Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000

Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 Krzysztof Mielniczuk 1 r. Informacje ogólne o sieci Natura 2000 Sieć obszarów chronionych, tworzona od 1992 r. wg jednolitych zasad w całej Europie Do polskiego prawa (ustawy o ochronie przyrody) pojęcie obszaru Natura 2000 jako formy ochrony przyrody wprowadzono w 2004 r. Często nakłada się na dotychczasowe obszary chronione (np. parki narodowe) ale ich nie zastępuje Obszar Natura 2000 chroni siedliska lub gatunki, które były powodem utworzenia danego obszaru Trwają intensywne prace nad rozszerzeniem sieci N2000 w Polsce 2

Dwa rodzaje obszarów Natura 2000 OSO, czyli Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (tzw. obszary ptasie ) ustanawiane rozporządzeniem MŚ SOO, czyli Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (tzw. obszary siedliskowe ) propozycje obszarów najpierw są wysyłane przez rząd RP do KE, zatwierdzane decyzją KE, a następnie wyznaczane rozporządzeniem MŚ 3 Rządowe listy obszarów Natura 2000 Do chwili obecnej rząd polski ustanowił w drodze rozporządzenia 124 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz wysłał do Komisji Europejskiej, celem akceptacji, 364 propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Dnia 13 listopada 2007 r. Komisja Europejska wydała decyzję zatwierdzającą listę 172 obszarów Natura 2000 regionu kontynentalnego. Dla 17 obszarów Natura 2000 regionu alpejskiego, podobna decyzja została wydana dnia 25 stycznia 2008 r. Obecnie MŚ konsultuje na swojej stronie www nowe obszary Natura 2000 www.natura2000.mos.gov.pl/natura2000/ Na tej stronie znajduje się wyszukiwarka rządowych obszarów N2000, mapy, SDF 4

Standardowy Formularz Danych 5 Mapa obszaru N2000 6

Shadow List (1) Oprócz obszarów proponowanych przez rząd istnieje takŝe tzw. Shadow List stworzona przez NGO w 2004 r. i przesłana do Komisji Europejskiej Shadow List to lista obszarów, które zdaniem organizacji pozarządowych powinny być włączone do sieci Natura 2000. Ich zdaniem obszary te są konieczne, by zapewnić reprezentatywne ujęcie w sieci wszystkich gatunków i siedlisk przyrodniczych, dla których sieć jest wyznaczana Shadow List została zmodyfikowana w 2006 i 2008 r. obszary Natura 2000 ze Shadow List, zgodnie ze stanowiskiem KE muszą być do momentu ich zatwierdzenia bądź odrzucenia traktowane tak, jak obszary rządowe (patrz: Wytyczne MRR) 7 Shadow List (2) Zaktualizowana (2008) Shadow List zawiera 365 obszarów o powierzchni 11 296 km2. Dodatkowo dla 63 obszarów proponuje się modyfikację ich granic. Wraz z aktualnie proponowaną Shadow List, powierzchnia siedliskowej sieci Natura 2000 w Polsce wyniosłaby ok. 11,74% terytorium kraju (średnia unijna wynosi 13,2% a stan obecny w Polsce - 8,08 %). Mapa w Google Earth na zdjęciu obok województwo pomorskie 8

Więcej informacji o Naturze 2000 i Shadow List w tym opisy obszarów i interaktywna mapa znajduje się na stronie www Klubu Przyrodników www.kp.org.pl/n2k/ Inne strony organizacji pozarządowych zawierające informacje o Naturze 2000: www.salamandra.org.pl www.wwf.pl Shadow List (3) 9 Natura 2000 Newsletter Informacje praktyczne: Natura 2000 newsletter Komisji Europejskiej, DG Environment http://ec.europa.eu/environment/n ature/index_en.htm 10

Natura 2000 w Polsce i Europie Obszary ptasie: Polska: 16,1% powierzchni Średnia UE: 10,2 % powierzchni Obszary siedliskowe: Polska: 9,1% powierzchni Średnia UE: 13,2% powierzchni 11 Klauzula dotycząca oddziaływania na Naturę 2000 przedsięwzięć aplikujących o dofinansowanie z KE, zawarta w programach operacyjnych 2007-2013 Projekty współfinansowane w ramach programu operacyjnego będą w pełni zgodne z postanowieniami dyrektywy OOŚ, siedliskowej i ptasiej. W fazie wyboru projektów zostaną zastosowane odpowiednie kryteria kwalifikacyjne celem zagwarantowania, Ŝe projekty spełniają wymagania nakreślone przez powyŝej wymienione dyrektywy. Współfinansowanie projektów, które negatywnie oddziaływują na potencjalne obszary Natura 2000 (tzn. te obszary, które w opinii Komisji Europejskiej powinny zostać wyznaczone do 1 maja 2004 roku, ale nie zostały wyznaczone przez Polskę), nie będzie dozwolone. 12

Natura 2000 podstawy prawne Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (Habitatowa/Siedliskowa) Dyrektywa 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków (Ptasia) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.Nr 92, poz.880, ze zm.) Rozporządzenie MŚ z 21 lipca 2004 w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U.Nr 29, poz. 2313, ze zm.) 13 Art. 6(3) Dyrektywy Siedliskowej 3. KaŜdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane lub konieczne do zagospodarowania terenu, ale które moŝe na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, podlega odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego terenu z punktu widzenia załoŝeń jego ochrony. W świetle wniosków wynikających z tej oceny oraz bez uszczerbku dla przepisów ust. 4 właściwe władze krajowe wyraŝają zgodę na ten plan lub przedsięwzięcie dopiero po upewnieniu się, Ŝe nie wpłynie on niekorzystnie na dany teren oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii całego społeczeństwa. 14

Art. 6(4) Dyrektywy Siedliskowej 4. Jeśli pomimo negatywnej oceny skutków dla danego terenu oraz braku rozwiązań alternatywnych, plan lub przedsięwzięcie musi jednak zostać zrealizowane z powodów o charakterze zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego, w tym interesów mających charakter społeczny lub gospodarczy, Państwo Członkowskie stosuje wszelkieśrodki kompensujące konieczne do zapewnienia ochrony ogólnej spójności Natury 2000. O przyjętych środkach kompensujących Państwo Członkowskie informuje Komisję. JeŜeli dany teren obejmuje typ siedliska przyrodniczego i/lub jest zamieszkały przez gatunek o znaczeniu priorytetowym, jedyne względy, na które moŝna się powołać, to względy odnoszące się do zdrowia ludzkiego lub bezpieczeństwa publicznego, korzystnych skutków o podstawowym znaczeniu dla środowiska lub, po wyraŝeniu opinii przez Komisję, innych powodów o charakterze zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego. 15 Natura 2000 w ustawie o ochronie przyrody (1) art. 25 39 ustawy o ochronie przyrody Ministerstwo Środowiska przygotowało projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 767, po I czytaniu w sejmowej Komisji OŚZNiL) Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy proponowane zmiany mają na celu implementowanie dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dyrektywy Ptasiej) i dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywy Siedliskowej), usprawnienie zarządzania obszarami Natura 2000 oraz zapewnienie właściwego nadzoru przez organ wydający decyzje dotyczące reglamentowania korzystania z zasobów środowiska 16

Natura 2000 w ustawie o ochronie przyrody (2) Art. 33. 1. Zabrania się podejmowania działań mogących w znaczący sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a takŝe w znaczący sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, z zastrzeŝeniem art. 34. 17 Natura 2000 w ustawie o ochronie przyrody (3) Art. 34. 1. JeŜeli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwiązań alternatywnych, właściwy miejscowo wojewoda, a na obszarach morskich dyrektor właściwego urzędu morskiego, moŝe zezwolić na realizację planu lub przedsięwzięcia, które mogą mieć negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, zapewniając wykonanie kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000, z zastrzeŝeniem ust. 2. 18

Natura 2000 w ustawie o ochronie przyrody (4) 2. JeŜeli na obszarze Natura 2000 występuje siedlisko lub gatunek o znaczeniu priorytetowym, zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, moŝe zostać udzielone wyłącznie w celu: 1) ochrony zdrowia i Ŝycia ludzi; 2) zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego; 3) uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego; 4) wynikającym z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, po uzyskaniu opinii Komisji Europejskiej. 19 Siedlisko o znaczeniu priorytetowym Siedliska o znaczeniu priorytetowym to typy siedlisk przyrodniczych będące przedmiotem zainteresowania wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony Ich lista znajduje się w Załączniku I (Aneksie I) Dyrektywy Siedliskowej Symbol * oznacza typy siedlisk o znaczeniu priorytetowym Przykład oznaczenia siedliska priorytetowego w Dyrektywie: 91S0 * Zachodno-pontycki las bukowy 20

Gatunek o znaczeniu priorytetowym Gatunki o znaczeniu priorytetowym to gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony Ich lista znajduje się w Załączniku II (Aneksie II) Dyrektywy Siedliskowej Symbol * przed nazwą gatunku oznacza, Ŝe jest to gatunek o znaczeniu priorytetowym Przykład oznaczenia gatunku priorytetowego w Dyrektywie: * Canis lupus (z wyjątkiem populacji estońskiej, populacje greckie: wyłącznie na południe od 39 równoleŝnika; populacje hiszpańskie: wyłącznie na południe od Duero; populacje łotewskie, litewskie i fińskie). 21 W powiązaniu z innymi planami lub przedsięwzięciami Zwrot ten odnosi się do wpływów skumulowanych, powodowanych z jednej strony przez przedsięwzięcia lub plany, które są aktualnie rozpatrywane, a z drugiej strony rozpatrywanych w połączeniu z jakimikolwiek innymi istniejącymi lub proponowanymi przedsięwzięciami lub planami na integralność obszaru Natura 2000 Przykład: planowana droga przebiegająca w pewnej odległości od obszaru Natura 2000 i powodowane przez nią zaburzenia (np. hałas) nie muszą oddziaływać znacząco na gatunki ptaków waŝne z punktu widzenia integralności obszaru. JednakŜe, jeŝeli jednocześnie istnieją lub proponowane są inne przedsięwzięcia lub plany dotyczące tego terenu (np. droga po drugiej stronie obszaru Natura 2000), wtedy łączne poziomy hałasu ze wszystkich przedsięwzięć mogą powodować zaburzenia, które zostaną uznane za istotne 22

Łagodzenie Łagodzenie to środki mające na celu zminimalizowanie lub wręcz wyeliminowanie negatywnego oddziaływania planu lub przedsięwzięcia w trakcie lub po zakończeniu jego realizacji środki łagodzące powinny być rozpatrywane zgodnie z następującą hierarchią preferowanych opcji: Podejście do łagodzenia: Zapobieganie oddziaływaniu u źródła Preferencja: najwyŝsza Redukowanie oddziaływania u źródła Zmniejszenie oddziaływania na obszarze docelowym Zmniejszenie oddziaływania na poziomie receptorów najniŝsza 23 Konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego (1) w szczególnych przypadkach, kompetentne organy krajowe będą musiały zatwierdzić przedsięwzięcia lub plany, pod warunkiem, Ŝe konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego przewaŝają nad celami ochrony dotkniętego obszaru nie kaŝdy rodzaj interesu publicznego o charakterze społecznym lub gospodarczym jest wystarczający powinien być to interes długoterminowy 24

Konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego (2) Przedsięwzięcie powinno być niezbędne w ramach: działań lub polityk mających na celu ochronę wartości podstawowych dla Ŝycia obywateli (zdrowie, bezpieczeństwo, środowisko) w ramach polityk fundamentalnych dla państwa i społeczeństwa w ramach realizacji działań o charakterze społecznym lub gospodarczym, spełniających szczególne zobowiązania usług publicznych W przypadku siedlisk i gatunków priorytetowych, przedsięwzięcia i plany, które prawdopodobnie spowodują negatywne wpływy, mogą być realizowane tylko jeŝeli przywoływany interes publiczny dotyczy zdrowia ludzkiego i bezpieczeństwa publicznego względnie nadrzędnych pozytywnych konsekwencji dla środowiska albo jeŝeli przed zatwierdzeniem planu lub przedsięwzięcia Komisja wyrazi opinię w sprawie przedmiotowej inicjatywy 25 Jak postępować, jeśli z dokumentacji projektu wynika, Ŝe moŝe on znacząco oddziaływać na N2000? NaleŜy przeprowadzić ocenę oddziaływania projektu wynikającą z art. 6.3. Dyrektywy Siedliskowej zgodnie z zaleceniami przewodników KE W Polsce taka ocena jest przeprowadzona w ramach standardowej procedury OOŚ W wypadku I grupy stosowne informacje o Naturze 2000 powinny znaleźć się w raporcie, w wypadku grupy II i III najpierw w karcie informacyjnej przedsięwzięcia, a później ewentualnie w raporcie (jeśli będzie prowadzone postępowanie OOŚ) Raport powinien uwzględniać przewidywane oddziaływanie wszystkich moŝliwych do realizacji wariantów w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000 Oceny dokonuje organ prowadzący postępowanie OOŚ na podstawie danych dostarczonych w raporcie/karcie informacyjnej 26

Przewodniki KE dotyczące Natury 2000 (1) 27 Schemat oceny z art. 6.3. (1) Przewodnik Ocena planów i przedsięwzięć znacząco oddziałujących na obszary Natura 2000 zawiera wytyczne metodyczne, dotyczące przeprowadzania takiej oceny Przewodnik proponuje 4 etapy oceny Wyniki kaŝdego z etapów decydują o tym, czy konieczne jest przejście do następnego etapu procedury ETAP I ETAP II ETAP III ETAP IV Rozpoznanie Ocena właściwa Ocena rozwiązań alternatywnych Ocena środków kompensujących JeŜeli np. w etapie pierwszym nie stwierdzono negatywnego wpływu na obszar Natura 2000, nie ma potrzeby przeprowadzania dalszych etapów oceny 28

Schemat oceny z art. 6.3. (2) I. Rozpoznanie Czy istnieje prawdopodobieństwo negatywnego wpływu na obszary Natura 2000? NIE (Wojewódzki Konserwator Przyrody moŝe wypełnić Załącznik I b do wniosku o dofinansowanie) TAK (przejście do etapu 2. Ocena właściwa) II. Ocena właściwa Czy projekt ma wpływ na integralność obszaru? NIE (projekt moŝe być realizowany po zastosowaniu środków łagodzących) TAK (przejście do etapu 3. Ocena alternatyw) 29 Schemat oceny z art. 6.3. (3) III. Ocena alternatyw Czy są alternatywne warianty przedsięwzięcia? NIE (przejście do etapu 4. Ocena środków kompensujących) TAK (powrót do etapu 1. Rozpoznanie lub 2. Ocena właściwa) IV. Ocena środków kompensujących Czy występuje nadrzędny interes publiczny? NIE (przedsięwzięcie nie moŝe być realizowane) TAK (przejście do kolejnego pytania) 30

Schemat oceny z art. 6.3. (4) IV. Ocena środków kompensujących (c.d.) Czy występują siedliska lub gatunki priorytetowe? NIE (przedsięwzięcie moŝna realizować po podjęciu działań kompensujących i poinformowaniu Komisji Europejskiej) TAK (przejście do kolejnego pytania) Czy istnieją względy odnoszące się do zdrowia ludzkiego lub bezpieczeństwa publicznego albo korzyści dla środowiska naturalnego o podstawowym znaczeniu, związane z realizacją projektu? NIE (przejście do kolejnego pytania) TAK (moŝna realizować projekt po podjęciu środków kompensujących i poinformowaniu Komisji Europejskiej) 31 Schemat oceny z art. 6.3. (5) IV. Ocena środków kompensujących (c.d.) Czy istnieją inne, niŝ wyŝej wymienione względy nadrzędnego interesu publicznego, związane z realizacją przedsięwzięcia? NIE (przedsięwzięcie nie moŝe być realizowane) TAK (moŝna realizować projekt po uzyskaniu pozytywnej opinii Komisji Europejskiej i podjęciu środków kompensujących) 32

Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (1) Ocena wpływu przedsięwzięcia na Naturę 2000 powinna być wyraźnie wyodrębniona w raporcie (np. w oddzielnym rozdziale) Prawidłowo wykonany raport, zgodny z zakresem określonym w przepisach (art. 52 ust.1 UPoś, art. 68 ust. 1 ustawy o udziale społeczeństwa) zawiera takie elementy jak opis przedsięwzięcia, analiza wariantowa, opis emisji, analiza wpływów przedsięwzięcia na środowisko w powiązaniu z innymi przedsięwzięciami (skumulowanych), opis elementów przyrodniczych środowiska itd. W części raportu dotyczącej Natury 2000 naleŝy więc skupić się na analizie wpływu przedsięwzięcia na dany obszar/obszary N2000, odwołując się do elementów opisanych w innych częściach raportu 33 Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (2) Raport powinien zawierać opis obszaru/obszarów Natura 2000, na które przedsięwzięcie moŝe potencjalnie oddziaływać; do tego celu mogą posłuŝyć m.in. SDF i mapy ze stron internetowych MŚ i organizacji ekologicznych NaleŜy wskazać najistotniejsze aspekty projektu, które będą oddziaływać na kluczowe elementy obszaru Natura 2000 (np. hałas, przecięcie korytarzy ekologicznych, zaburzenie stosunków wodnych) NaleŜy w raporcie dokonać oceny istotności oddziaływania na Naturę 2000 (maksymalnie skwantyfikowanej, wyraŝoną np. wskaźnikami utraty danego siedliska) Część przyrodnicza raportu (w tym dotycząca Natury 2000) powinna być wykonana przez odpowiednich ekspertów (przyrodników o odpowiednich specjalizacjach) 34

Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (3) Często Wojewódzki Konserwator Przyrody (obecnie organ opiniujący/uzgadniający w imieniu wojewody, a w przyszłości jako RDOŚ) wymaga w sytuacji stwierdzenia potencjalnego negatywnego wpływu na Naturę 2000 wykonywania badań terenowych, monitoringu przedinwestycyjnego itp. Takie badania są prowadzone zwykle we wszystkich sezonach fenologicznych (okres rozrodczy, migracje itd.) więc wymagają duŝo czasu Np. inwentaryzacji przyrodniczej nie da się zrobić zimą Organ będzie badał wpływy pośrednie i bezpośrednie, oddziaływania krótko- i długoterminowe, oddziaływania wynikające z budowy, eksploatacji i likwidacji oraz na wpływy izolowane, wzajemne i skumulowane (są to wymagane elementy raportu) 35 Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (4) W raporcie (zaleŝnie od danego przypadku) naleŝy opierać się na: bezpośrednich pomiarach np. powierzchni utraconego siedliska schematach, sieciach zaleŝności, diagramach systemowych ilościowych modelach predykcyjnych (analizy trendów, scenariusze, analogie wykorzystujące podobieństwa z innych lokalizacji) danych z geograficznych systemów informacyjnych (GIS) informacjach uzyskanych podczas realizacji innych, podobnych projektów piniach i stanowiskach ekspertów 36

Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (5) Jeśli przewidujemy negatywny wpływ projektu na obszar/obszary Natura 2000, naleŝy w raporcie wskazać odpowiednie środki łagodzące, Jeśli środki łagodzące nie będą wystarczające, organ będzie analizował przedstawione warianty alternatywne; naleŝy więc w raporcie właściwie je opisać i dokonać analizy ich wpływu na środowisko, w tym Naturę 2000 Raport powinien zawierać analizę wpływu na środowisko wszystkich analizowanych wariantów a nie tylko wybranego do realizacji Optymalną sytuacją będzie taka, kiedy rzeczywiście analizujemy kilka wariantów, a nie koncentrujemy się na jednym Porównanie wariantu zerowego i inwestycyjnego jest niewystarczające NaleŜy porównywać ze sobą wykonalne warianty lokalizacyjne lub technologiczne NaleŜy pamiętać, Ŝe organ oceniający moŝe zaproponować do realizacji inny wariant, niŝ wybrany przez nas 37 38 Jakich danych do oceny naleŝy dostarczyć w raporcie? (6) Środki kompensujące moŝna zastosować tylko jeśli nie ma alternatyw a jednocześnie istnieje nadrzędny interes publiczny UZASADNIENIE ISTNIENIA KONIECZNYCH WYMOGÓW NADRZĘDNEGO INTERESU PUBLICZNEGO (na przykładzie autostrady): Region słabo rozwinięty ekonomicznie, duŝe bezrobocie, a w związku z tym jego rozwój jest specjalnie promowany poprzez kierowanie do niego zwiększonej pomocy z funduszy UE Autostrada będzie jednym z elementów transeuropejskiej sieci transportowej, wzmacniana w ten sposób będzie ekonomiczna i społeczna spójność UE oraz rynek wewnętrzny, Autostrada naleŝy do priorytetowych dla rządu polskiego projektów, wskazanych na liście projektów kluczowych PO IŚ Autostrada zwiększy bezpieczeństwo transportu a więc znacząco wpłynie na zdrowie i Ŝycie ludzi (dowody odpowiednie badania nad ilością wypadków) Kompensacje polegają zwykle na powiększeniu danego obszaru Natura 2000 (w innym miejscu) lub na utworzeniu nowego/nowych obszarów o tej samej jakości, funkcji i strukturze

Realizacja projektów znacząco oddziałujących na Naturę 2000 jest moŝliwa, jeśli istnieją ku temu odpowiednie przesłanki Przykłady opinii KE dotyczących: Autostrady A20 Niemcy (EN), Projekt budowy nowego portu w Granadilla (Teneryfa) (PL) Więcej przykładów opinii KE na stronie KE poświęconej Naturze 2000: www.ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/mana gement/guidance_en.htm 39 Dziękuję za uwagę! krzysztof.mielniczuk@op.pl 40

Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości ul. Pańska 81/83 00-834 Warszawa Telefony informatorium 22 432 89 91, 22 432 89 92, 22 432 89 93 0 801 33 22 02, 0 801 406 416 www.parp.gov.pl 41