS 42-50% BO AME = 2250 kcal / kg >23g lizyny / kg > 90% dostępność aminokwasów Dostępny w dużych partiach O ~1 MJ/kg wyższa AME od strączkowych Rodzime źródła białka w żywieniu zwierząt Rzepak i produkty uboczne Makuch PŚR Wywary Kukurydziany Żytni Rośliny strączkowe Łubiny Groch 37

Łubin biały Skład chemiczny 0,015 70,77 Łubiny żółte Białko ogólne, ADF, NDF (%) 57,76 CP ADF NDF 0,014 Boros Butan 42,9 43,87 44,37 38,98 40,5 Suma alkaloidów (% suchej masy absolutnej) 26,53 16,57 21,96 27,41 24,24 28,24 25,17 24,07 23,82 20,37 20,05 20,11 10,89 9,99 4,82 2,68 Angustifolina (% sumy alkaloidów) Izolupanina (% sumy alkaloidów) Lupanina (% sumy alkaloidów) 130H lupanina (% sumy alkaloidów) Baryt Mister Perkoz Parys Lord Łubin żółty 38

Łubiny żółte alkaloidy 0,145 Suma alkaloidów (% suchej masy absolutnej) Łubiny wąskolistne Białko ogólne, ADF, NDF (%) CP ADF NDF 0,042 0,027 0,031 0,02 Lord Parys Perkoz Mister Baryt 92,44 36 21 24 33 23 28 36 20 24 37 35 35 35 30 26 27 27 26 22 21 21 34 21 23 32 31 25 25 23 22 83,58 70,24 63,29 49,61 33,87 33,6 19,11 16,52 11,61 8 4,86 3,06 3,12 1,77 nd 0,63 nd 2,67 2,07 nd nd nd nd nd Lord Parys Perkoz Mister Baryt Epilupinina (% sumy alkaloidów) Gramina + izomer graminy (% sumy alkaloidów) Lupinina (% sumy alkaloidów) Sparteina (% sumy alkaloidów) Ammodendryna (% sumy alkaloidów) Troll Bojar Dalbor Graf Kalif Zeus Boruta Neptun Regent Sonet Łubin Wąskolistny 0,214 Suma alkaloidów (% suchej masy absolutnej) Grochy Białko ogólne, ADF, NDF (%) Białko ogólne ADF NDF 27,57 0,044 0,039 0,023 0,017 0,014 0,01 0,013 0,01 0,004 Troll Bojar Dalbor Graf Kalif Zeus Boruta Neptun Regent Sonet 23,72 23,45 25,3 23,9 21,2 22,2 20,78 23,72 15,98 18,2 16,79 17,44 15,98 62 59 56 56 50 51 48 47 46 45 39 31 33 32 30 28 27 28 25 22 18 14 15 13 11 10 1211,2 11 9 9 4,9 5,8 6,9 6,4 5,9 6,0 4,6 5,9 4,6 13,88 12,89 12,5 11,88 8,83 8,57 8,39 8,25 7,97 10,18 10,7 10,11 8,83 Troll Bojar Dalbor Graf Kalif Zeus Boruta Neptun Regent Sonet Medal Mentor Model Milwa Muza Sokolik Cysterski Turnia Medal Angustifolina (% sumy alkaloidów) Izolupanina (% sumy alkaloidów) Lupanina (% sumy alkaloidów) 130H lupanina (% sumy alkaloidów) 39

Wykorzystanie składników pokarmowych Wykorzystanie (strawność) nasion roślin strączkowych, wywarów oraz produktów rzepakowych- drób Wykorzystanie (strawność) białka roślin strączkowych, wywarów oraz produktów rzepakowych- drób Energetyczność (AME) roślin strączkowych, wywarów oraz produktów rzepakowych- drób 40

Podsumowanie Białko roślin strączkowych jest bardzo dobrze trawione przez drób lepiej niż wywarów czy PR Niższe zawartość białka ogólnego + niższa AME Deficyt białka roślinnego w Unii Europejskiej oraz podejmowane inicjatywy na rzecz jego redukcji dr Małgorzata Kasprowicz-Potocka Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) DEFICYT BIAŁKA Deficyt białka w UE import około 40 mln ton pasz wysokobiałkowych = 24 mln ton białka Bilans: 30% : 70% Use of protein material by the EU animal feed sector Przyczyny deficytu białkowego w UE Polityczno-gospodarcze np. umowa z Blair House (1993) Zmiany w strukturze zasiewów w Europie Konkurencja na rynku rolnym Brak zintegrowanych programów rolnych Brak motywacji ekonomicznej dla rolników Spadek jakości wiedzy rolniczej Brak innowacji w produkcji roślin białkowych w Europie Niestabilność rynku rolnego pasze, żywiec GMO (Rozporządzenia: 2008-2012) Dioksyny Zakaz stosowania mączek zwierzęcych (BSE) - rozporządzenia (WE) nr 999/2001; nr 1326/2001; nr 1234/2003; nr 1069/2009 ; 41

Aktualne wykorzystanie powierzchni gruntów w UE Pomidory Buraki cukrowe Rośliny oleiste Inne zboża Rośliny pastewne Uprawy ciągłe (owoce, winorośl, las) Uprawy grubonasiennych Pszenica ŚWIATOWY IMPORT SOI Pozycja Kraj Przywóz (1000 MT) 1 UE-27 21,900.00 2 Indonezja 3,200.00 3 Tajlandia 2,750.00 4 Vietnam 2,340.00 Pastwiska nawożone Pastwiska nienawożone Nieużytki RZEPAK 6 500 tys ha SOJA 350 tys ha ROŚLINY STRĄCZKOWE - 933 tys ha < ZBOŻA 58 mln ha GŁÓWNI ODBIORCY POEKSTRAKCYJNEJ ŚRUTY SOJOWEJ W EUROPIE IMPORT = 20 MLN HA = 10% POWIERZCHNI UPRAWNEJ UE! A gdzie białko z Europy??? 42

REZOLUCJA PARLAMENTU UE (2012/C 199 E/07) European Parliament resolution of 8 March 2011 on the EU protein deficit: what solution for a long-standing problem? (2010/2111(INI)) Deficyt białka w UE: Jak rozwiązać istniejący od dawna problem? (Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi sprawozdawca: Martin Häusling) WAŻNE DOKUMENTY REZOLUCJA - przesłanki 1. Decyzja Rady /EWG z 1993 r. w sprawie zawarcia w ramach układu GATT protokołu ustaleń między EWG a USA ustanawiające limit produkcji nasion oleistych i roślin wysokobiałkowych dla UE oraz cła, 2. WPR do 2020 r.: sprostać wyzwaniom przyszłości związanym z żywnością, zasobami naturalnymi oraz aspektami terytorialnymi 2010 r. 3. Druga mapa drogowa dla TSE. Dokument strategiczny w sprawie pasażowalnych encefalopatii gąbczastych na lata 2010-2015 2010 r. 4. Ocena środków stosowanych w sektorze roślin wysokobiałkowych w ramach WPR 2009 r, 5. Rozporządzenie Rady EWG nr 1431/82 oraz nr 1251/1999 ustanawiające specjalne środki w sektorze roślin wysokobiałkowych oraz wprowadzające maksymalną powierzchnię gwarantowaną, 6. Rozporządzenie Rady nr 1782/2003 oraz nr 73/2009, które określają zasady stopniowego wycofywania specjalnej premii z tytułu roślin wysokobiałkowych,oraz Rozporządzenie Komisji nr 1121/2009 ustanawiające szczegółowe zasady w odniesieniu do premii z tytułu roślin wysokobiałkowych, 8. Rozporządzenie nr 767/2009 w sprawie wprowadzania na rynek i stosowania pasz, 9. Rozporządzenie Rady nr 73/2009, pozwalające państwom członkowskim przyznać wsparcie na uprawę roślin wysokobiałkowych na ich obszarze, 10. Wpływ gospodarczy niezatwierdzonych OMG na przywóz pasz oraz produkcję bydła w UE - 2007 11. Zalecenia w sprawie roli badań naukowych i wiedzy na poziomie lokalnym, w tym znaczenia wysokobiałkowych roślin strączkowych, zawarte w sprawozdaniu dotyczącym światowego zaopatrzenia w żywność w ramach międzynarodowej oceny wpływu nauk i technologii rolniczych na rozwój 12. Badania zlecone przez parlamentarną Komisję Rolnictwa i Rozwoju Wsi - 2010 r., 13. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2008 r. Zrównoważone rolnictwo i biogaz: potrzeba przeglądu prawodawstwa UE. POLITYKA EKONOMIA POLITYKA PRAWO Renegocjacje umów międzynarodowych; Regulacja importu; ŚRODOWISKO DEFICYT BIAŁKA ROLNICTWO BEZPIECZEŃSTWO Wprowadzenie mechanizmu nadzoru nad pochodzeniem roślin wysokobiałkowych importowanych do UE, dotyczące zrównoważonego rolnictwa takiego jak płodozmian, zużycie wody oraz technologie rolne; NAUKA I EDUKACJA ŻYWNOŚĆ Polityka wewnątrz Unii - dopłaty programy rolno-środowiskowe (EWG nr 1431/82, nr 1251/1999, 73/2009) Rezolucja rozwiązanie problemu 43

EKONOMIA Programy rolno-środowiskowe - dopłaty do produkcji roślin wysokobiałkowych (rozporządzenie (WE) nr 73/2009) Oszczędności np. ograniczenie nawożenia, obniżenie kosztów paliwa (badania PE 438.591 i francuskiej komisji rządowej) Regulacja ceł i cen promowanie konkurencyjności opartej na jakości Limity produkcyjne nadprodukcja własnych pasz BEZPIECZEŃSTWO PASZOWE Zapewnienie dostępu do surowców; Utrzymanie wspólnej organizacji rynku suszu paszowego do 2013 r., Określenie skutków stosowania zasady zerowej tolerancji w stosunku do obecności niedozwolonych w Europie GMO w importowanych paszach; Identyfikacja zagrożeń. Wykorzystanie gruntów odłogowanych Propozycje zmian legislacyjnych PRAWO wprowadzenie środków i instrumentów, które pomogą rolnikom ulepszyć system płodozmianu; stworzenie warunków rynkowych dla produkcji lokalnej m.in. przez opracowanie modeli krótkich łańcuchów dostaw dla produktów bez GMO i produktów certyfikowanych; zezwolenie na wykorzystywanie przetworzonego białka zwierzęcego; ŚRODOWISKO Reforma WPR - promowanie płodozmianu z użyciem roślin wysokobiałkowych jako środka zapobiegającego chorobom roślin oraz jako wkładu w poprawę praktyk rolniczych; Promowanie produkcji roślin strączkowych w aspekcie poprawy stanu gleb, poprawy wykorzystania wody, poprawy jakości powietrza wiązanie azotu, zmniejszenie zużycia nawozów, ograniczenie zmian klimatycznych. wprowadzenie polityki stosowania standardów rolnośrodowiskowych do produktów spożywczych. 44

ROLNICTWO NAUKA I EDUKACJA Programy edukacyjne dla rolników; Udzielenie wsparcia rolnikom stosującym płodozmian; Włączenie do produkcji terenów nieuprawnych; Wspomaganie rozwoju obszarów wiejskich; Rozwój sektora zootechnicznego. Zwiększenie nakładów na naukę i innowacje Aktualnie złożone jest 55 projektów - 180 mln - m.in.. Legume Futures, Multisward, Cover Crops. Wspierania badań naukowych w dziedzinie selekcji i podaży nasion roślin wysokobiałkowych; Wprowadzenia programu ramowego na rzecz zdecentralizowanych badań naukowych dotyczących rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich m.in. programów szkoleniowych dla gospodarstw rolnych; Propozycje dotyczących sposobów poprawy usług w zakresie rozszerzania działalności, usług szkoleniowych dla rolników na temat wykorzystania płodozmianu, upraw mieszanych i urządzeń technicznych do produkcji pasz w gospodarstwach. ŻYWNOŚĆ I PASZE Zwiększenie konkurencyjności Jakość Certyfikacja produktów rolnych Dywersyfikacja źródeł białka; Bezpieczeństwo żywności kontrola, poziomy dopuszczalne; Prawo paszowe ograniczenie i kontrola dopływu surowców paszowych 183/2005 dotyczące higieny pasz 1831/2003 w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt 882/2004 dotyczące kontroli zgodności z prawem paszowym 999/2001 dotyczące encefalopatii 767/2009 w sprawie wprowadzania na rynek i stosowania pasz 1829/2003 i 1830/2003, 882/2004, 612/2011 w sprawie GMO 45

Projekty dotyczące roślin strączkowych NIEMCY Brak specjalnego programu wsparcia produkcji roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych Strategia na rzecz uprawy roślin białkowych (konkurencyjność, badania naukowe, wdrożenia, wartość dodana) strategia badawcza dla strączkowych realizowana przez Niemiecki Instytut Badawczy (DAFA). Kraje związkowe mogą realizować wsparcie w programach rolno-środowiskowych, rozwoju obszarów wiejskich różnorodny płodozmian 5 gatunków roślin w tym 5% obszaru motylkowe lub strączkowe - 75 /ha i 45 /ha dla gospodarstw ekologicznych. Chroniąca klimat uprawa roślin motylkowych drobnonasiennych 220 /ha i 150 /ha dla gospodarstw ekologicznych. Wsparcie ekologicznych metod produkcji 210 /ha przy przestawieniu na produkcję ekologiczną i 170 /ha w przypadku jej utrzymania. WĘGRY FRANCJA Brak wsparcia przez państwo produkcji roślin strączkowych i motylkowatych Producenci otrzymują wsparcie obszarowe SAPS wparcie z EFRROW Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich (80%) i krajowych (20%). Programy docelowe kłosowe motylkowate rośliny paszowe (program ochrony gęsi i żurawi; dzikiej zwierzyny drobnej i ptactwa; pustułek). Działania na rzecz zachowania zasobów genetycznych Preferencyjne kredyty MFB (Węgierski Bank Rozwoju) Zwrot akcyzy za olej napędowy Brak wsparcia specjalnego Środki z budżetu unijnego: 40 mln na wsparcie połączone z produkcją w sektorze roślin strączkowych (groch, bób, bobik, łubin słodki); 8 mln na uprawę roślin motylkowatych paszowych przeznaczonych na susz (lucerna, koniczyna, esparceta, wyka, nostrzyk, groszek bulwiasty, seradela). 46

AUSTRIA HISZPANIA Brak wsparcia produkcji roślin strączkowych i motylkowatych; Austria wspiera działania dotyczące pokrycia potrzeb UE we własnym zakresie w ramach WPR do 2020r. Producenci otrzymują płatności jednolite oraz dotacje w ramach programów rolno-środowiskowych Hiszpania stosuje dofinansowania produkcji roślin strączkowych przeznaczonych do spożycia przez ludzi w 2011 r 1 mln, dotyczy to roślin o wysokiej jakości oznaczonych jako chroniona nazwa pochodzenia, chronione oznaczenie geograficzne Gwarantowana Tradycyjna Specjalność ; Hiszpania nie stosuje pomocy w przypadku roślin przeznaczonych do spożycia przez zwierzęta. Narodowy Program B+R+i Biotechnologie rolno-spożywcze poprawa, produkcja i ochrona upraw. Wspieranie banków nasion (Centrum Zasobów Fitogenetycznych INIA) Legume Futures System dostarczania roślin strączkowych dla Europy 4-letni projekt w ramach Programu 7(2010-2014) budżet 4mln - 18 partnerów z Europy 1. 18 miejsc prowadzenia poletek doświadczalnych w różnych warunkach środowiskowych wprowadzenie i walidacja nowego systemu zmianowania i określenia w nim roli roślin strączkowych 2. Zaprojektowanie nowego systemu zmianowania dla poszczególnych podstref klimatycznych 3. Porównanie ekonomicznych i środowiskowych konsekwencji rożnych scenariuszy zmianowania w skali lokalnej i globalnej 4. Identyfikacja efektów środowiskowych wykorzystania strączkowych w systemie gospodarskim 5. W oparciu o dane z istniejących i nowych doświadczeń polowych, oraz oceny szerokiego zakresu gatunków roślin motylkowych i ich organizmów symbiotycznych względem ich przydatności w nowych systemach uprawy. 6. Przygotowanie scenariusza wspierania rozwoju łańcuchów dostaw, w tym systemów karmienia zwierząt gospodarskich (w przypadku przeżuwaczy, monogastryków, drobiu i ryb), na podstawie tych systemów uprawy. 7. Określenie potencjału roślin strączkowych w sektorze nie-spożywczym oraz jego wpływu na projektowany system upraw. 8. Udostępnienie dostępu do szerszej bazy roślin strączkowych i rozpowszechnianie informacji o nowych, agrotechnicznych oddziaływaniach roślin strączkowych w systemach hodowli ekologicznych i społecznych. 9. Powołanie Europejskiego Centrum Zasobów Biologicznych Roślin Strączkowych Innowacyjna funkcjonalna żywność i pasze, oparte na regionalnych roślinach strączkowych ze szczególnym uwzględnieniem całego łańcucha dostaw żywności Cele: 1. Produkcja innowacyjnej żywności i pasz pochodzącej z rodzimych gatunków strączkowych 2. Produkcja roślin strączkowych bogatych w wysokiej wartości białka i flawonoidy 3. Ocena potencjalnych interakcji pomiędzy pojedynczymi związkami 4. Zastosowanie innowacyjnych i nowoczesnych technologii nietermicznych 5. Analiza fizjologicznych skutków stosowania tej żywności 6. Opracowanie kompletnego łańcucha dostaw żywności. 7. Realizacja innych pomysłów we współpracy międzynarodowej Contract period: 01. 10. 2011-30. 09. 2014 Project budget: 30,000 47

EU to spend 3 million Euros promoting insects as alternative source of protein Konferencja Rośliny strączkowe i motylkowate cenny element obecnej i przyszłej WPR Rejestracja odmian i dostępność materiału siewnego roślin białkowych w Polsce Prof. dr hab. Edward S. Gacek Prusim, 5-6 października 2012 r. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych 63-022 Słupia Wielka, woj. wielkopolskie Telefon: 61 285 23 41; Faks: 61 285 35 58 E-mail: www.coboru.pl sekretariat@coboru.pl;,,projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Wspólnotowe Katalogi Odmian Roślin (wg ostatnich pełnych wydań: CCA C 380A z 29.12.2011; CCV C 323A z 8.11.2011 r.) Wspólnotowy Katalog Odmian Roślin Rolniczych (CCA) 20 408 odmian (87 gatunków) W tym GMO: 225 odmian kukurydzy (MON 810), 2 odmiany kukurydzy (T25) i 1 odm. ziemniaka Amflora Wspólnotowy Katalog Odmian Roślin Warzywnych (CCV) Krajowy Rejestr Odmian (Stan na marzec 2012 r.) Rośliny rolnicze 1 326 odmian (71 gat.) ( 6,5% CCA) Rośliny warzywne 871 odmian (55 gat.) ( 4,8% CCV) Rośliny sadownicze - 322 odmian (28 gat.) 18 064 odmiany (56 gatunków) RAZEM - 2 519 odmian (154 gat.) 48

Stan odmian roślin rolniczych w KR KRAJOWY REJESTR ODMIAN (KR) Odmiany wpisane do KR w danym roku 1400 1200 1000 800 600 512 657 581 854 603 1060 457 1083 596 487 1201 612 589 1217 621 596 1224 615 609 681 645 1326 500 450 400 350 300 250 200 150 100 400 273 50 200 145 0 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2011 Marz. 2012 0 1996 2000 2003 2004 2008 2010 2011 Marz. 2012 krajowe zagraniczne razem OGÓŁEM 191 230 345 326 455 437 180 183 150 130 163 Rośliny rolnicze 53 83 102 131 148 121 135 112 98 100 105 Rośliny warzywne 89 67 177 151 286 293 22 59 40 23 48 Rośliny sadownicze 14 9 26 30 21 23 23 12 12 7 10 Rośliny ozdobne 35 71 40 14 - - - - - - KRAJOWY REJESTR ODMIAN (KR) Zgłoszenia 1000 900 Zgłoszenia odmian roślin strączkowych do KR i przyjęcia do urzędowych badań 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Marz. 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2011 2012 OGÓŁEM 724 881 752 667 574 421 425 418 414 469 20 Rośliny rolnicze 315 449 499 456 344 348 380 389 376 425 17 Rośliny warzywne 233 278 220 184 209 53 40 26 26 32 0 Rośliny sadownicze 81 47 26 27 21 20 5 3 12 12 3 Rośliny ozdobne 95 107 7 - - - - - - 0 12 10 8 6 4 2 0 9 10 1 8 0 8 2 02 12 12 0 4 0 4 3 4 1 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 odmiany krajowe odmiany zagraniczne OGÓŁEM 8 3 11 49

Liczba odmian roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych badanych w doświadczeniach rejestrowych WGO Przydatność roślin motylkowatych (strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych) do uprawy Wyszczególnienie 2004/ 2005/ 2006/ 2007/ 2008/ 2009/ 2010/ 2011/ 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Rośliny strączkowe 33 25 20 10 14 15 9 14 Motylkowate drobn. 23 17 8 5 2 1 1 1 Razem rośliny rolnicze 535 556 516 529 520 534 540 641 Pozostawiają w glebie spore ilości składników mineralnych głównie azotu!!! Dzięki zdolności syntetyzowania azotu atmosferycznego są swoistą i najtańszą fabryką tego nawozu. Pozostawiają w glebie substancję organiczną w postaci resztek pożniwnych (zwłaszcza jednoroczne strączkowe). Z uwagi na głęboki system korzeniowy roślin strączkowych pobierają one składniki pokarmowe z głębszych warstw gleby uruchamiając w ten sposób trudno dostępne związki fosforu i wapnia. W związku z intensywnym korzenieniem się przyczyniają się do poprawy struktury i stosunków wodno-powietrznych w glebie. Są bardzo najwartościowszym przedplonem - rośliny po nich uprawiane plonują znacznie lepiej niż po innych przedplonach. Wykazują działanie fitosanitarne na glebę. Rośliny motylkowate dostarczają dużo białka w postaci nasion (strączkowe) lub zielonki (motylkowate drobnonasienne i strączkowe). Rośliny motylkowate drobnonasienne pozwalają na pozyskanie cennej paszy kilka razy w roku, przez 2-3 lata użytkowania, są wartościowym komponentem zasiewów trawiarskich. Gatunki roślin motylkowatych podlegające rejestracji Rośliny warzywne Rośliny rolnicze Strączkowe (5) Strączkowe (8) Motylkowate drobnonasienne (11) bób bobik esparceta siewna lucerna chmielowa fasola wielokwiatowa groch siewny komonica zwyczajna lucerna mieszańcowa fasola zwykła (karłowa, tyczna) łubin biały koniczyna białoróżowa (szwedzka) lucerna siewna groch siewny łuskowy łubin wąskolistny koniczyna biała rutwica wschodnia groch siewny cukrowy łubin żółty koniczyna łąkowa (czerwona) wyka siewna wyka kosmata soja (oleista w zał. 3) koniczyna krwistoczerwona (inkarnatka) koniczyna perska Kryteria wyboru odmiany przeznaczenie plonu (cele spożywcze, pasza dla różnych grup zwierząt, możliwości zbytu lub wykorzystania we własnym zakresie) Cechy jakościowe (% sm) - odmiany niskotaninowe bobiku (15 razy mniej tanin) - odmiany niskoalkaloidowe łubinu (42 razy mniej alkaloidów) bobik gl. dobre groch siewny gl. lekkie wąskolistn y Białko ogólne 28,2-30,6 21,5-23,2 22,2-24,9 29,0-32,7 39,4-42,8 33,5-33,9 Włókno surowe Tłuszcz surowy Związki antyżywieniowe łubin żółty soja 7,9-9,0 5,7-6,4 5,8-6,8 14,2-15,9 15,4-16,4 7,5-8,0 6,7-7,7 6,1-7,7 22,1-23,5 0,033-0,496 0,024-1,02 0,011-0,028 taniny alkaloidy 50

cd. Kryteria wyboru odmiany - plenność (plon nasion, polon zielonki, plon białka, stabilność plonowania) - zdrowotność (odporność lub zmniejszona podatność na porażenie przez patogeny, tolerancja) - odporność na wyleganie (znaczne różnice między gatunkami i odmianami; większa odporność - łatwiejszy zbiór i ograniczenie strat; wąsolistność) groch siewny odmiany ogólnoużytkowe i jadalne 3,3 : 5,3 (skala 9 0 ) różnica 2 groch siewny odmiany pastewne 2,4 : 4,7 (skala 9 0 ) różnica 2,3 bobik 6,2 : 7,6 (skala 9 0 ) różnica 1,4 łubin wąskolistny 7,0 : 8,5 (skala 9 0 ) różnica 1,5 łubin żółty 5,8 : 7,5 (skala 9 0 ) różnica 1,7 - wczesność, równomierność dojrzewania (odmiany samokończące!) bobik 123 : 130 (siew - dojrzałość techniczna) różnica 7 dni łubin wąskolistny 105 : 115 (siew - dojrzałość techniczna) różnica 10 dni łubin żółty 109 : 115 : 123 (siew - dojrzałość techniczna) różnica 14 dni Krajowy rejestr rośliny strączkowe 120 100 80 60 40 20 0 96 88 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 8 108 92 16 89 O K Z 2/3 rok Krajowy rejestr (2012): 78 70 8 - groch siewny 30 25 5 1 - K - bobik 13 11 2 - łubin wąskolistny 17 16 1 1 - K - łubin żółty 8 8 - - łubin biały 2 2 - - soja 2 2-1 - Z - wyka kosmata 1 1 - - wyka siewna 5 5-75 SMH 24 odm., PHR 21, DANKO 15, STH 7, IHAR 1, UP w Poznaniu 1, Gospodarstwo Rolno-Nasienne KOW-MAR 1 14 75 65 10 74 66 8 78 70 2004 2006 2008 2010 2011 2012 8 Rekomendacja odmian 2012 Liczba LZO 6 Łączna liczba odmian rekomendowanych 20 w tym: krajowych 15 zagranicznych 5 Liczba odmian na LZO w województwach 2-6 Odmiany rekomendowane: - Groch siewny gl. dobre: Tarchalska, Terno, Kavalir, Zekon, Ezop, Lasso, Cysterski, Medal - Groch siewny gl. lekkie: Eureka, - Gwarek, Hubal, Sokolik - Łubin wąskolistny: Bojar, Boruta, Kalif, Zeus, Graf - Łubin żółty: Dukat, Mister, Talar Odmiany wpisane do KR 2012 - Groch (2): Mecenas, Akord - Łubin wąskolistny (2): Oskar, Tango 2/3 rok Krajowy rejestr bobik 25 20 15 10 5 0 1919 0 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 23 21 2 16 14 O K Z Krajowy rejestr (2012): 13 11 2 Typy użytkowe odmian: - niesamokończące wysokotaninowe 4 4 - - niesamokończące niskotaninowe 7 5 2 - samokończące wysokotaninowe 2 2-2 13 11 2 13 11 2 13 11 2004 2006 2008 2010 2011 2012 2 Lp. Bobik Plon nasion (wyniki COBORU 2007-2011) Rok Plon nasion (% wzorca) Odmiany wpisu do KR 2011 2010 2009 2008 2007 Wzorzec, dt z ha 55,2 37,0 55,0 52,0 44,0 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Bobas 2002 104 97 112 99 102 niesamokończące niskoalkaloidowe 2 Albus 2002 96 97 96 103 102 3 Olga 2003 94 91 85 97 96 4 Leo 2004 100 97 84 98 101 5 Kasztelan 2006 101 104 93 104 98 6 Amulet 2008 103 102 100 106 100 samokończące niskoalkaloidowe 7 Optimal 1996 92 92 88 87 8 Granit 2006 99 101 102 99 Liczba doświadczeń 9 7 6 14 13 Wzorzec: 2011, 2010 Albus, Bobas, Granit, Kasztelan; 2009, 2007 Albus, Bobas, Granit, Kasztelan, Martin, Neptun; 2008 Albus, Bobas, Kasztelan, Martin, Neptun, Titus Odmiany nie badane w ostatnich latach: niesamokończące wysokoalkaloidowe Ashleigh, Oena, Sonet; niesamokończące niskoalkaloidowe Merlin (CZ), Mistral (CZ) 51

Krajowy rejestr groch siewny (odm. ogólnoużytkowe) 30 25 20 15 10 5 0 22 20 2 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 26 21 5 O K Z 2/3 rok Krajowy rejestr (2012): 17 12 5 1 - K Typy użytkowe odmian: wszystkie odmiany - wąsolistne 21 14 7 2004 2006 2008 2010 2011 2012 18 13 5 15 10 5 17 12 5 Groch siewny odmiany ogólnoużytkowe Plon nasion (wyniki COBORU 2007-2011) Rok Plon nasion (% wzorca) Lp. Odmiana wpisu do KR 2011 2010 2009 2008 2007 Wzorzec, dt z ha 48,2 52,3 49,2 49,5 45,5 1 Brylant 2002 98 87 99 91 2 Wenus 2003 99 97 96 101 96 3 Ezop 2004 100 98 95 101 100 4 Tarchalska 2004 103 107 101 101 104 5 Bohun 2005 99 99 88 99 99 6 Santana DE 2005 97 96 98 100 98 7 Zekon CZ 2005 96 96 88 98 95 8 Terno CZ 2006 100 99 106 105 103 9 Boruta 2007 102 98 98 98 10 Kavalir CZ 2007 102 99 93 104 99 11 Medal 2007 102 97 96 98 92 12 Cysterski 2008 97 102 91 99 98 13 Lasso BE 2008 105 102 96 105 101 14 Batuta 2009 113 112 112 15 Mentor 2011 100 107 93 16 Akord 2012 106 98 17 Mecenas 2012 104 103 Liczba doświadczeń 14 13 15 14 13 Wzorzec: 2011-2009: Ezop, Santana, Tarchalska, Terno; 2008, 2007 Ezop, Santana, Tarchalska, Terno, Turkus Krajowy rejestr groch siewny (odm. pastewne) 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 12 11 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 17 14 O K Z 2/3 rok Krajowy rejestr (2012): 13 13 - - Typy użytkowe odmian: - wysokie 3 3 - - średniowysokie 10 10-14 12 13 11 13 13 1313 3 2 2 1 0 0 2004 2006 2008 2010 2011 2012 Groch siewny odmiany pastewne Plon nasion (wyniki COBORU 2007-2011) Rok Plon nasion (% wzorca) Lp. Odmiany wpisu do KR 2011 2010 2009 2008 2007 Wzorzec, dt z ha 35,3 34,9 40,1 42,6 39,8 wysokie 1 Roch 2000 93 81 79 89 80 2 Marych 2003 83 78 73 80 78 3 Muza 2009 101 91 90 102 97 średniowysokie 4 Wiato 1998 81 95 99 99 98 5 Pomorska 2000 91 95 86 92 95 6 Sokolik 2001 103 95 96 97 101 7 Eureka 2003 97 103 103 90 94 8 Gwarek 2004 112 92 97 100 100 9 Hubal 2005 111 110 105 104 101 10 Milwa 2005 99 100 85 93 96 11 Klif 2008 102 90 97 93 97 12 Model 2011 99 110 111 13 Turnia 2011 97 97 97 Liczba doświadczeń 13 9 11 12 13 Wzorzec: 2011 Eureka, Hubal, Klif, Milwa, Model, Pomorska, Sokolik, Turnia; 2010-2007: Hubal, Sokolik, Wiato 52

Krajowy rejestr łubin wąskolistny 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2/3 rok 10 9 1 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 11 10 1 10 9 O K Z Krajowy rejestr (2012): 17 16 1 1 - K Typy użytkowe odmian: - niesamokończące wysokoalkaloidowe 3 3 - - niesamokończące niskoalkaloidowe 11 11 - - samokończące niskoalkaloidowe 3 2 1 1 13 12 1 15 14 1 17 16 2004 2006 2008 2010 2011 2012 1 Łubin wąskolistny Plon nasion (wyniki COBORU 2007-2011) Rok Plon nasion (% wzorca) Lp. Odmiany wpisu do KR 2011 2010 2009 2008 2007 Wzorzec, dt z ha 27,9 30,2 30,6 32,2 28,7 niesamokończące wysokoalkaloidowe 1 Mirela 1981 87 93 97 83 90 2 Karo 2001 97 99 98 107 100 3 Oskar 2012 104 102 niesamokończące niskoalkaloidowe 4 Baron 2002 99 102 100 92 102 5 Zeus 2002 104 94 113 96 96 6 Graf 2004 105 101 100 102 113 7 Kalif 2006 101 99 99 107 115 8 Bojar 2007 95 100 104 104 110 9 Neptun 2009 99 97 100 102 94 10 Kadryl 2010 108 98 101 104 97 11 Dalbor 2011 104 108 109 12 Heros 2011 105 107 105 13 Tango 2012 119 96 samokończące niskoalkaloidowe 14 Sonet 1999 92 87 87 90 75 15 Boruta DE 2002 98 100 94 101 97 16 Regent 2009 97 100 107 99 101 Liczba doświadczeń 11 12 12 12 6 Wzorzec: 2011-2009 Boruta, Graf, Kalif, Regent; 2008, 2007 Boruta, Graf, Kalif, Sonet Odmiany nie badane w ostatnich latach: niesamokończące niskoalkaloidowe Cezar Krajowy rejestr łubin żółty 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7 7 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 9 9 8 8 7 7 O K Z 2/3 rok Krajowy rejestr (2012): 8 8 - - Typy użytkowe odmian: - niesamokończące 6 6 - - samokończące 2 2-8 8 8 8 0 0 0 0 0 0 2004 2006 2008 2010 2011 2012 Łubin żółty Plon nasion (wyniki COBORU 2007-2011) Rok Plon nasion (% wzorca) Lp. Odmiany wpisu do KR 2011 2010 2009 2008 2007 Wzorzec, dt z ha 22,9 16,9 25,6 18,4 18,1 niesamokończące 1 Parys 1988 77 91 72 91 85 2 Mister 2003 98 102 103 100 106 3 Dukat 2006 97 99 101 100 94 4 Lord 2006 95 97 96 101 106 5 Talar 2008 102 98 97 104 108 6 Baryt 2011 99 108 102 samokończące 7 Taper 2002 87 88 80 77 90 8 Perkoz 2008 88 97 80 92 92 Liczba doświadczeń 11 12 11 12 10 Wzorzec: 2011-2009 Mister, Talar; 2008, 2007 Dukat, Mister 53

Krajowy rejestr pozostałe gatunki Krajowy rejestr Rośliny motylkowate drobnonasienne Krajowy rejestr (2012): O K Z - łubin biały 2 2 - - soja 2 2 - - wyka kosmata 1 1 - - wyka siewna 5 5 - W wymienionych gatunkach, z wyjątkiem soi, brak zgłoszeń nowych odmian do KR. 70 60 50 40 30 20 10 0 58 31 27 Ogółem (O) Krajowe (K) Zagraniczne (Z) 66 35 31 65 33 32 55 31 24 53 23 30 53 30 23 2004 2006 2008 2010 2011 2012 Odmiany wpisane do KR w latach 2006-2012: O K Z koniczyny białej 5 2 3 koniczyny łąkowej 4 4 - lucerny siewnej i mieszańcowej 4-4 Od roku 2007 brak zgłoszeń do urzędowych badań odmian roślin motylkowatych drobnonasiennych (wyjątek zgłoszenie w roku 2010 krajowej odmiany rutwicy wschodniej Risa) Odmiany roślin motylkowatych drobnonasiennych w KR Odmiana Rok Kraj Odmiana Rok Kraj wpisania do wpisania pochodzenia pochodzenia KR do KR Koniczyna krwistoczerwona Koniczyna łąkowa Opolska 1962 Polska Dajana 1994 Polska Koniczyna perska Krasula 2005 Accadia 1999 Włochy Krynia 2000 Koniczyna biała Milena 2008 Astra 1980 Polska Nike 1982 Barda 2007 Niniwa 2007 Cyma 2007 Pyza 2008 Perła 2005 Raba 1986 Rawo 1995 Rozeta 2000 Romena 1992 Tenia 2006 Riesling 2003 Holandia Viola 1956 * Tasman 2007 Kvarta (T) 2001 Niemcy Lirepa 2006 Dania Milvus 2005 Sonja 2006 Szwecja Sprint (T) 2004 Czechy cd. Odmiany roślin motylkowatych drobnonasiennych w KR Odmiana Rok wpisania Kraj Odmiana Rok Kraj do KR pochodzenia wpisania do pochodzeni KR a Lucerna mieszańcowa cd. Lucerna siewna Kometa 1983 Polska Diane 2003 Francja Radius 1988 Fee 2003 Lucerna siewna Harpe 2005 Ulstar 2004 Polska Symphonie 2007 Crown II 1997 USA Capri 2010 Legend 1999 Derby 1991 Holandia Legendairy 2002 Sanditi 2001 Perfecta 2004 Alpha 2007 Marshal 2007 Krima 2001 Słowenia Planet 2001 Niemcy Soca 2001 Verko 2001 Mura 2002 Plato 2002 Vela 1992 Dania Fraver 2006 Creno 2002 Esparceta siewna Komonica zwyczajna Taja 1995 Polska Skrzeszowicka 2009 Polska 54

FASOLA ZWYKŁA KARŁOWA Krajowy Rejestr GROCH SIEWNY ŁUSKOWY Krajowy Rejestr 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2004 2006 2008 2010 2011 marzec 2012 Ogółem Krajowe Zagraniczne 60 50 40 30 20 10 0 2004 2006 2008 2010 2011 marzec 2012 Ogółem Krajowe Zagraniczne - duże zmiany w strukturze zarejestrowanych odmian (więcej nowych rejestracji odmian szparagowych o żółtych strąkach w porównaniu do zielonostrąkowych; mało nowości w grupie odmian na suche nasiona) - wyraźny postęp w krajowej hodowli w zakresie: plenności, jakości strąków jak i odporności lub tolerancji na podstawowe choroby - zagraniczne odmiany szparagowe mają nadal mocną pozycję w sektorze przetwórczym - maleje liczba zarejestrowanych odmian, z powodu wycofania wielu odmian zarówno zagranicznych jak i krajowych - dobry poziom krajowej hodowli, ale nowe zgłoszenia są bardzo nieliczne - spadek zainteresowania hodowlą twórczą tego gatunku wynika z ograniczonego zapotrzebowania zakładów przetwórczych (będących w większości własnością firm zagranicznych) PORÓWNANIE POWIERZCHNI UPRAWY I POWIERZCHNI PLANTACJI NASIENNYCH ROŚLIN STRĄCZKOWYCH. 2006-2011 Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Powierzchnia uprawy (ha) 141 963 150 704 123 609 134 056 190 735 180 805 Powierzchnia plantacji nasiennych (ha) 3 487 3 578 4 240 5 737 9 422 7 653 Wskaźnik kwalifikacji (%) 2,45 2,38 3,40 4,28 4,94 4,22 Produkcja kwalifikowanych nasion na 1 ha powierzchni uprawy (kg) Źródło: GUS, PIORiN, T. Oleksiak; dane nie uwzględniają soi 40,3 21,6 20,7 32,9 51,7 64,4 POWIERZCHNIA ZAKWALIFIKOWANYCH PLANTACJI NASIENNYCH ROŚLIN STRĄCZKOWYCH (HA). 2006-2011 Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Bobik 162 174 178 167 423 442 Groch siewny 697 833 1 210 1 810 3 011 2 305 Łubin biały 19 28-16 41 13 Łubin wąskolistny 621 884 1 280 1 610 3 208 2 754 Łubin żółty 1 265 1 204 1 244 1 709 2 357 1 872 Wyka kosmata 151 20 6 33 10 - Wyka siewna 527 434 322 399 373 268 Soja 7 3 1 2 28 48 Razem 3 449 3 580 4 241 5 746 9 451 7 702 Źródło: PIORiN 55

POWIERZCHNIA ZAKWALIFIKOWANYCH PLANTACJI NASIENNYCH ROŚLIN MOTYLKOWATYCH DROBNONASIENNYCH (HA). 2006-2011 Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Esparceta siewna 0,5 3 1 5 3 0,3 Komonica zwyczajna - - - 0,2 0,5 1 Koniczyna biała 22 76 22 16 12 5 Koniczyna białoróżowa (koniczyna szwedzka) - - - - - - Koniczyna krwistoczerwona (inkarnatka) 3,5 10 5 2,5 - - Koniczyna łąkowa (koniczyna czerwona) 1 028 1 376 1 157 1 255 1 463 1 260 Koniczyna perska - - - - - - Lucerna chmielowa - - - - - - Lucerna mieszańcowa (lucerna piaskowa) 82 96 124 83 61 70 Lucerna siewna 3 7 1,5 1,5 - - Rutwica wschodnia - - - - - - Razem 1 139,0 1 568,0 1 310,5 1 363,2 1 539,5 1 336,3 Źródło: PIORiN Miejsce Polski we Wspólnej Polityce Rolnej 2014-2020 Prof. dr hab. Walenty Poczta Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) AKCESJA POLSKI DO UE JRE + Wsparcie sektora rolnego Rozwój rolnictwa Akcesja a rozwój Rozwój= wzrost + zmiany strukturalne Wzrost (wzrost produkcji, dochodów) Zmiany strukturalne (zmiany struktury obszarowej gospodarstw, struktury ekonomicznej gospodarstw, zmiany w zasobach czynników produkcji, zmiany w relacjach miedzy czynnikami produkcji, zmiany struktury produkcji itp.) 56

Czynniki wzrostu i rozwoju Akcesja do UE i uczestnictwo w JRE: działanie na popyt: wzrost popytu zewnętrznego na produkty rolnożywnościowe (efekty kreacji i przesunięcia w hz), umiarkowany wzrost popytu wewnętrznego, działanie na podaż: bezpośrednie wsparcie dochodów, wsparcie strukturalne (PROW) Eksport w tym UE (%) Import w tym UE (%) Saldo Handel zagraniczny artykułami rolnożywnościowymi (mld euro) w tym UE (mld euro) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 5,2 7,1 8,5 10,1 11,7 11,5 13,3 15,1 72 74 79 81 81 81 79 78 4,4 5,4 6,4 8,1 10,3 9,3 10,7 12,5 63 63 63 67 70 70 68 70 0,8 1,6 2,1 2,0 1,4 2,2 2,6 2,6 1,0 1,8 2,6 2,7 2,3 2,8 3,2 3,1 Struktura polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych w latach 2001-2011 (%) 100% 80% 60% 40% 20% 10,4 53,0 36,6 9,4 56,4 34,2 10,4 53,2 36,3 11,2 50,2 38,6 12,3 46,6 41,2 13,3 45,3 41,5 14,1 45,5 40,4 14,6 45,0 40,4 18,7 44,0 37,2 18,4 42,5 39,1 18,7 41,5 39,7 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Produkty pochodzenia zwierzęcego Produkty pochodzenia roślinnego Używki i napoje lata Saldo handlu zagranicznego (mln euro) 2006 2011 I. Produkty pochodzenia zwierzęcego (A-D) 2 012,5 2 497,1 A. Zwierzęta żywe (1-4) 263,1-84,6 1. Konie 32,4 20,8 2. Bydło 194,1 81,1 3. Owce 5,5 3,6 4. Inne 31,1-190,1 B. Produkty przetworzone (5-11) 1 726,2 2 503,2 5. Mięso czerwone i podroby 415,9 296,4 6. Mięso drobiowe i podroby 366,3 856,6 7. Przetwory mięsne 166,3 423,4 8. Tłuszcze i mączki zwierzęce 1,3 38,9 9. Mleko, śmietana i lody 482,9 502,0 10. Masło 30,1 71,7 11. Sery i twarogi 263,4 314,2 C. Ryby, skorupiaki i przetwory rybne -36,8-66,0 D. Pozostałe produkty poch. zwierzęcego 60,0 144,5 57

Saldo handlu zagranicznego (mln euro) 2006 2011 II. Produkty pochodzenia roślinnego (E-G) 265,5-297,3 E. Surowce (12-17) -529,4-841,3 12. Zboże -39,4-87,0 13. Nasiona oleistych -62,9-245,2 14. Ziemniaki świeże -29,8-58,2 15. Owoce świeże -471,9-457,9 16. Warzywa świeże 161,1 133,8 17. Kwiaty -86,5-126,8 F. Produkty przetworzone (18-24) 807,6 602,1 18. Oleje i tłuszcze roślinne -171,7-367,8 19. Produkty przemiału zbóż -32,2-18,8 20. Cukier i melasa 153,6-66,3 21. Wyroby cukiernicze 526,1 948,3 22. Przetwory z owoców 484,9 500,3 23. Przetwory z warzyw 274,2 257,0 24. Inne -427,3-650,6 G. Pozostałe produkty poch. roślinnego -12,7-58,1 Produkty 2006 2011 Używki i napoje -184,7 416,8 OGÓŁEM 2 093,3 2 616,6 Groźba zmniejszenia popytu zewnętrznego Groźba osłabienia popytu wewnętrznego Dostosowania na niskim poziomie produkcji, efektywności i udziału polskiego rolnictwa na JRE WPR 2007-2013 Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji (EFRG) Europejski Fundusz Rolniczy Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) Wsparcie sektora rolnego WPR w Perspektywie 2007-2013 Wsparcie sektora rolnego: Razem UE-27 (2007-2013) 374,5 mld EURO Polska (2007-2013) 28,3 mld euro + 8,2 wkład publiczny krajowy= 36,5 mld EURO dopłaty bezpośrednie 15,1 mld EURO + 4,2 mld (CNDP)= 19,3 mld EURO PROW 13,2 mld euro z budżetu UE + 4 mld euro wkład publiczny krajowy=17,2 mld EURO 58

Wysokość płatności dla Polski (% pełnego poziomu) Kurs wymiany euro przez który przeliczano poszczególne stawki płatności (zł/ euro) 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 55% 36% 60% 39% 65% 42% 25% 30% 35% 70% 40% 80% 50% 90% 60% 100% 70% 100% 80% 100% 90% 100% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 4,7352 4,2295 4,4050 3,9185 3,971 3,773 3,9847 3,3967 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Po uzupełnieniu z II-go filaru Podstawowe Maksymalnie z dofinansowaniem krajowym Europejski Fundusz Rolniczy Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) Misją Funduszu jest promocja zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich sposób komplementarny do instrumentów rynkowych i wspierania dochodów w ramach Wspólnej Polityki Rolnej oraz do Polityki Spójności. Osie priorytetowe Oś 1: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego (gospodarcza); Oś 2: Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich (środowiskowa); Oś 3: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (społeczna); Oś 4: Leader. 59

Plan Finansowy EFROW w podziale na osie (euro) WPR UE wybrane efekty Udział Polski w zakresie wybranych parametrów związanych z WPR UE (%) Pełnozatrudnieni w rolnictwie (w AWU) 2010 18,0 II Filar WPR (PROW - średnia dla lat 2007-2013) 13,9 Liczba gospodarstw w 2010 12,7 Powierzchnia UR 2010 8,5 I Filar (płatności bezpośrednie) i II Filar WPR (2013 r.) 8,4 Koperta Płatności bezpośrednich w 2013 6,8 Wartość produkcji rolniczej (średnia dla 2007-2010) 5,6 Koperta Płatności bezpośrednich - średnia dla lat 2007-2013 5,2 Poziom środków na 1 ha UR i na jedną jednostkę nakładów pracy (AWU) w 2013 roku (EURO) I Filar WPR 2013 r. EURO/ AWU EURO/ ha UR II Filar WPR średniorocznie w latach 2007-2013 EURO/ AWU EURO/ ha UR I i II Filar WPR 2013 r. EURO / AWU EURO/ha UR Polska 1772 188 1114 118 2885 307 UE 27 4745 253 1447 77 6192 330 Wkład Polski w budżet UE (średnio 2007-2010) 2,7 60

Wartość produkcji i dochodów sektora rolnego oraz udzielonych dotacji (ceny stałe 2005 r.) 80 71,5 70,5 70 66,3 60,6 61,9 67,1 67,7 60 55,9 56,7 59,9 55,3 55,3 50 mld zł 40 30 25,4 20,7 18,3 20,4 19,8 24,1 24,3 20 9,9 10,3 12,4 9,6 8,8 10 8,2 8,5 10,6 11,1 9,7 14,5 14,7 0,6 1 0,9 1 0,9 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Dotacje Dochód Produkcja Produkcja, dochody i wsparcie rolnictwa środkami publicznym (mld zł, wartości realne, ceny 2005 roku) Wyszczególnienie 1999-2003 (średnio) (średnio) 2004-2010 1999-2003 =100 Wartość produkcji 56,6 66,5 117,5 Dochód 10,2 21,9 214,4 Dotacje 0,9 11,0 12511,3 Udział dotacji w wartości produkcji (%) Udział dotacji w dochodzie (%) 1,6 16,6 x 8,7 50,2 x Zmiany efektywności produkcji rolnej 2002-2010 Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Produktywność (ceny stałe roku 2005) pracy tys. zł/awu 24,4 24,3 29,0 26,4 27,0 31,1 30,0 30,3 36,3 2002=100 100,0 99,5 119,1 108,4 110,8 127,6 123,1 124,2 148,9 ziemi zł/1ha UR 3271 3420 4061 3807 3881 4421 4366 4296 4361 2002=100 100,0 104,6 124,2 116,4 118,7 135,2 133,5 131,4 133,3 kapitału zł/1 tys. zł 1309 1329 1537 1460 1477 1692 1666 1569 1564 2002=100 100,0 101,5 117,4 111,5 112,8 129,2 127,2 119,9 119,4 Dochodowość (ceny stałe roku 2005) pracy zł/1awu 4252 3841 9078 7994 8886 11046 8445 10888 13035 2002=100 100,0 90,3 213,5 188,0 209,0 259,8 198,6 256,1 306,6 ziemi zł/1ha UR 570 542 1270 1152 1276 1570 1228 1544 1566 2002=100 100,0 94,9 222,6 202,0 223,8 275,3 215,3 270,8 274,6 kapitału zł/1 tys. zł 228 210 481 442 486 601 469 564 562 2002=100 100,0 92,1 210,5 193,4 212,7 263,2 205,3 247,1 245,9 Przeznaczenie dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych (według wartości dopłat; w %) 14% 1% 0% 13% Wniosek: Dopłaty wpływają na rozwój gospodarstwa głównie poprzez finansowanie bieżącej działalności rolniczej 1% 2% 3% Środki ochrony roślin Wydatki produkcyjne Nawozy 9% 5% 20% 84% beneficjentów bieżące Pasze 70% 25% 3% 70% 34% Paliwo Wniosek: Nawozy są głównym kierunkiem Modernizacja gospodarstwa przeznaczenia dopłat w gospodarstwach rolnych Zakup ziemi Wydatki Zakup zwierząt inwestycyjne 25% Spłata kredytu Finansowanie inwestycji z funduszy UE Oszczędności Niezwiązane z gospodarstwem Wydatki nieprodukcyjne 5% Źródło: Czubak W., Jędrzejak P. (2011): Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych, Roczniki Naukowe SERiA, Wrocław. 61

4% ~40% % 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Zróżnicowanie rozdysponowania dopłat w zależności od wielkości gospodarstw rolnych % 10 7 6 5 9 9 15 30 81 84 79 400 65 727 708 Finansowanie 300 inwestycji z dopłat 636 bezpośrednich 200 ma największe 511 znaczenie 100 w dużych 1-10 10,01-20 20,01-50 0 pow. gospodarstwach 50 rolnych 1-10 10,01-20 20,01-50 pow. 50 ha Bieżace wydatki produkcyjne Wydatki inwestycyjne Wydatki nieprodukcyjne zł/ha 1000 900 800 700 600 500 93 58 82 78 zł/ha UR 48 40 116 235 Bieżace wydatki produkcyjne Wydatki inwestycyjne Wydatki nieprodukcyjne ha Zmiana liczby gospodarstw Wyszczególnienie liczba gospodarstw (tys.) do 1 ha UR powyżej 1 ha UR gospodarstwa prowadzące działalność gospodarstwa nie prowadzące działalności 2002 2010 różnica 2010-2002 2 933 977 1 956 2 172 755 2 278 715 1 563 1891 387-655 -262-393 -281-368 Źródło: Czubak W., Jędrzejak P. (2011): Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w gospodarstwach rolnych, Roczniki Naukowe SERiA, Wrocław. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych - liczba gospodarstw Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych - użytki rolne Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach Wyszczególnienie Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 liczba 1 956 517 281 349 427 183 84 64 32 12 7 Gospodarstwa rolne 2002 2010 różnica (2010-2002) struktura (%) 100,0 26,4 14,4 17,8 21,8 9,3 4,3 3,3 1,6 0,6 0,4 liczba 1 563 343 231 289 352 152 72 61 36 17 10 struktura (%) 100,0 21,9 14,8 18,5 22,5 9,7 4,6 3,9 2,3 1,1 0,6 liczba (%) -393-174 -50-60 -75-31 -12-3 +4 +5 +3-20,0-33,7-17,8-17,2-17,6-17,0-14,3-4,7 +12,5 +41,7 +42,9 Wyszczególnienie Powyżej 1ha w tym (ha): 1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 pow. 100 tys. ha 16 503 725 685 1 354 3 032 2 216 1 440 1 541 1 181 830 3 498 2002 2010 różnica (2010-2002) struktura (%) 100,0 4,4 4,2 8,2 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21,2 tys. ha 15 297 501 566 1 126 2 505 1 848 1 242 1 471 1 346 1 157 3 536 struktura (%) 100,0 3,3 3,7 7,4 16,4 12,1 8,1 9,6 8,8 7,6 23,1 tys. ha (%) -1 206-224 -119-228 -527-368 -198-70 +165 +327 +38-7,3-30,9-17,4-16,8-17,4-16,6-13,8-4,5 +14,0 +39,4 +1,1 62

Przemiany strukturalne i konkurencyjność w rolnictwie Struktura gospodarstw rolnych: z 387 tys. gospodarstw nie prowadzących działalności 308 tys. to gospodarstwa < 1ha UR (około 80%), 72 tys. gospodarstw nie prowadzących działalności w grupach 1-5 ha UR (prawie 19%), marginalizacja gospodarstw < 1 ha UR 308 tys. z 715 tys. (43%) nie prowadzi działalności, Problemy: czy te gospodarstwa marnują ziemię rolniczą? czy ten sposób postępowania pozostaje w zgodzie z postulatami dotyczącymi uczestnictwa rolnictwa w ochronie środowiska i kształtowaniu krajobrazu? Przemiany strukturalne i konkurencyjność w rolnictwie Zasoby UR: zmniejszenie UR z 16 899 tys. ha w 2002 roku do 15 534 tys. ha w roku 2010, czyli o 1 365 tys. ha (o 8%), z 15 534 tys. ha UR: 986 tys. ha nie jest użytkowane (w tym: 422 tys. gospodarstwa >100 ha UR), 365 tys. ha ugory razem: 1 351 tys. ha UR, Produkcja odbywa się na 14 183 tys. ha Problemy: kierunki wypływu 1 365 tys. ha UR (jaka ziemia, jakie przeznaczenie?) jaka jest jakość gruntów nieużytkowanych? jaki jest wpływ zmniejszenia obszaru UR i rezygnacji z użytkowania ziemi na konkurencyjność rolnictwa? wpływ na wolumen produkcji rolniczej, produkcję pasz dla produkcji zwierzęcej i zaopatrzenie przemysłu spożywczego oraz saldo hz Przemiany strukturalne i konkurencyjność w rolnictwie Stado zwierząt gospodarskich: spadek pogłowia w SD z 11 152 tys. w roku 2002 do 10 302 w roku 2010, czyli o 850 tys. SD (7,6%) spadek pogłowia trzody chlewnej, powolny wzrost chowu bydła mięsnego, Problemy: dalsza ekstensyfikacja produkcji rolnej (potwierdzają badania OBOP tylko 15% nastawione na produkcję zwierzęcą!)? niska wartość dodana produkcji rolnej w gospodarstwach, rozstrzygnięcia w polityce dla wzrostu produkcji trzody chlewnej (procesy koncentracji), produkcja wołowiny (możliwości wsparcia WPR?), dostawy surowca dla przemysłu spożywczego, saldo hz. Przemiany strukturalne i konkurencyjność w rolnictwie oraz rozwój obszarów wiejskich Pracujący: 2304 tys., stagnacja zasobów pracy, Problemy: niska wydajność pracy małe dochody niski poziom akumulacji (inwestycji) i trudności w utrzymaniu rodziny 54 % nie jest w stanie utrzymać rodziny z produkcji rolniczej!, tylko 22% rolników ocenia swoją sytuację finansową jako dobrą (o 10 p.p. mniej niż nierolnicy), 83% rolników w ostatnich 12 miesiącach nie wprowadziło żadnych zmian unowocześniających lub usprawniających gospodarowanie! [dane OBOP i FADN] 63

UE-27 UE-15 UE-12 LU DK NL BE DE FR SE UK FI AT CZ IE ES IT SK CY PT EE MT HU SI LT EL LV PL BG RO tys. euro tys. euro UE-27 UE-15 UE-12 LU UK SE DK FR DE CZ ES EE IE FI BE SK LV AT LT NL IT HU PT BG PL EL RO SI CY MT ha Przemiany w rolnictwie oraz rozwój obszarów wiejskich Podstawowy problem ROW tworzenie nowych miejsc pracy: 42% wskazań rolników i 41 % nierolników, brak ofert pracy dla kobiet na lokalnych rynkach pracy (66% wskazań). Brak oferty pozarolniczych miejsc pracy na wsi powoduje: lukę w PKB, występowanie niedostatku wielu gospodarstw domowych, przymus pozostawania w rolnictwie, ogranicza przemiany strukturalne w rolnictwie (przepływ zasobów ziemi), wieś pozostaje gorszym miejscem. Powierzchnia użytków rolnych na 1 AWU w 2010 roku 100 80 60 40 16,4 20 0 24,6 8,8 81,9 55 48,8 47,5 39,2 33,5 33,3 32,9 32,3 28,3 26,4 23,7 23,6 20,2 19,6 19,1 13,3 11,1 11,1 10,9 9,2 7,7 7,1 6,1 5,8 5,6 2,4 Wartość nakładów kapitałowych (zużycia pośredniego i amortyzacji) na 1 AWU w 2010 roku Wartość nakładów kapitałowych (zużycia pośredniego i amortyzacji) na 1 ha UR w 2010 roku 200 160 181 152,2 12,00 10,00 10,01 132,9 8,00 120 103,2 6,00 6,30 4,36 80 76 72,7 71,5 64,1 4,00 3,293,21 2,57 2,272,21 1,951,86 1,801,66 1,551,461,46 40 25,8 45,3 43,8 2,00 1,57 1,84 0,88 1,171,17 1,17 1,03 0,940,930,91 0,810,70 0,580,52 0,43 0 7,8 35,3 34,233,1 30,6 28,4 21,4 18,5 16,916,6 15,1 13 11,4 11,1 10,4 8,6 7,3 6,4 5 0,00 UE-27 UE-15 UE-12 NL MT BE CY DK IT DE LU SI FR AT FI PT SE EL IE HU UK CZ PL ES SK RO BG LT EE LV 64

UE-27 UE-15 UE-12 LU NL DK BE FR DE UK SE ES FI AT IE CZ IT CY MT SK PT EE EL HU SI LT PL LV BG RO tys. euro LU FR UK DK CZ DE SE FI BE NL EE ES LV LT PT IT HU BG PL CY SI RO MT CZ UK LU FR BG DK EE DE HU SE ES PT BE LV FI LT RO NL IT PL CY SI MT % %. Udział gospodarstw o obszarze powyżej 50 ha w ogólnej liczbie gospodarstw (2010r.) 48,9 50 45 40 35 30 37,1 35,7 34,2 29,9 28,5 100 80 60 Udział użytków rolnych w gospodarstwach o obszarze powyżej 50 ha (2010r.) 93,4 87,1 86,6 84,1 83,8 82,2 81,1 76,8 73,8 72,6 70,6 66 59 57,3 57,2 53,5 52,8 50,8 25 20 15 10 5 0 24 23 21,1 15,3 14,2 10,5 6,3 4,3 3,4 2,8 2,4 2,2 1,7 0,8 0,6 0,5 0 40 20 0 42 29,4 29,1 11,9 0 Zmiany średniego obszaru gospodarstwa rolnego w UE w latach 2002-2010 Kraje Obszar średniego gospodarstwa rolnego (ha) 2002 2010 Zmiana 2002=100 Zmiana (ha) UE-27 11,5 14,1 122,6 2,6 UE-15 20,2 23,5 116,3 3,3 UE-12 5,3 6,9 130,2 1,6 Belgia 25,4 31,7 124,7 6,3 Bułgaria 4,4 9,8 223,6 5,4 Czechy 79,3 152,4 192,0 73,1 Dania 54,7 64,6 118,1 9,9 Francja 45,3 52,6 116,2 7,3 Niemcy 41,2 55,8 135,6 14,6 Włochy 6,7 7,9 118,4 1,2 Holandia 23,5 26,0 110,8 2,5 Polska 6,6 9,6 143,8 3,0 Rumunia 3,1 3,4 111,0 0.3 Wlk. Brytania 57,4 78,6 137,0 21,2 Produktywność nakładów pracy (produkcja na 1 AWU) w 2010 r. 200 160 120 80 33,3 40 0 58,5 10,1 175,7 173,5 163 134,5 93,5 90 76,9 74,9 52,5 42,4 39,8 38,5 37,4 36,8 31,4 24,4 21,7 20,7 20,3 17,1 15,5 13,3 13,1 10,3 9,7 8,8 6,6 65

UE-27 UE-15 UE-12 NL MT BE CY DK IT DE EL FR SI LU AT PT FI ES SE UK HU IE PL CZ RO BG SK LT EE LV tys. euro Produktywność zasobów ziemi (produkcja na 1 ha UR) w 2010 r. 16,0 12,0 8,0 13,1 10,2 5,7 5,6 Wspólna Polityka Rolna po roku 2013 4,0 3,4 3,3 2,7 2,4 2,4 2,3 2,1 2,0 1,9 1,6 1,6 1,5 1,4 1,4 1,4 1,3 1,1 1,1 1,0 0,9 0,7 0,6 0,5 2,0 2,4 1,1 0,0 66

I FILAR WPR 67

Analiza skutków propozycji WPR 2014-2020 Wyszczególnienie Krajowa koperta finansowa w 2013 roku Propozycja Komisji Europejskiej Przyjęte założenia Nastąpi zakończenie okresu phasing in. Stawka płatności wyniesie 218 /ha. Wartość ta wyliczona została na podstawie danych ARiMR jako iloraz zadeklarowanej powierzchni wsparcia wynoszącej 13 980 489 ha oraz przynależnej Polsce kwocie pomocy w ramach dopłat bezpośrednich, tj. 3 045 mln (wybrany wariant na podstawie danych FADN) Krajowa koperta finansowa od 2014 roku Na podstawie załącznika III projektu rozporządzenia ws. płatności bezpośrednich 3 039 000 000 w 2014 roku i rośnie do 3 122 000 000 w 2017 roku Liczba beneficjentów dopłat bezpośrednich Powierzchnia uprawnionych gruntów Objęcie całej UE systemem dopłat Dopłata przysługiwać będzie wyłącznie do gruntów uprawnionych. Przyjęto, że uprawnienia otrzymają gospodarstwa obecnie korzystające z dopłat, których w 2010 roku było 1 368 011 Założono, że uprawnionymi do płatności będą wszystkie grunty objęte nimi w 2010 roku, których wg danych ARiMR było 13 980 489 ha. Wyodrębnienie komponentu zielonego do płatności bezpośrednich Przeznaczenie na ten cel min. 30% krajowej koperty i wdrożenie wśród rolników, którzy posiadając min. 3 ha UR: dokonają dywersyfikacji upraw (min. 3 gatunki) utrzymają na poziomie referencyjnym trwałe użytki zielone wyłączą z produkcji co najmniej 7% pow. gruntów ornych na cele ekologiczne (ecological focus area) Założono, że wszystkie gospodarstwa o pow. UR powyżej 3 ha spełnią założenia zielonego komponentu, stąd analiza uwzględniła dla poszczególnych badanych grup gospodarstw zmniejszenie o 7% przychodów z produkcji roślinnej oraz takie samo obniżenie kosztów bezpośrednich produkcji roślinnej i obniżenie o 5% kosztów energii (przyjęto założenie, że tylko część kosztów paliw związanych jest z produkcją roślinną). 68

Płatność dla małych gospodarstw Do 10% krajowej koperty dla gospodarstw, których wielkość wsparcia nie przekracza 15% średniego wsparcia w kraju członkowskim lub dla gospodarstw do 3 ha UR. Przyjęto że ryczałtowa stawka dla małych gospodarstw (do 3 ha) wyniesie 670 / gospodarstwo. Uwzględniając liczbę gospodarstw o powierzchni do 3 ha UR korzystających z dopłat w roku 2010 (wg ARiMR było to 430 800 gospodarstw), oszacowano w skali kraju wartość kwoty, która przeznaczona zostanie na pomoc małym gospodarstwom. Wynosi ona 288 636 000, przy powierzchni wsparcia oszacowanej na 850 000 ha. Płatność dla młodych rolników Rolnicy rozpoczynający działalność będą mogli otrzymać dodatkową płatność, na którą będzie można przeznaczyć do 2% krajowej koperty finansowej. W kalkulacji ujednoliconej stawki płatności na 1 ha uwzględniono wycofanie 2% krajowej koperty na cele związane ze wsparciem młodych rolników. Wyniosła ona w skali kraju 60 780 000. i wpłynęła na obniżenie stawki dla gospodarstw powyżej 3 ha. Przeniesi enie środków z II filaru Dla państw, w których poziom płatności jest niższy niż 90% średniej wspólnotowej, istnieje możliwość przeniesienia do 5% środków z II filaru na płatności bezpośrednie. W kalkulacji ujednoliconej stawki płatności na 1 ha uwzględniono przeniesienie 5% z II filaru na płatności bezpośrednie. Jako podstawę przyjęto średnioroczną wartość płatności w ramach PROW 2007-2013 wynoszącą 1 890 mln, co dało dodatkową kwotę na I filar w wysokości 94 500 000.. Oszacowanie powierzchni gruntów wyłączonych z produkcji w gospodarstwach powyżej 3 ha Wyszczególnienie Powierzchnia UR w dobrej kulturze rolnej objęta dopłatami bezpośrednimi w 2010 w tym zasiewy Powierzchnia (tys. ha) 13 162 9 737 grunty ugorowane 281 sady 305 łąki 2 259 pastwiska 580 Obszar proekologiczny- 7% UR z pominięciem TUZ (tys. ha) 722 Powierzchnia gruntów wyłączona z produkcji (tys. ha) 442 Udział w powierzchni objętej wyłączeniem 4,4 Źródło: niepublikowane dane ARiMR, Raport z wyników 69

Uwzględniwszy powyższe, przyjęta stawka na 1 ha dla 2014 roku została oszacowana na: 3 039 mln (koperta w 2014 roku) - 288,6 mln (wsparcie dla małych gospodarstw) - 60,78 mln (płatność dla młodych rolników) + 94,5 mln (przeniesienie z II filaru) : (13980489 ha 850000 ha małe gospodarstwa) = 212 / ha Ocena wpływu propozycji reform systemu dopłat bezpośrednich na dochody (218 /ha w 2017 roku) Zmiany wysokości dochodów w roku 2014 (ceteris paribus) na skutek reformy systemu dopłat bezpośrednich w gospodarstwach według wielkości ekonomicznej w stosunku do roku 2013 Zmiany wysokości dochodów w roku 2014 (ceteris paribus) na skutek reformy systemu dopłat bezpośrednich w gospodarstwach według typu rolniczego w stosunku do roku 2013 70

Capping Redukcja płatności dla największych beneficjentów zakłada, że kwotę płatności bezpośrednich, która ma zostać przyznana rolnikowi, zmniejsza się w następujący sposób: o 20 % w przypadku płatności wynoszącej od 150 000 EUR do 200 000 EURO; o 40 % w przypadku płatności wynoszącej od 200 000 EUR do 250 000 EURO; o 70 % w przypadku płatności wynoszącej od 250 000 EUR do 300 000 EURO; o 100 % w przypadku płatności wynoszącej ponad 300 000 EURO. Szacunek stopniowego ograniczenia płatności bezpośrednich z uwzględnieniem kosztów pracy w podmiotach otrzymujących wsparcie o równowartości powyżej 300 000 Liczba beneficjentów w 2010 roku [szt] Obszar objęty dopłatami [tys. ha] Kwota wsparcia [tys. zł] Wyszczególnienie Kwota wsparcia podmiotów otrzymujących pow. 300 000 euro/beneficjenta w 2010r. pomniejszona o koszty pracy [tys. zł] Wartość ogółem 1 362 317 otrzymujących pow. 150 000 euro/beneficjenta 802 otrzymujących pow. 300 000 euro/beneficjenta 241 ogółem 13 946 władaniu podmiotów otrzymujących pow. 150 000 euro/beneficjenta władaniu podmiotów otrzymujących pow. 300 000 euro/beneficjenta ogółem 12 572 540 podmiotów otrzymujących pow. 150 000 euro/beneficjenta 979 377 podmiotów otrzymujących pow. 300 000 euro/beneficjenta 529 961 980 523 ogółem 230 809 na 1 beneficjenta 958 Kwota wsparcia w 2014r. po redukcji [tys. zł] 500 829 Razem redukcja płatności (2014r) [tys. z] 29 132 Ograniczenie powierzchni produkcyjnej w polskich gospodarstwach rolnych po wprowadzeniu zasad komponentu zielonego dopłat bezpośrednich Ecological focus area (użytki ekologiczne) Wyszczególnienie 3-5 5-7 7-10 Grupy obszarowe [ha] 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 Pow. 100 Liczba gospodarstw [tys.] 278 172 166 146 69 59 35 16 10 Średnia powierzchnia użytku ekologicznego [ha] 0,2 0,3 0,4 0,6 0,9 1,2 2,0 3,8 18,8 Do grup od 3 do 20 ha (łącznie jest ich 831 tys. czyli ponad 87% wszystkich podmiotów objętych systemem komponentu zielonego), powierzchnia tego użytku wynosić będzie poniżej 1 ha 71

Programowanie w przyszłym okresie Strategia Europa 2020 - Definiuje główne cele do osiągnięcia przez UE Wspólne Ramy Strategiczne (WRS) obejmuje EFRROW, EFRR, EFS, Fundusz Spójności i EFMR ( fundusze WRS ) i odzwierciedla strategię EU2020 poprzez wspólne cele tematyczne realizowane przez poszczególne fundusze II FILAR (PROW) Umowa Partnerska dokument krajowy określający planowaną alokację środków na realizację celów EU2020 Polityka rozwoju obszarów wiejskich: EFRROW Pozostałe fundusze WRS (EFRR, EFS, FS, EFMR) Program(y) Rozwoju Obszarów Wiejskich - Dotyczące sześciu priorytetów dla rozwoju obszarów wiejskich Cele tematyczne WRS Priorytety ROW Główne działania (tzw. Focus areas) Cele tematyczne 1. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji; 2. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych; 3. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury; 4. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach; 5. Promowanie dostosowania do zmiany klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem; 6. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystywania zasobów; 7. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych; 8. Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników; 9. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem; 10. Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie; 11. Wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. 1. Transfer wiedzy i innowacje 2. Konkurencyjność rolnictwa i żywotność gospodarstw 3. Łańcuch żywnościowy i zarządzanie ryzykiem 4. Odtwarzanie, chronienie i wzmacnianie ekosystemów 5. Efektywne gospodarowanie zasobami i przechodzenia na gospodarkę niskoemisyjną 6. Włączenie społeczne, redukcja ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich (a) Zwiększanie innowacyjności i bazy wiedzy na obszarach wiejskich (b) Wzmacnianie powiązań między rolnictwem i leśnictwem a badaniami i innowacją (c) Promowanie uczenia się przez całe życie oraz szkolenia zawodowego w sektorach rolnym i leśnym (a) Ułatwianie restrukturyzacji gospodarstw stojących przed problemami strukturalnymi, a szczególnie gospodarstw rolnych o niskim poziomie uczestnictwa w rynku, prowadzących działalność o charakterze rynkowym w określonych sektorach i gospodarstw wymagających zróżnicowania produkcji rolnej (b) Ułatwianie wymiany pokoleń w sektorze rolnym (a) Lepsze zintegrowanie głównych producentów z łańcuchem żywnościowym poprzez systemy jakości, promocję na rynkach lokalnych i krótkie cykle dostaw, grupy producentów i organizacje międzybranżowe (b) wspieranie zarządzania ryzykiem w gospodarstwach rolnych (a) Odtwarzanie i zachowanie bioróżnorodności, w tym na obszarach Natura 2000, oraz rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej i stanu europejskich krajobrazów (b) Poprawa gospodarki wodnej (c) Poprawa gospodarowania glebą (a) Poprawa efektywności korzystania z zasobów wodnych (b) Poprawa efektywności korzystania z energii w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym (c) Ułatwianie dostaw i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii, produktów ubocznych, odpadów, pozostałości i innych surowców nieżywnościowych dla celów biogospodarki (d) Redukcja emisji podtlenku azotu i metanu z rolnictwa (e) Promowanie pochłaniania dwutlenku węgla w rolnictwie i leśnictwie (a) Ułatwianie różnicowania działalności, zakładania nowych małych przedsiębiorstw i tworzenia miejsc pracy (b) Wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich (c) Zwiększanie dostępności technologii informacyjno-komunikacyjnych na obszarach wiejskich oraz podnoszenie poziomu korzystania z nich i poprawianie ichjakości Innowacje, Zmiany Klimatu i Środowisko jako cele przekrojowe 72

Wnioski Proponowana reforma WPR nie wypełnia postulatu odejścia od historycznych uwarunkowań poziomu płatności, jednak poziom płatności winien zapewnić stabilność produkcyjną i ekonomiczną polskiego rolnictwa Koperta płatności bezpośrednich dla polskiego rolnictwa w Perspektywie Finansowej 2014-2020 będzie wyższa od koperty w Perspektywie Finansowej 2007-2013 o 42%! Proponowana reforma systemu dopłat może przyczynić się do zmniejszenia potencjału produkcyjnego polskiego rolnictwa ze względu na konieczność wyłączenia z produkcji części gruntów, W przypadku rolnictwa polskiego bardzo duże znaczenie będzie mieć wielkość i zakres wsparcia w II Filarze WPR, szczególnie w obszarze poprawy konkurencyjności. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wydział Ekonomiczno Społeczny Zakład Rachunkowości Rynków Finansowych i Towarowych w Gospodarce Żywnościowej Ekonomiczne uwarunkowania produkcji i obrotu nasion roślin strączkowych w Polsce. Program wieloletni: Ulepszanie krajowych źródeł białka roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach Obszar 5: Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju produkcji infrastruktury rynku i systemu obrotu a także opłacalności wykorzystania roślin strączkowych na cele paszowe w Polsce Prusim 05.10.2012,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) 73

Rys. 3. Struktura powierzchni zasiewów w Polsce w 2011 roku Wybrane dane charakteryzujące czynniki popytowe i podażowe na rynku roślin strączkowych Opracowanie : M.A. Jerzak i współpracownicy na podstawie danych GUS Rys. 4. Struktura powierzchni zasiewów w UE Rys. 5. Powierzchnia zasiewów upraw roślin strączkowych w Polsce w latach 1980-2011 (ha) 325 000 300 000 275 000 250 000 225 000 200 000 175 000 150 000 125 000 100 000 75 000 50 000 25 000 0 Opracowanie : M.A. Jerzak i współpracownicy na podstawie danych GUS Strączkowe konsumpcyjne Opracowanie: M.A. Jerzak i współpracownicy, na podstawie GUS Strączkowe pastewne ziarno 74

tys. ton Rys. 6. Zbiory roślin strączkowych w Polsce w latach 2003-2011 (dt) Rys. 7. Powierzchnia upraw roślin strączkowych w latach 2004-2011 (tys. ha) Opracowanie: M.A. Jerzak i współpracownicy, na podstawie GUS Opracowanie: M.A. Jerzak i współpracownicy na podstawie danych GUS Tab. 1. Wielkość i dynamika zbioru wybranych gatunków roślin strączkowych w latach 2004-2011 (dt) Wyszczególnienie Groch siewny Peluszka Bobik Łubin żółty Rys. 8 Wykorzystanie i pokrycie wysokobiałkowych surowców paszowych w Polsce w 2011 roku 4000 2004 328 335 69 778 230 802 190 273 2005 338 968 78 772 248 491 409 134 2006 289 334 56 549 175 622 279 846 2007 324 395 90 970 155 532 564 802 3500 3000 213 648 2008 233 732 55 817 102 455 396 861 2009 248 978 78 263 99 686 569 539 2010 380 809 137 359 185 197 1 261 996 2011 368 927 136 812 178 582 785 615 Dynamika (100 = rok poprzedni) 103,2 112,9 107,7 2005 215 2006 85,4 71,8 70,7 147,1 2007 112,1 160,9 88,6 296,8 2500 2000 1500 1000 Deficyt 2763 1888 20 24 268 278 deficyt pozostałe śruta słonecznikowa śruta sojowa mączki zwierzęce nasiona strączkowe śruta rzepakowa 2008 72,1 61,4 65,9 208,6 2009 106,5 140,2 97,3 299,3 500 714 714 2010 152,9 175,5 185,8 221,6 2011 96,9 99,6 96,4 62,3 0 Krajowe pokrycie Krajowe wykorzystanie Opracowanie: Jerzak M.A. i współpracownicy na podstawie danych GUS Opracowanie: Jerzak M.A. i współpracownicy, na podstawie danych GUS 75

Rys. 9. Import śruty sojowej w latach 2004-2011 Rys. 10. Notowania cen grochu, pszenicy i śruty sojowej w latach 2005-2011 Opracowanie: M.A. Jerzak i współpracownicy, na podstawie IERiGŻ-PIB, Opracowanie: Jerzak M.A. i współpracownicy, na podstawie GUS Warszawa 2007, 2010 r. Rys. 11. Bilans roślin strączkowych w Polsce Rys. 12. Wykorzystanie nasion roślin strączkowych w Polsce w 2011 roku POLSKA Opracowanie: Jerzak M.A. i współpracownicy, na podstawie danych GUS Opracowanie: Jerzak M.A. i współpracownicy na podstawie danych GUS 76

Powody decyzji o uprawie roślin strączkowych w gospodarstwach Wielkoobszarowych w Wielkopolsce Możliwości produkcji i wykorzystania roślin strączkowych w opinii uczestników rynku w Wielkopolsce Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Powody decyzji o rezygnacji z uprawy roślin strączkowych w gospodarstwach wielkobszarowych w Wielkopolsce: Postrzegane zagrożenia działalności gospodarczej według producentów pasz (n=17) Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych Uwaga: Ocena według skali (12) duże zagrożenie (1) brak zagrożenia. 77

Oczekiwane wsparcie przy wdrażaniu rodzimych roślin strączkowych do produkcji pasz wsparciem finansowym do produkcji pasz opartych na rodzimych surowcach współpracą w promowaniu pasz powstałych na bazie rodzimych surowców szkoleniem w zakresie technologii produkcji pasz pomocą w sprzedaży produktu pomocą w zakupie dużych partii surowców szkoleniem w zakresie wartości odżywczej nowej substancji 0 2 4 6 8 10 12 Narzędzia stymulowania rozwoju produkcji roślin strączkowych Dopłaty do produkcji roślin strączkowych Ograniczenie dostępu do białka sojowego (cła) Promowanie produktów finalnych wytwarzanych na bazie roślin strączkowych Finansowe wsparcie wprowadzania na rynek rodzimych roślin strączkowych w miejsce soi Opinia wyrażona przez zarządy 17 przedsiębiorstw paszowych w województwie wielkopolskim i kujawsko-pomorskim Rynkowy system stymulowania produkcji roślin strączkowych poprzez promowanie produktów niszowych Poszukiwanie produktu niszowego na rynku Producent mięsa rozwija produkcję eko Poszukuje na rynku żywca żywionego eko System zaopatrzenia zakładów paszowych w surowiec pochodzenia roślin strączkowych Producenci surowca białkowego z roślin strączkowych Przedsiębiorstwa paszowe Producenci surowca Internetowa platforma białkowego z roślin obrotu roślinami Promocja produktu niszowego (mięsa eko) Konsumenci Producenci trzody rozwijają produkcję żywca eko strączkowych Producenci surowca białkowego z roślin strączkowych strączkowymi Koncentracja obrotu Tworzenie dużych jednorodnych kontraktów Przedsiębiorstwa paszowe Producenci rolni zwiększają produkcję strączkowych jako ekologiczne komponenty paszowe Zwiększenie produkcji pasz eko Producenci trzody poszukują paszy eko Producenci surowca białkowego z roślin strączkowych Przedsiębiorstwa paszowe Producenci pasz poszukują eko komponentów Opracowanie: M.A.Jerzak paszowych Opracowanie: M..A. Jerzak 78

1883 1893 1900 1913 1920 1927/28 1930 1935 1938 1940 1950 1955 1960 1965 1971 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Wnioski Nowoczesne technologie uprawy roślin strączkowych 1. W Polsce rynek roślin strączkowych jest bardzo płytki i niepłynny 2. Trendy cenowe nasion roślin strączkowych są zdominowane przez światowy rynek soi 3. Uzyskanie miejsca dla rodzimych roślin strączkowych na krajowym rynku komponentów paszowych możliwe jest poprzez walkę konkurencyjną z głównymi operatorami na rynku soi co wymaga znacznych nakładów finansowych i czasu. Łubin żółty Jerzy Szukała Agnieszka Faligowska Katedra Agronomii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Groch siewny Prusim 5-6.10.2012 Plan wykładu Udział roślin strączkowych w strukturze zasiewów w latach 1883-2005* 1. Krótki rys historyczny 6 2. Cel wprowadzenia nowych technologii 3. Korzyści wynikające z ich wprowadzenia 4. Wnioski 5 4 3 2 1 0 5,1 4,8 4,3 2,8 5,2 4,3 4,2 4,2 3,8 3,8 3 3,3 3,4 2,4 2,1 2,2 1,3 1,8 1,1 0,7 * wg Szukały (2006) 79

1. Krótki rys historyczny o uprawie łubinu 1. Krótki rys historyczny o uprawie łubinu 1.Ciekawych informacji o łubinie jako nawozie zielonym dostarcza Ziemianin nr 1 z 1875 roku w artykule - Wpływ uprawy łubinu na rozwój gospodarstw. Jak pisze prof. Pietruszczyński znajdujemy w nim opis gospodarstwa Ławica pod Poznaniem należącego do Sterna Gwiazdowskiego, w którym uprawiano od 1840 roku łubinu na zielony nawóz, a od 1854 w ciągu 20 lat traktował tę uprawę na szeroką skalę. 2. Początkowo właściciel zasiał 10 szefli łubinu żółtego. Później każdego roku powiększał powierzchnię obsianą łubinem. Po kilkunastu latach uprawiał stale 150-200 mórg łubinu. Grunt na Ławicy był początkowo jałowy. Po 6 latach uprawiane po nim żyto oznaczało się z daleka bujnością i odróżniało się od żyta zasianego w ugorze zwykłym ciemnozieloną barwą liści. 3. Omłoty żyta z pól na których po raz drugi lub trzeci uprawiano łubin podniosły się podniosły się o 40-50%. 4. Dalej autor pisze, że w następstwie właściciel przekonał się, że łubin był u niego doskonałym nawozem pod ziemniaki. 5. Po dwudziestoletnim stosowaniu łubinu znać było ogromny wpływ tej rośliny na podniesienie ogólnej kultury rolnej. 6. Podniosły się plony wszystkich ziemiopłodów i zaczęto uprawiać nawet takie rośliny o których dawniej właściciel Ławicy nawet nie marzył. 7. Przykład Ławicy podziałał zachęcająco nie tylko na okolicznych właścicieli gospodarstw ale i na dalsze miejscowości. 2. Cel wprowadzenia nowych technologii Większe wykorzystanie postępu biologicznego metodami agrotechnicznymi 1. Większe wykorzystanie postępu biologicznego metodami agrotechnicznymi 2. Wprowadzenie ekonomicznie uzasadnionych technologii uprawy sprzyjających zasadom rolnictwa zrównoważonego 3. Zmniejszenie nakładów energetycznych 4. Ograniczenie procesów degradacji gleb, wnoszących do gleby dużą ilość masy organicznej, określenie różnic w wiązaniu azoty atmosferycznego 5. Wpływ na jakość uzyskanych plonów 6. Określenie przyrodniczych, rolniczych i ekonomicznych skutków różnej intensywności uprawy roślin strączkowych 7. Wyjście naprzeciw Dyrektywie (209/128/WE) o zrównoważonym stosowaniu środków ochrony roślin Zależy on od: 1. postępu technologicznego 2. warunków siedliskowych 3. wiedzy rolnika Nowe odmiany nie ujawniają swoich możliwości produkcyjnych 1. przy niskim poziomie agrotechniki 2. bo nie spełnimy ich wymagań agrotechnicznych 3. przy braku systematycznej wymiany materiału siewnego 80

Większe wykorzystanie postępu biologicznego metodami agrotechnicznymi Szacuje się, że w praktyce rolniczej potencjał plonotwórczy nowych odmian jest wykorzystywany w około 50-60% Wprowadzenie ekonomicznie uzasadnionych technologii uprawy sprzyjających zasadom rolnictwa zrównoważonego Który system uprawy roli jest najkorzystniejszy dla strączkowych? Świadczą o tym częściowo różnice pomiędzy wynikami produkcyjnymi w dobrych i słabszych gospodarstwach Przyczyna - to brak sprawnie funkcjonującego systemu upowszechniania wiedzy i doradztwa rolniczego w kraju Jeden z pierwszych etapów uprawy bezpłużnej - brona talerzowa Fot. J. Szukała Uprawa bezpłużna agregatem Horsch Tiger Fot. J. Szukała 81

Fot. J. Szukała Siew grochu w systemie uprawy uproszczonej Fot. J. Szukała Łubin żółty uprawa bezpłużna Groch siewny uprawa bezpłużna Fot. J. Szukała Fot J. Szukała 82

Fot. J. Szukała Fot. J. Szukała Wpływ wieloletniego stosowania uproszczeń w uprawie roli na plonowanie grochu siewnego (dt/ha) (ZDD Brody 2011-2012 Małecka) System uprawy roli 2011 2012 Tradycyjny -płużny 21,5 b 53,3 a Bezpłużny bezorkowy (UPR) 22,7 a 51,4 a Zerowy siew bezpośredni (SB) 19,9 c 45,1 b Bezpłużny (SB/UPR) 20,8 b 46,6 b Bezpłużny (SB 2x/UPR 1 x) 21,1 b 45,1 b NIR0,05 1,01 3,32 Badany parametr Raze pobr. azot kg ha Azot pocho. zatmosf (%) Azot pocho. atmosf. (kg ha) Całkowita ilość oraz azot pobrany z atmosfery przez łubin wąskolistny odmiany Baron i żółty odmiany Mister w zależności od systemu uprawy roli (w kg/ha - ZDD Złotniki -Kalembasa 2012r) Rośli na testo wa Ł. wą Ł. żół Ł.wą. Ł.żół Ł.wa Ł.żół. System uprawy roli Tradycyjny Uproszczony Siew bezpośredni słoma nasio razem słoma nasion razem słoma nasion razem 85,2 48,3 52,22 55,45 44,4 27,1 110,6 159,9 45,11 62,78 49,7 100,9 195,8 208,2 - - 94,1 128,0 90,5 51,9 20,33 46,82 18,1 24,2 98,0 152,8 38,52 62,21 37,8 95,3 188,5 204,6 - - 55,9 119,5 65,3 48,8 26,27 50,43 18,3 26,0 101,0 136,1 53,84 74,86 53,6 102,8 166,3 184,9 - - 71,9 128,8 83

Kalkulacja uprawy łubinu żółtego odmiany Lord w zależności od systemów uprawy roli w doświadczeniu łanowym (ZD Przebędowo 2012) Wyszczególnienie Tradycyjna Uproszczona Siew bezpośredni Wartość produkcji Wartość zebranych nasion 20,4 t/ha-2 040,00 21,5 t/ha-2 150,00 15,2 t/ha-1 520,00 Dopłaty JPO UPO Specjalna 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 Razem nasiona + dopłaty 3 574,93 3 684,93 3 054,93 Koszty bezpośrednie Materiał siewny 380,00 380,00 380,00 Nawozy mineralne 375,00 375,00 375,00 Środki ochrony roślin 397,00 397,00 434,00 Koszty robocizny 30,82 24,52 33,68 Koszty paliwa 249,75 161,10 71,10 Razem koszty bezpośrednie 1 432,57 1 337,62 1 293,78 Nadwyżka bezpośrednia 2 142,36 2 347,31 1 764,15 Koszt produkcji 1 kg białka 2,94 zł 3,05 zł 3,25 zł Wartość zebranych nasion Tradycyjna Uproszczona Siew bezpośredni Wartość produkcji w zł Wartość zebranego plonu nasion 13,8 t/ha-1 380,00 10,3 t/ha-1 030,00 0,4 t/ha-440,00 Dopłaty: Kalkulacja uprawy łubinu wąskolistnego odmiany Dalbor w zależności od systemów uprawy roli w doświadczeniu łanowym (ZD Przebędowo 2012) JPG UPO Specjalna 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 Razem nasiona + dopłaty 2 914,93 2 564,93 1 974,93 Koszty bezpośrednie w zł Materiał siewny 330,00 330,00 330,00 Nawozy mineralne 375,00 375,00 375,00 Środki ochrony roślin 264,00 264,00 301,37 Koszty robocizny 25,08 20,11 36,56 Koszty paliwa 254,70 169,65 88,20 Razem koszty bezpośrednie 1 248,78 1 158,76 1 131,13 Nadwyżka bezpośrednia 1 666,15 1 406,17 843,80 Koszt produkcji 1 kg białka 3,33 zł 4,13 zł 9,45 zł Kalkulacja uprawy grochu siewnego odmiany Model w zależności od systemów uprawy roli w doświadczeniu łanowym (ZD Przebędowo 2012) Wartość zebranych nasion Tradycyjna Uproszczona Siew bezpośredni Wartość produkcji w zł Wartość zebranego plonu nasion 23,2 t/ha-2 320,00 24,5 t/ha-2 450,00 16,3 t/ha-1 630,00 JPG Dopłaty: UPO Specjalna 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 Razem nasiona + dopłaty 3 854,93 3 984,93 3 164,93 Koszty bezpośrednie w zł Materiał siewny 500,00 500,00 500,00 Nawozy mineralne 375,00 375,00 375,00 Środki ochrony roślin 450,00 450,00 487,00 Koszty robocizny 25,00 41,90 30,56 Koszty paliwa 254,70 169,65 88,20 Razem koszty bezpośrednie 1 604,70 1 536,55 1 480,76 Nadwyżka bezpośrednia 2 250,23 2 448,38 1 684,17 Koszt produkcji 1 kg białka 3,87 zł 3,51 zł 5,09 zł Kalkulacja uprawy łubinu białego Butan w zależności od systemów uprawy roli w doświadczeniu łanowym (ZD Przebędowo 2012) Wartość zebranych nasion Tradycyjna Uproszczona Siew bezpośredni Wartość produkcji w zł Wartość zebranego plonu nasion 23,2 t/ha-2 320,00 1,9 t/ha-1 950,00 0,7 t/ha-730,00 JPG Dopłaty: UPO Specjalna 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 731,72 211,80 591,41 Razem nasiona + dopłaty 3 854,93 3 484,93 2 264,93 Koszty bezpośrednie Materiał siewny 460,00 460,00 460,00 Nawozy mineralne 375,00 375,00 375,00 Środki ochrony roślin 350,00 350,00 387,00 Koszty robocizny 33,22 26,62 36,97 Koszty paliwa 249,75 159,30 166,37 Razem koszty bezpośrednie 1 467,97 1 370,92 1 425,34 Nadwyżka bezpośrednia 2 386,96 2 114,01 839,59 Koszt produkcji 1 kg białka 2,19 zł 2,43 zł 6,75 zł 84

jtk g-1 s.m. gleby x 10 5 4. Ograniczenie procesów degradacji gleb Drobnoustroje glebowe w zależności od systemu uprawy roli pod groch siewny odmiany Tarachalska (ZDD Brody-Małecka 2011 termin oznaczenia 6.06.2011) System upraw y roli Warstw a gleby cm Bakterie ogólna liczba szt.x10 5 /1g s.m. gleby Azotobakter szt/1 g s.m gleby Grzyby sztx10 4 1 g s.m gleby Promieniowce szt.x10/1g s.m. gleby Oligotrofy szt.x10 5 / 1g s.m. gleby Kopiotrofy szt.x10 5 /1g s.m. gleby 4. Ograniczenie procesów degradacji gleb Ryc. 1 Ogólna Ogólna liczba bakterii liczba bakterii glebowych - łubin w żółty okresie kwitnienia łubinu 60 żółtego w zależności od deszczowania i systemów uprawy roli (ZDD Złotniki 2012 Szukała, Faligowska, Klama) 50 TR 12,74 9,88 6,24 17,33 15,86 6,76 UPR 0-10 14,03 8,53 10,18 27,56 41,98 11,28 SB 22,20 1,39 11,66 46,07 49,13 15,82 40 30 20 10 ND D ND D TR 24,70 5,83 9,99 27,47 21,37 6,38 UPR 10-20 11,70 5,13 5,98 12,22 20,66 6,76 SB 16,28 6,83 6,04 20,48 20,74 16,01 0 Ł.Ż.(0-5) 1 Ł.Ż.(0-5) 2 Ł.Ż.(0-5) 3 Ł.Ż.(0-5) 4 Ł.Ż.(0-5) 5 Ł.Ż.(0-5) 6 Ł.Ż.(10-15) 7 ND niedeszczowany, D- deszczowany, 1,4,7,10 - uprawa płużna, kombinacje 2,5,8,11 doświadczalne uprawa bezpłużna 3,6,9,12 uprawa zerowa (siew bezpośredni) Ł.Ż.(10-15) 8 Ł.Ż.(10-15) 9 Ł.Ż.(10-15) 10 Ł.Ż.(10-15) 11 Ł.Ż.(10-15) 12 Ograniczenie procesów degradacji gleb Wnioski Na podstawie wstępnych badań można sformułować następujące wnioski: Okres wegetacyjny w 2012 roku pod względem warunków pogodowych był na ogół korzystny dla plonowania roślin strączkowych w Wielkopolsce Łubin wąskolistny odmiany Baron w zależności od systemu uprawy roli pobrał z atmosfery od 55,9 do 94,1 kg czystego azotu, a łubin żółty odmiany Mister od 119,5 do 128,8 kg Groch siewny w warunkach stosowania długotrwałych (13-letnich) uproszczeń w uprawie roli nie wykazał istotnych różnic w plonowaniu pomiędzy tradycyjną uprawą płużną, a uprawą bezpłużną, natomiast siew bezpośredni obniżył plony odpowiednio o 15,4 i 12,3% Uprawa bezpłużna - widać więcej dżdżownic Fot. J.Szukała 85

Wnioski 4. W doświadczeniu łanowym na glebie lekkiej w 2012 roku: a) łubin żółty odmiany Lord plonował najwyżej w uprawie bezpłużnej i płużnej, a o około 29% niżej w siewie bezpośrednim w ściernisko b) Łubin wąskolistny odmiany Dalbor plonował najwyżej w uprawie orkowej, o 23,4% niżej w bezorkowej i ponad 3-krotnie niżej w siewie bezpośrednim w ściernisko c) Łubin biały odmiany Butan plonował najwyżej w uprawie płużnej, o 16% niżej w bezpłuznej i 3-krotnie niżej w siewie bezpośrednim w ściernisko d) Groch siewny odmiany Model polował podobnie w uprawie płużnej i bezpłużnej, a o około 15% niżej w siewie bezpośrednim w ściernisko Wnioski 5. W doświadczeniu łanowym na glebie lekkiej w 2012 roku najwyższą nadwyżkę bezpośrednią uzyskano z: a) łubinu żółtego odmiany Lord dał najwyższą w uprawie bezpłużnej i płużnej, b) łubinu wąskolistnego odmiany Dalbor w uprawie płużnej, c) łubinu białego odmiany Butan w uprawie płużnej, d) grochu siewnego odmiany Model w uprawie płużnej i bezpłużnej, 6. Koszt 1 kg białka zawartego w śrucie sojowej wynosi przy cenie 2000 tys. zł/tonę = 5,21 zł. Natomiast koszt produkcji 1 kg białka w doświadczeniu łanowym z strączkowymi w uprawie płużnej i bezpłużnej był niższy odpowiednio: a) łubinu żółtego odmiany Lord 43,4 i 41,5% b) łubinu wąskolistnego Dalbor 36,1 i 20,8% c) łubinu białego odmiany Butan 58,0 i 53,4% d) grochu siewnego odmiany Model 25,7 i 32,6% 7. Stosując uproszczoną uprawę roli pod łubin można zaoszczędzić co najmniej około 35% paliwa 8. W warunkach stosowania uproszczeń w uprawie roli w okresie kwitnienia grochu stwierdzono zwiększoną liczbę drobnoustrojów glebowych Wstęp Aktualne problemy ochrony upraw roślin strączkowych Prof. dr hab. Marek Korbas, Zakład Mikologii, IOR PIB, Poznań W Polsce 1% areału uprawy zajmują rośliny strączkowe np. pow. uprawy łubinu wynosi 31 tys. ha. Rośliny strączkowe często mają małą odporność na choroby. W latach uzyskuje się mało stabilne plony. Od 2010 roku dopłata bezpośrednia do uprawy roślin strączkowych wynosi 60 Euro/ha.,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) 86

Fazy rozwojowe, w których rośliny motylkowate najbardziej są podatne na porażenie przez patogeny * Kiełkowanie * Rozwój liści * Wzrost łodygi * Rozwój kwiatostanu * Kwitnienie Kwiatostan lub strąki: Colletotrichum sp. Botrytis sp. Ascochyta sp. Erysiphe sp. Najczęściej porażane organy roślin motylkowatych Liście: Colletotrichum sp. Cercospora sp. Ascochyta sp. Phoma sp. Pleiochaeta setosa Peronospora sp. Erysiphe sp. Pseudopeziza trifolii Korzeń: Colletotrichum sp. Fusarium sp. Rhizoctonia sp. Zgorzel łodyg Fusarium sp. Sclerotinia sp. Phomopsis leptostromiformis Choroby grzybowe przenoszone przez nasiona plamistość liści: fasoli, grochu, bobiku, lucerny, soi askochytoza, cerkosporioza antraknoza: fasoli, koniczyny, łubinu, wyki zgnilizna twardzikowa: fasoli, łubinu, soi, koniczyny szara pleśń fuzarioza brunatna plamistość liści łubinu Charakterystyczne objawy porażenia nasion przez patogeny grzybowe Fasola Ascochyta sp. Colletotrichum sp. 87

Charakterystyczne objawy porażenia nasion przez patogeny grzybowe Soja Groch Charakterystyczne objawy porażenia nasion łubinu przez patogeny grzybowe Cercospora sp. Ascochyta pisi Początek sezonu wegetacyjnego (niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza i gleby) Zgorzel siewek Pojawianie się chorób w czasie wegetacji Fasola Rhizoctonia solani Bobik Ascochyta sp. Łubin żółty Colletotrichum gloeosporioides 88

Początek sezonu wegetacyjnego (niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza i gleby) Początek sezonu wegetacyjnego (niska temperatura, wysoka wilgotność powietrza i gleby) Mączniak rzekomy Peronospora pisi - groch P. manshurica - soja P. viciae sative - wyka Łubin - antraknoza Koniec maja/początek czerwca ANTRAKNOZA ŁUBINU (duża wilgotność powietrza) Koniec maja/początek czerwca ANTRAKNOZA ŁUBINU c.d. (duża wilgotność powietrza) 89

Koniec maja/początek czerwca ANTRAKNOZA ŁUBINU c.d. (duża wilgotność powietrza) Czerwiec (kwitnienie roślin) Askochytoza grochu Ascochyta pisi A. pinodella A. pisi A. pinodes Czerwiec (kwitnienie roślin) Czekoladowa plamistość bobiku Botrytis fabae Czerwiec (kwitnienie roślin) Plamistości liści: septorioza, askochytoza, cerkosporioza, fuzarioza, antraknoza Brunatna plamistość liści łubinu Pleiochaeta setosa 90

Czerwiec (kwitnienie roślin) - koniec miesiąca Więdnięcie fuzaryjne łubinu Fusarium oxysporum (niska wilgotność względna powietrza, deficyt wody w glebie, wysoka temperatura ) Czerwiec (kwitnienie roślin) - koniec miesiąca Fuzarioza grochu: F. oxysporum; F. solani Fusarium oxysporum - sprawca fuzaryjnego więdnięcia roślin Lipiec i sierpień ZGNILIZNA TWARDZIKOWA na łubinie Sclerotinia sclerotiorum Lipiec i sierpień ZGNILIZNA TWARDZIKOWA na soi Sclerotinia sclerotiorum 91

SZARA PLEŚŃ na łubinie Botrytis cinerea Lipiec i sierpień Lipiec i sierpień SZARA PLEŚŃ na łubinie - c.d. Botrytis cinerea Lipiec i sierpień Infekcja wtórna Colletotrichum gloeosporioides ANTRAKNOZA Lipiec i sierpień Infekcja wtórna Colletotrichum gloeosporioides ANTRAKNOZA - c.d. 92

Ascochyta pisi Lipiec i sierpień Infekcja wtórna ASKOCHYTOZA GROCHU Lipiec i sierpień Nasilenie objawów Ascochyta fabae ASKOCHYTOZA BOBIKU Lipiec i sierpień Mączniak prawdziwy motylkowatych Koniec okresu wegetacji - połowa lipca, sierpień Rdza Uromyces fabae bobik, groch, wyka Uromyces pisi groch 93

Koniec okresu wegetacji - połowa lipca, sierpień Rdza Uromyces lupinicolus Uromyces renovatus Zwalczanie chorób grochu stosować zdrowy materiał siewny; stosować kilkuletnią przerwę w uprawie na polu, gdzie wystąpiły choroby; starannie wykonywać uprawę przed siewem (podorywka, orka, itp.); unikać gleb ciężkich, podmokłych, zaskorupiających się; w miarę możliwości wysiewać odmiany odporne na niektóre rasy grzybów zaprawiać nasiona przed siewem jedną z zalecanych zapraw (tabela); opryskiwać rośliny w trakcie wegetacji (tabela). Wykaz zapraw zarejestrowanych do zaprawiania nasion grochu Zgorzel siewek Choroba Zaprawa Dawka na 100 kg nasion Zgorzelowa plamistość grochu Dithane NeoTec 75 WG Grevit 200 SL Manconex 80 WP Sarox T 500 FS Vitavax 200 FS Dithane NeoTec 75 WG Manconex 80 WP 200-500 g 5 ml w 1000 ml H 2 O 200-500 g 400 ml + 400 ml H 2 O 400 ml + 400 ml H 2 O 200-500 g 200-500 g Wykaz fungicydów zarejestrowanych do zwalczania chorób grochu Fungicyd Zgorzelowa plamistość Rdza grochu Mączniak prawdziwy grochu Szara pleśń Mączniak rzekomy grochu Amistar 250 SC 0,8 l - - - 0,8 l Biosept 33 SL - - - 0,8-1,5 l 0,8-1,5 l Blotch 500 SC 1,5-2,0 l - - - - Bravo 500 SC 1,5-2,0 l - - - - Dithane NeoTec 75 WG 2,0-3,0 kg 2,0-3,0 kg - - - Grevit 200 SL - - - 1,5 l 1,5 l Manconex 80 WP 2,0-3,0 kg 2,0-3,0 kg - - - PILAR-Chlorotalonil 500 SC 1,5-2,0 l - - - - Sancozeb 80 WP 2,0-3,0 kg 2,0-3,0 kg - - - Switch 62,5 WP* 0,8-1,0 kg - - 0,8-1,0 kg - Tiotar 80 WP - - 2,0 kg - - Tiotar 800 SC - - 2,0 l - - 94

Zwalczanie chorób łubinu dobór odmian odpornych; czteroletnia przerwa w uprawie; wczesny siew łubinu uprawianego na nasiona; prawidłowe nawożenie; głębokie przeoranie resztek pożniwnych; unikanie sąsiedztwa łubinu z lucerną i koniczyną; zaprawianie nasion przed siewem zalecaną zaprawą (tabela); opryskiwanie roślin w trakcie wegetacji (tabela). Wykaz zapraw zarejestrowanych do zaprawiania nasion łubinu Choroba Zaprawa Dawka na 100 kg nasion Zgorzel siewek Vitavax 200 FS 350 ml + 700 ml H 2 0 Wykaz fungicydów zarejestrowanych do zwalczania chorób łubinu Choroba Fungicyd Dawka na ha Antraknoza Gwarant 500 SC 2,0 l Mączniak prawdziwy Tiotar 500 SC 2,0 l Zwalczanie chorób bobiku zdrowy kwalifikowany materiał nasienny; prawidłowe zmianowanie; staranna uprawa gleby pod zasiew; staranny zbiór roślin i uprawa gleby umożliwiająca zniszczenie resztek pożniwnych; zaprawianie nasion przed siewem zalecaną zaprawą (tabela); opryskiwanie roślin w trakcie wegetacji (tabela). Wykaz zapraw zarejestrowanych do zaprawiania nasion bobiku Zgorzel siewek Choroba Zaprawa Dawka na 100 kg nasion Zaprawa Oxafun T 75 DS/WS 200 g lub 200 g + 800 ml H 2 0 95

Wykaz fungicydów zarejestrowanych do zwalczania chorób bobiku Fungicyd Plamistości bobiku: askochytoza bobiku, czekoladowa plamistość bobiku Rdza bobiku Mączniak prawdziwy Blotch 500 SC 3,0 l - - Bravo 500 SC 3,0 l - - Dithane NeoTec 75 WG 2,0-3,0 kg 2,0-3,0 kg - Manconex 80 WP 2,0-3,0 kg 2,0-3,0 kg - PILAR-Chlorotalonil 500 SC 3,0 l - - Rovral Flo 255 SC 3,0 l - - Sportak 450 EC 1,5 l - - Tiotar 80 WP - - 2,0 kg Tiotar 800 SC - - 2,0 l Zastępowanie białka sojowego białkiem pochodzenia krajowego w produkcji mięsa wieprzowego - analiza SWOT Prusim 05-06 X 2012 r. dr inż.tadeusz Blicharski PZHiPTCh POLSUS IGiHZ PAN w Jastrzębcu,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) Analiza SWOT Intensywność upraw zbóż Dostępność pasz pochodnych rzepaku i strączkowych Wartość pokarmowa i przydatność Zalecenia i ograniczenia Opłacalność upraw i stosowania w żywieniu trzody Inne aspekty upraw i stosowania w żywieniu trzody pasz wysokobiałkowych Ocena możliwości zastąpienia Źródło: GUS 96

Uprawy rzepaku i rzepiku Intensywność upraw strączkowych Źródło: GUS Źródło: GUS Struktura zasiewów Obecne zużycie podstawowych pasz wysokobiałkowych śruty sojowej 1 850 tys. ton śruty rzepakowej 844 tys. ton śruty słonecznikowej 751 tys. ton strączkowe 257 tys. ton mączka rybna 23 tys. ton pozostałe 269 tys. ton 97

BIAŁKO OGÓLNE (g/kg) Podstawowe parametry głównych pasz białkowych WARTOŚĆ ENERGETYCZNA (energia metaboliczna) Groch Zawartość białka ogólnego i najważniejszych aminokwasów w białku nasion strączkowych, PASZA niskotaninowy Bobik niskotaninowy WARTOŚĆ ENERGETYCZNA (MJ/kg) śruty sojowej i rzepakowej LIZYNA AMINOKWASY (g/100g białka) METIONINA + CYSTYNA TREONINA TRYPTOFAN 13,8 207 7,3 2,5 3,7 0,9 13,2 260 5,2 2,0 3,4 0,9 Łubin biały 13,0 310 5,0 2,2 3,6 0,8 Łubin wąskolistny 11,8 300 4,6 2,0 3,3 0,8 Łubin żółty 12,4 385 4,5 2,9 3,2 0,8 Podstawowe parametry głównych pasz wysokobiałkowych Spośród wszystkich pasz pochodzenia roślinnego stosowanych w żywieniu świń, skład aminokwasowy białka poekstrakcyjnej śruty sojowej jest uznawany za najlepszy i najbardziej zbliżony do modelu białka idealnego (czyli białka jaja kurzego). Śruta sojowa 12,9 430 6,3 2,9 3,9 1,3 Śruta rzepakowa 10,7 376 5,4 4,5 4,4 1,3 Podstawowe parametry głównych pasz wysokobiałkowych Nasiona krajowych strączkowych zawierają więcej białka niż zboża (zboża przeciętnie ok. 10-12%), stosunkowo dużo tłuszczu, więcej włókna (zwłaszcza łubin wąskolistny 164 g/1kg suchej masy i żółty 157 g/1kg s.m., ze zbóż więcej włókna jest tylko w owsie oplewionym 188 g/1kg s.m.), znacznie więcej związków mineralnych i bardzo mało witamin. Ale zarówno białka jak i aminokwasów mniej niż poekstrakcyjna ś. s. Możliwości stosowania pasz wysokobiałkowych w żywieniu trzody Pochodne rzepaku zawierają dużo białka lecz mniej niż poekstrakcyjna śruta sojowa. Jednak skład aminokwasowy poekstrakcyjnej śruty rzepakowej jest bardziej korzystny niż nasion roślin strączkowych przy niższej wartości energetycznej. 98

Możliwości stosowania pasz wysokobiałkowych w żywieniu trzody Możliwość wykorzystania w żywieniu zwierząt nasion strączkowych jest poważnie ograniczana występowaniem tzw. związków antyżywieniowych. Są to związki będące naturalnymi składnikami roślin z tej grupy, spełniającymi w nich pożyteczne funkcje, m.in. jako substancje obronne poprawiają odporność i chronią przed szkodnikami w okresie wegetacji. Z tego też względu, najwięcej jest ich w zielonych częściach roślin, a najmniej w nasionach. Możliwości stosowania pasz wysokobiałkowych w żywieniu trzody Związki te stanowią zagrożenie dla zdrowotności i produkcyjności zwierząt, które są żywione zawierającą je paszą. Najbardziej wrażliwe na obecność związków antyżywieniowych w paszy są zwierzęta monogastryczne. Dlatego też, w żywieniu świń nie wolno stosować zielonek z roślin strączkowych, a jedynie ich nasiona i to pod warunkiem ograniczenia ich udziału i skierowania tylko do niektórych grup zwierząt. Możliwości stosowania pasz wysokobiałkowych w żywieniu trzody Opłacalność PASZA GŁÓWNE ZWIĄZKI ANTYŻYWIENIOWE DOPUSZCZALNY UDZIAŁ WPŁYW NA ZDROWIE ZWIERZĄT W MIESZANKACH I PRODUKCYJNOŚĆ PEŁNOPORCJOWYCH (%) Zbiór białka z ha powierzchni upraw Bobik, Peluszka Groch taniny, inhibitory proteaz, lektyny, α-galaktozydy lektyny, inhibitory proteaz, α- galaktozydy - tworzenie niestrawnych kompleksów z białkami pokarmowymi - hamowanie wydzielania i aktywności enzymów trawiennych - obniżenie spożycia i wykorzystania paszy (obniżenie przyrostów dziennych) - aglutynacja komórek (erytrocytów) - hamowanie wzrostu zwierząt 15 30 pszenica przy 6 tonach z ha daje zbiór białka 663 kg/ha łubin żółty przy 2 tonach z ha daje zbiór białka 714 kg/ha łubin wąskolistny przy 2,5 tonach z ha daje zbiór białka 722kg/ha łubin biały przy 2,5 tonach z ha daje zbiór białka 743 kg/ha groch siewny przy 4 tonach z ha daje zbiór białka748 kg/ha bobik przy 4 t/ha daje zbiór białka 986 kg/ha Łubin biały słodki Łubin wąskolistny słodki Łubin żółty słodki alkaloidy, α-galaktozydy alkaloidy, α-galaktozydy alkaloidy, α-galaktozydy - w dużych ilościach toksyczne - mogą powodować zakłócenia w pracy układu nerwowego, oddechowego, drgawki, porażenia, zmiany w wątrobie i parametrach krwi a nawet upadki świń 5 10 15 99

Wartość zebranych plonów z ha upraw Pszenica 6 t/ha x 941 zł/t = 5 646 zł Łubin żółty 2 tony x 1200 zł/t = 2400 zł + 60 Euro x 4,1038 zł = 246,2 zł = 2646,2 zł Łubin wąskolistny 2,5 t/ha x 1000 zł/t = 2 500 + 246,2 zł = 2 746,2 zł Łubin biały 2,5 t/ha x 1100 zł/t + 246,2 zł =2746,2 zł Groch siewny 4 t x 1100 zł/t + 246,2 zł = 4 646,2 zł Bobik 4 t x 1000 zł/t + 246,2 zł = 4 246 zł Wartość zebranych plonów z ha upraw Przykład rynku Niemieckiego, gdzie roczne zapotrzebowanie na białko wynosi ok. 4 mln ton, produkowanych w Niemczech jest 1,5 mln ton, brakujące 2,5 mln stanowi śruta sojowa. W latach 2006-2010 w Niemczech średnia różnica między przychodami ze sprzedaży a kosztami zmiennymi sprzedanej pszenicy wynosiła 700 euro/ha. Dla grochu wartość ta wynosiła 40 euro/ha, a wraz z premią 55 euro/ha wynosiła łącznie 95 euro/ha. Inne aspekty - rzepak Inne aspekty - strączkowe Pozytywne dla rzepaku Cenna roślina oleista i wobec rozwoju rynku biopaliw jej udział w uprawach rośnie Dobre stanowisko w płodozmianie szczególnie przed pszenicą Łatwość zbytu Łatwość zakupu śruty i makuchu Negatywne dla rzepaku UE we wrześniu 2012 podjęła decyzję o nie rozwijaniu tej gałęzi rynku biopaliw Dość duża wrażliwość na warunki atmosferyczne i duże wymagania agrotechniczne, niższy plon Mniejsza niż soji przydatność w żywieniu trzody Pozytywne dla strączkowych Dobry w płodozmianie, pozwala wiązać azot atmosferyczny przez bakterie korzeniowe przez co pozwala zmniejszać mineralne nawożenie azotowe dając dość duże oszczędności Łubin żółty nadaje się do upraw na lekkich glebach nie przydatnych do upraw np. pszenicy Niska cena białka w przypadku zakupu nasion do skarmiania trzodą Negatywne dla strączkowych Wysoka cena nasion do siewu Spadek siły kiełkowania zwłaszcza łubinu po omłóceniu Bywają zawodne na lekkich glebach Dość kosztowne w uprawie, trudna agrotechnika, ochrona 100

Inne przyczyny mniejszej popularności strączkowych Inne przyczyny mniejszej popularności strączkowych Śruta sojowa Dostępność bądź jako składnika paszy lub jej komponentu Wyrównanie i standaryzacja Możliwość stosowania bez ryzyka dla praktycznie wszystkich grup trzody chlewnej Strączkowe Oferty kupna a przede wszystkim sprzedaży różnych ale zwykle małych ilości w różnych regionach kraju, zwykle w postaci rynku pierwotnego Poważne ograniczenia w dostępności, bezpieczeństwie a zwłaszcza w stosowaniu praktycznie tylko do tuczników Śruta sojowa Wygoda stosowania Łatwa dostępność dla przemysłu paszowego, nie występuje konieczność magazynowani Duże wyrównanie jakości i parametrów, zwykle nie występuje konieczność badania parametrów Duże bezpieczeństwo Łatwe receptury Premiksy dostosowane do soi Strączkowe Konieczność wczesnych zakupu na rynku, zwykle małych partii i ich magazynowania Duża zmienność odmian i parametrów wynikających z agrotechniki i pogody Duże zagrożenie mykotoksynami Obróbka poprawiająca parametry nasion strączkowych kosztowna i zwykle w efekcie nie opłacalna Konieczność opracowywania wielu receptur Konieczność stosowania specjalnych premiksów i wzbogacania aminokwasami syntetycznymi Inne przyczyny mniejszej popularności strączkowych Potencjalne pełne zastąpienie importu śruty sojowej Przemysł paszowy preferuje wygodniejsze rozwiązania stąd w gotowych mieszankach udział krajowych strączkowych bardzo mały W przypadku stosowania strączkowych na poziomie indywidualnym bardzo różne efekty od pełnego zadowolenia i dobrych przyrostów aż do porażek wynikających ze złej jakości nasion i źle skomponowanego składu paszy 101

Potencjalne pełne zastąpienie importu śruty sojowej Potencjalne pełne zastąpienie importu śruty sojowej Potencjalne pełne zastąpienie importu śruty sojowej Potencjalne pełne zastąpienie importu śruty sojowej 102

Podsumowanie Całkowite zastąpienie białka sojowego krajowymi nasionami roślin strączkowych nie jest możliwe ze względu na ograniczenia udziałów tych pasz w dawkach, szczególnie w mieszankach paszowych dla drobiu i młodych świń, wynikające z nadmiernej zawartości włókna oraz substancji antyodżywczych (alkaloidy, taniny). Przekroczenie dopuszczalnych udziałów roślin strączkowych w dietach dla zwierząt obniża efektywność produkcji i jej wyniki ekonomiczne. Ograniczone powierzchnie zasiewów, niskie plonowanie strączkowych oraz napięty bilans zbóż hamuje dalszy wzrost upraw strączkowych. Rozwój upraw strączkowych jest związany z dopłatami ale nie jest równoważony przez wzrost popytu Poważne przeszkody w rozwoju upraw i popytu na strączkowe wynikają z przyczyn organizacyjnych, logistycznych i powszechnego dążenia do ograniczania kosztów pracy Wyniki wielu badań wskazują na możliwość wykorzystania nasion roślin strączkowych i pasz rzepakowych w żywieniu zwierząt rzeźnych ale w ograniczonym zakresie i to pod warunkiem, że będą one dostępne na rynku w wystarczającej ilości i standardach. Możliwości wykorzystania rodzimego białka roślinnego w systemach jakości produkcji mięsa wieprzowego na przykładzie Systemu PQS Dr inż. Anna Hammermeister Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS Prusim 6.10.2012,,Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005) PQS Programy zajmujące się produkcją żywności o wysokiej jakości Pork Quality System System Jakości Wieprzowiny Sposób produkcji wieprzowiny o wysokiej jakości 411 412 103

PQS - krajowym systemem jakości żywności System PQS powstał we współpracy POLSUS i Związku Polskie Mięso W dniu 11 XII 2009 r. został uznany przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi za krajowy system jakości żywności System Jakości Wieprzowiny PQS Gwarancja wysokiej jakości produktu Gwarancją ponadstandardowej jakości mięsa są wybrane parametry, które w pełni charakteryzują mięso kulinarne pod względem jego dalszej przydatności kulinarnej i przetwórczej oraz są zauważalne w momencie zakupu. Gwarancja pełnej identyfikowalności Dzięki opracowanemu sposobowi identyfikacji zwierząt i półtusz, System gwarantuje pełną identyfikowalność uzyskanego produktu i daje możliwość prześledzenia ścieżki pochodzenia mięsa: od partii mięsa do stada, z którego to mięso Gwarancja wiarygodności Zarówno w zakresie wysokiej jakości produktu, jak i jego identyfikowalności, które zostają potwierdzone w czasie kontroli prowadzonej przez niezależną jednostkę certyfikującą, akredytowaną na zgodność z normą PN EN 45011. pochodzi. Dobrowolność i otwartość System jest dobrowolny i otwarty, tzn. może do niego przystąpić każdy uczestnik łańcucha produkcyjnego, który dobrowolnie zdecyduje się na przestrzeganie dodatkowych wymogów, określonych dla każdego etapu produkcji. 413 414 Pork Quality System Budowanie jakości mięsa Wymagania dla etapu produkcji pierwotnej Ogniwa łańcucha produkcyjnego Gen RYR1 Rasa HODOWLA CHÓW OBRÓT UBÓJ PRZETWÓR- STWO DYSTRY- BUCJA Żywienie Dokumenty Obrót Ustalone standardy postępowania na każdym etapie. Cel - chude, nieprzetłuszczone mięso wieprzowe (kulinarne, pakowane), z zachowaniem ważnych dla konsumentów i przetwórców parametrów jakości mięsa. Oznakowanie Komponent y Identyfikowalność 415 416 104

Budowanie jakości mięsa - wymagania dla etapu obrotu i uboju Budowanie jakości mięsa - etap przetwórstwa i dystrybucji Minimalizacja stresu Ograniczony czas transportu Rozbiór Czas przechowywani a Stosowanie klasyfikacji EUROP Rozdzielenie tuczników PQS od tradycyjnych Pakowanie Zachowanie ciągu chłodniczego Szkolenie kierowców Transport Identyfikowalność Identyfikowalność 417 418 Grupy produkcyjne świń w systemie PQS Zwierzęta hodowlane (lochy i knury) Prosięta Warchlaki Użytkowość tuczna Czas tuczu, przyrosty dobowe, zużycie paszy Żywienie tuczników Jakość mięsa Jakość tuszy % mięsa, otłuszczenie Tuczniki Tusze, wyręby, mięso kulinarne wysokiej jakości 419 420 105

Żywienie a funkcje organizmu świń, jakość tuszy i mięsa Negatywny Układ trawienny - działanie wzdymające, zatwardzające Gospodarka jodowa, Zaburzenia hormonalne Pogorszenie wskaźników rozrodu Zmiany histopatologiczne Mniejsze przyrosty, Obniżenie spożycia paszy Nadmierne otłuszczenie, Nieodpowiednia konsystencja i barwa tłuszczu, Nieodpowiedni zapach i smak mięsa Gorsze efekty produkcyjne i ekonomiczne Pozytywny Wysokie przyrosty dobowe Wysoka mięsność Odpowiednia konsystencja i barwa tłuszczu, Odpowiednia barwa mięsa Optymalny poziom IMF Korzystne proporcje kwasów tłuszczowych n-6/n-3 Poprawa ekonomiki tuczu Wymagania żywieniowe w Systemie PQS Ograniczenie śruty kukurydzianej i eliminacja mączki rybnej Na miesiąc przed ubojem należy ograniczyć do 20% udział kukurydzy w dawce pokarmowej (dotyczy także DDGS z kukurydzy) i wyeliminować materiały paszowe zawierające ryby, inne organizmy morskie, ich produkty i produkty uboczne (Dz. U. 07.2.24). Możliwe stosowanie pasz GMO Żywienie 421 422 Wymagania żywieniowe w Systemie PQS Żywienie zbilansowane Receptura paszowa musi pokrywać dzienne zapotrzebowanie na białko, energię i inne składniki pokarmowe, w stopniu umożliwiającym pełne wykorzystanie potencjału genetycznego zwierząt w zakresie tempa wzrostu oraz umięśnienia i otłuszczenia tuszy. Ważna ochrona środowiska! (genotyp) Polskie NŻ, niemieckie DLG, holenderskie CVB Żywienie amerykańskie NRC 423 Dzienne zapotrzebowanie na energię (MJ EM) i lizynę (g) dla świń o masie ciała 50 kg i przyrostach dobowych 700 i 800 g wg różnych norm żywienia ( Buraczewski i Buraczewska 1997) Normy EM MJ Lizyna, g N x 6,25, g 700 800 700 800 700 800 NŻ, 1993 26,4 28,5 19,0* 21,9* 351 399 DLG, 1987 24,9 26,9 15,4* 17,4* 307 348 CVB, 1995 22,8 26,5 12,8** 14,8** 274 318 * lizyna ogólna wg CVB ** lizyna pozornie strawna do końca jelita cienkiego 424 106

Pasze białkowe w Systemie PQS 1. Powstanie sytemu PQS w okresie zakazu stosowania mączek mięsno kostnych 2. W czasie powstawania i funkcjonowania systemu PQS główne źródło białka to soja 3. Wykorzystanie krajowych pasz białkowych w ramach systemu PQS musi być rozpatrywane pod kątem: Oddziaływania na funkcjonowanie organizmu zwierząt Możliwości zbilansowania dawki pokarmowej Wpływu na parametry jakości tusz i mięsa - kontrolowane w PQS L*, IMF, WHC Efekt ekonomiczny Soja Bobik Groch Peluszka Wyka Łubiny Śruta rzepakowa, Makuch rzepakowy Soczewica Lędzian Ciecierzyca Fasola Białko roślinne Glukozynolany Związki fenolowesynapina Taniny Hemaglutyniny Inhibitory proteaz Kwas fitynowy Włókno, Lektyny, Glukozydy, Alkaloidy 425 426 Procentowy udział pasz białkowych w żywieniu różnych grup produkcyjnych świń, (Kamyczek 2012) Prosięta Tuczniki Lochy prośne Lochy karmiące Śruta sojowa 25 25 15 25 Śruta rzepakowa Makuch rzepakowy* Śruta słonecznikowa Makuch słonecznikowy 5 15 10 10-10 7 7-5 10 5-3 15 3 Bobik 5 20 10 20 Groch 5 20 10 20 Łubin słodki 0 10-15 0 0 * Brzóska iw wsp. 2010 prosięta odsadzone do 5%; warchlaki do 8% 427 Łubiny biały, wąskolistny, żółty Flis i wsp. 1998, Ferguson i wsp. 2003, Nevel i wsp. 2000, Yang i wsp. 2007, Roth-Maier i wsp. 2004, Froidmont i wsp. 2005, Hanczakowska i Urbańczyk 2001. Wyniki badań z ostatnich lat, z zastosowaniem odmian o obniżonym poziomie alkaloidów potwierdzają możliwość zastąpienia śruty sojowej w żywieniu tuczników nawet do 20% w dawce. Zraly i wsp. (2007 Białko zwierzęce (mączka rybna) lub sojowa może być zastąpiona łubinem białym przy suplementacji aminokwasami i tłuszczem; łubin nie wpłynął istotnie na charakterystykę tuszy; w porównaniu z grupą kontrolną; korzystny wpływ 20% dodatku łubinu na skład kwasów tłuszczowych i cechy sensoryczne mięsa (teksturę soczystość i smak mięsa).imf bez zmian Kwak i wsp. (2000) 30% łubinu obłuszczonego w dawce w II. okresie tuczu pogarsza wyniki tuczu, obniża wydajność rzeźną, umięśnienie tuszy, zwiększa grubość słoniny - ale lepsze mięso w porównaniu z grupą bez łubinu. 428 107