ZESPOŁY AKT ARMII GENERAŁA HALLERA. 1. Uwagi wstępne

Tadeusz Wojciechowski ZESPOŁY AKT ARMII GENERAŁA HALLERA 1. Uwagi wstępne W dotychczasowej literaturze historycznej, obejmującej dzieje polskich formacji wojskowych w okresie I wojny światowej oraz początkowy okres kształtowania siły zbrojnej po odzyskaniu niepodległości w roku 1918, niewiele uwagi poświęcano sprawom związanym z armią generała Hallera. W okresie międzywojennym, badaniem dziejów powstałej na obczyźnie armii zajmowało się m.in. Wojskowe Biuro Historyczne, którego wytwór aktowy przechowywany jest obecnie w Centralnym Archiwum Wojskowym. W oparciu o bazę zgromadzoną wówczas, ukazało się kilka prac. Stosunkowo najpełniej wykorzystał ją Wacław Lipiński 1. Na uwagę zasługują też: dwutomowe dzieło Wacława Gąsiorowskiego, oparte na dokumentacji własnej i zbiorach Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce 2 oraz prace Edwarda Ligockiego 3 i Jana Sierocińskiego 4, do których autorzy wykorzystali archiwalia i wspomnienia. Zagadnienia związane z dziejami armii Hallera poruszył, w formie fragmentarycznej, Marian Seyda zajmując się szczególnie sprawami natury polityczno-społecznej 5. 1 W. L i p i ń s k i, Bajończycy i Armia Polska we Francji, Warszawa 1929. 2 W. G ą s i o r o w s k i, Historia Armii Polskiej we Francji, t. 1, Warszawa 1931; t 2, Łódź 1939. 3 E. L i g o c k i, Dzieje Armii Generała Hallera na obczyźnie. Warszawa 1926. 4 J. S i e r o c i ń s k i, Armia Polska we Francji. Dzieje wojsk generała Hallera na obczyźnie. Warszawa 1929. 5 M. S e y d a, Polska na przełomie dziejów, t. 1, Poznań 1927 i t. 2, Poznań 1931.

Po drugiej wojnie światowej kwestie, dotyczące tej. armii nie były przedmiotem zainteresowania badaczy. Publikacje, o których wspomniano, w dużym stopniu uwzględniają dostępną wówczas dokumentację aktową. Nie obejmują jednak wszystkich zagadnień organizacyjnych, w małym stopniu poruszają problem związany z powrotem armii generała Hallera do kraju. Wynikało to ze stanu uporządkowania interesujących nas archiwaliów, które odzwierciedlają nie tylko zagadnienia natury wojskowej, lecz także bieg wydarzeń polityczno-społecznych w latach 1918-1919. 2. Zarys dziejów armii w świetle archiwaliów Idea organizacji Armii Polskiej we Francji wyszła od grona przebywających tam działaczy polskich, którzy wyjednali u władz francuskich zgodę na jej utworzenie. Podstawą prawną stał się dekret prezydenta Francji z dnia 4 czerwca 1917 roku. Dekret ten zapewniał formowanej armii autonomię, własny sztandar, francuskie zwierzchnictwo i wzory organizacyjne oraz pomoc materialną rządu francuskiego. Dnia 8 czerwca 1917 roku utworzono specjalną Misję Wojskową Francusko- Polską do kierowania rekrutacją i pracami nad organizacją Armii Polskiej. W dniu 15 sierpnia 1917 roku został powołany Komitet Narodowy Polski, który stał się politycznym reprezentantem organizowanej Armii Polskiej 6. W jego skład wchodziły: Wydział Wojskowy oraz Dział Opieki Moralnej nad Żołnierzem. Misja Wojskowa Francusko-Polska i Komitet Narodowy Polski rozwijały akcję rekrutacyjną początkowo w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Brazylii, a następnie w Anglii, Belgii i we Włoszech. Działalność ta przyniosła w roku 1918 pozytywne rezultaty, w postaci dużej liczby zgłaszających się ochotników 7. 6 Ukształtowanie się Komitetu Narodowego Polskiego, jego program polityczny i organizację, stosunki Komitetu z Francją i jej sojusznikami przedstawia w swej pracy M. L e c z y k, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917 1919, Warszawa 1966. 7 Dla przykładu: na terenie USA i Kanady zgłosiło się 26 tys. osób, a z Włoch przybyło 32 tys. ochotników, głównie jeńców Polaków, żołnierzy armii austriackiej. Por. Sprawozdania zachowane w teczce 123.1.175.

W celu koncentracji ochotników oraz ich szkolenia utworzono obozy i centra instrukcyjne w szeregu miejscowościach na terenie Francji. Pierwszy obóz powstał w Sille le Guillaume (27 czerwca 1917 roku), a następne w Domfront, Mans, Erigné, Alencon, Lessay, Potigny i Vitré. Obozy te stały się bazami organizacyjnymi dla pierwszych polskich jednostek wojskowych na ziemi francuskiej. I tak np. dnia 10 stycznia 1918 roku w Laval utworzono 1 pułk strzelców polskich 8. W lutym tegoż roku w Mayenne sformowano 2, a w Mailly 3 pułk oraz jednostki pomocnicze, które weszły następnie w skład 1 dywizji strzelców polskich. W dniu 28 września 1918 roku zawarty został układ między rządem francuskim a Komitetem Narodowym Polskim, na mocy którego uległy rozszerzeniu podstawy organizacyjne polskich sił zbrojnych. Przewidywano w nim utworzenie stanowiska naczelnego dowódcy wojska polskiego oraz Sztabu Generalnego, na czele którego miał stanąć oficer francuski. W myśl tego układu dowództwo organizowanej armii powierzone zostało w dniu 4 października 1918 roku gen. Józefowi Hallerowi 9. W tym czasie obozy polskie przepełnione były ochotnikami, odczuwano też brak kadry oficerskiej. Dla zapobieżenia powstającym trudnościom, z dniem 1 lipca 1918 roku powołano dowództwo formacji strefy wewnętrznej oraz inspekcję wyszkolenia w Caen. Wkrótce też utworzono dwa dowództwa regionalne dla oddziałów polskich: I w Caen, obejmujące obozy w Sillé, Domfront, Vitré, Erigné, Mans, Alencon oraz II w Sens z obozami w Voulse, Véron, Saint Marden, Othe i Ervy. Ponadto funkcjonowały centra instrukcyjne w Rotigny, Lessay, Quintin, Lannion, Pluaret, Ruchard. Zawieszenie działań wojennych na froncie zachodnim, przyspieszyło organizację dalszych formacji polskich we Francji oraz zapewniło dopływ kadr francuskich, gdyż oficerów polskich we Francji było niewielu. Istniejąca bowiem szkoła podchorążych w Ruchard nie mogła sprostać potrzebom. Przystąpiono do tworzenia jednostek polskich, wykorzystując kadrę reorganizowanych formacji 8 W czerwcu 1918 r. pułk ten został skierowany na front do walki z Niemcami; brał udział w składzie armii francuskiej w działaniach bojowych pod Reims. Por. raport z inspekcji 1 psp w dniu 5.07.1918 r. CAW, 123.13.16. 9 Por. J. H a l l e r, Pamiętniki, Londyn 1964, s. 178 oraz CAW, 123.1.200. Sprawy związane z układem zawartym pomiędzy KNP a rządem francuskim występują w teczce 123.1.23.

francuskich. W styczniu 1919 roku do obozu w Saffais skierowano 2 dywizję marokańską, która została przeformowana na 2 dywizję strzelców polskich. W okresie zimy zorganizowano dalsze dywizje: 3 w Darney (na bazie 71 dywizji francuskiej), 6 w Arches (na bazie 74 dywizji francuskiej), 7 w Lure (na bazie 154 dywizji francuskiej) oraz dywizję szkolną w rejonie Sens (na bazie 68 dywizji francuskiej). Ponadto utworzono dowództwa 1 i 3 korpusu, na bazie 36 oraz 38 korpusu francuskiego 10. W dniu 28 marca 1919 roku Armia Polska we Francji liczyła już 68.227 żołnierzy (w tym 1.332 oficerów i podoficerów z armii francuskiej). Żołnierze 1 i 2 dywizji strzelców polskich w większości pochodzili z rekrutacji amerykańskiej; częściowo byli tam też jeńcy Polacy z armii niemieckiej. W pozostałych dywizjach dominowali Polacy byli żołnierze armii austriackiej. W dniu 21 kwietnia 1919 roku dowództwo armii, 1 dywizja strzelców polskich i niektóre inne oddziały przybyły z Francji do Polski. Transport następnych jednostek wojskowych zakończony został w czerwcu 1919 roku W kraju armia ta, zorganizowana i wyposażona przez Francję, została nazwana Armią Generała Hallera. Równocześnie do Polski przybyła Francuska Misja Wojskowa. W dniu 10 maja 1919 roku dowództwo armii zostało przeniesione do Lublina, a gen. J. Haller objął kierownictwo nad działaniami wojennymi w Galicji Wschodniej (w akcji tej wzięły udział jednostki 1 korpusu). W czerwcu tegoż roku dowództwo armii przeniesiono do Krakowa, gdzie przemianowane zostało na Dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego (śląskiego). Natomiast dowództwo 1 korpusu stacjonowało w Częstochowie. Przybyłe do kraju dowództwo 3 korpusu zostało mianowane Dowództwem Frontu Mazowieckiego. Jak wykazują materiały archiwalne, według danych na dzień 7 lipca 1919 roku, armia gen. Hallera liczyła 67.015 osób, w tym było 5.633 żołnierzy armii francuskiej; jej kadrę stanowili wówczas Francuzi w liczbie 1.402 oficerów oraz Polacy, których było 1.239 11. 10 Utworzone jednostki weszły w skład korpusów. Tak więc 1 i 2 dywizja stanowiły 1 korpus, a 3, 6 i 7 3 korpus. 11 Zestawienie stanu liczebnego kadry AGH. CAW, 123.1.64.

W myśl rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych, z dnia 1 września 1919 roku, zarządzono reorganizację jednostek polskich przybyłych z Francji oraz ich zjednoczenie z armią krajową 12. Opracowane zostały też zasady reorganizacji oddziałów. Wszystkie te czynności miały być zakończone w terminie do 31 października tegoż roku 13. Z jednostek armii gen. Hallera utworzono czteropułkowe dywizje piechoty. I tak z 2, 6 i 1 dywizji strzelców powstały 11, 12 oraz 13 dywizja piechoty. Pozostałe 3, 7 i 8 utworzyły grupy taktyczne, będące czasowo pod dowództwem francuskim. Sam personel francuski był stopniowo redukowany; część jego przeszła do szkolnictwa, organizowanego w Polsce przez Francuską Misję Wojskową. Równocześnie z pracami reorganizacyjnymi rozpoczęła się demobilizacja Polaków pochodzenia amerykańskiego, którzy w liczbie około 10 tys. opuścili Polskę. 3. Prace porządkowe przy zespołach akt Na zbiór akt armii gen. Hallera (AGH) składa się szereg zespołów, powstałych w wyniku działalności dowództwa i związków taktycznych, wchodzących w jej skład. Stan ilościowy grupy uzupełniają też akta misji i delegacji, zajmujących się sprawami rekrutacji Polaków do armii, a ponadto kolekcje materiałów o charakterze ewidencyjnym i finansowym. Omawianą grupę zespołów akt zgromadzono w latach 1919 1926 w Archiwum Wojskowym. Wśród przekazanych tam materiałów znalazły się wówczas akta wyższych dowództw 14, które były w posiadaniu Wojskowego Biura Historycznego. Podjęte w następnych latach prace porządkowe, przy otrzymanych archiwaliach, przeciągnęły się do początków 1939 roku. Etapem końcowym 12 CAW, Naczelne Dowództwo WP Oddział I, t. 15. 13 Z uwagi na trudności kadrowe prace reorganizacyjne przeciągnęły się do początku roku 1920. 14 Nie zachowały się akta jednostek niższego szczebla: pułków, batalionów oraz innych samodzielnych pododdziałów broni i służb AGH.

opracowania akt było sporządzenie inwentarza ciągłego, który nie obejmował jednak wszystkich zespołów. W latach powojennych odnaleziono jeszcze wiele materiału aktowego, który wiąże się z produkcją kancelaryjną jednostek wojskowych, wchodzących w skład armii gen. Hallera. W Centralnym Archiwum Wojskowym podjęte zostały dalsze prace porządkowe. W latach 1966 1968 uzupełniony został stan ilościowy zespołów. Do wielu z nich włączono nowe jednostki archiwalne. Po przeprowadzeniu badań w zakresie struktury organizacyjnej, dokonana została rekonstrukcja układu grupy zespołów. W pojedynczych wypadkach trzeba było przeprowadzić korekty w zakresie sygnatur jednostek archiwalnych. Wydzielono też akta bezwartościowe, jako oczywistą makulaturę. 4. Charakterystyka zasobu aktowego Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta grupy zespołów armii generała Hallera, pozwalają badaczowi zapoznać się z działalnością sztabów związków operacyjnych i taktycznych. Stan ilościowy zasobu aktowego, po ostatecznym uporządkowaniu i opracowaniu, przedstawia poniższy wykaz: Lp. Nazwa zespołu Ilość jedn. archiwal. 1 Dowództwo AGH 342 2 Dowództwo 1 korpusu 207 3 Dowództwo 1 dywizji strzelców polskich 18 4 Jednostki 1 dywizji strzelców polskich 39 5 Dowództwo 2 dywizji strzelców polskich 44 6 Dowództwo 3 korpusu 112 7 Wielkie jednostki 3 korpusu 50 8 Władze etapowe AGH 13 9 Ewidencja AGH 163

10 Akta rachunkowe AGH 105 11 Akcja wojskowa w Ameryce Południowej 4 12 Polska Misja Wojskowa w Anglii 48 13 Wydział Wojskowy Komitetu Narodowego Polskiego 31 14 Delegacja Komitetu Narodowego Polskiego w Belgii 3 15 Delegacja Armii Polskiej we Włoszech 14 16 Komisja Odbiorcza Materiałów AGH Ministerstwa Spraw 27 Wojskowych 17 Dowództwo Grupy Wojsk Polskich we Francji 102 W sumie CAW posiada obecnie 1.312 jednostek, archiwalnych (44 mb), zawierających akta związane z powstaniem Armii Polskiej we Francji, jej przyjazdem do kraju oraz z jej działalnością do chwili rozformowania i włączenia w skład Wojska Polskiego. Akta D o w ó d z t w a AGH zostały wytworzone w okresie od 6 października 1918 do 20 października 1819 roku. W zespole tym zachowała się produkcja kancelaryjna Biura Dowódcy oraz 1, 2 i 3 Biura Sztabu. Tylko szczupły zasób aktowy odzwierciedla działalność 4 Biura Sztabu, dowództw artylerii, inżynierii, łączności i lotnictwa, wydziałów sprawiedliwości i służby zdrowia oraz Centralnego Biura Rachunkowego. Podstawowym, zwięzłym dokumentem do poznania dziejów dowództwa AGH i jego działalności w kraju wraz z zarysem wypadków na frontach, jest dziennik operacyjny, przechowywany w Biurze Dowódcy. Informuje on o przyjeździe armii do Polski, skierowaniu jednostek wojskowych na front wschodni, mianowaniu gen. Hallera dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego, a następnie Frontu Pomorskiego (sygn. 123.1.223). Wśród archiwaliów tej komórki, z okresu od 2 czerwca do 23 października 1919 roku, zachowało się wiele akt ukazujących sytuację polityczną i militarną na Górnym Śląsku i Śląsku Cieszyńskim, wydarzenia na froncie polsko-niemieckim i

polsko-czeskim, przebieg 1 powstania śląskiego 15 i działalność ruchu robotniczego w kraju 16. Ponadto występuje korespondencja prywatna gen. J. Hallera (18 jedn. arch.) Pierwsze Biuro Sztabu zawiera rozkazy i zarządzenia wojskowych władz francuskich i polskich wraz z korespondencją, dotyczącą organizacji jednostek broni i służb. W tej grupie znajdują się sprawozdania z inspekcji i raporty o stanie organizacyjnym dywizji, pułków, obozów i centrów wyszkolenia oraz o sytuacji oddziałów polskich w Rosji i we Włoszech. Zachowały się też ze- stawienia wyników rekrutacji, prowadzonej w Europie i w Ameryce wśród jeńców i wychodźstwa polskiego. Zestawienia stanu liczebnego związków i oddziałów pozwalają ustalić rozwój i wzrost szeregów armii, ilość zaangażowanego ochotniczo personelu francuskiego, zaś schematy Ordre de Bataille informują o strukturze organizacyjnej armii. W 1 Biurze znajduje się bogata korespondencja, odnosząca się do spraw personalnych oficerów, w tym i oficerów z armii francuskiej, którzy po zjednoczeniu AGH z armią w kraju, stanowili zasadniczą kadrę Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce. Na uwagę zasługują też protokoły z posiedzeń Komisji Zjednoczenia AGH z armią krajową, powołanej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych. Z obrad, które odbyły się 29 i 30 lipca 1919 roku wynika, że wówczas postulowano, aby z sześciu istniejących dywizji utworzyć pięć krajowych (11, 12, 13, 14 i 15); w rezultacie zorganizowano tylko trzy (11, 12, 13) 17. W 2 Biurze Sztabu zachowały się komunikaty informujące o sytuacji politycznej w kraju i za granicą oraz o sprawach militarnych. Bardziej szczegółowe dane zawierają biuletyny, traktujące o sytuacji na poszczególnych frontach i w kraju, incydentach zbrojnych i przejawach działalności ruchu robotniczego oraz podejmowanych próbach oddziaływania na nastroje wojska. Zachowały się też 15 Wiele z tych interesujących materiałów ogłoszonych zostało drukiem. Por. Źródła do dziejów powstań śląskich, t. 1, cz. 1, Wrocław Warszawa Kraków 1963. 16 Informacje o tych aktach podane zostały w specjalnym wydawnictwie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych pt. Rewolucja Październikowa i jej wpływ na sprawy polskie w latach 1917 1921. Informator archiwalny. Warszawa 1987. Por. też: T. W a w r z y ń s k i, Materiały źródłowe do działalności Komunistycznej Partii Polski w wojsku 1918 1938, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s. 55 70. 17 CAW, 123.1.44.

sprawozdania z pracy oświatowo-wychowawczej w oddziałach, prowadzonej przez oficerów. W komórce tej są również raporty i sprawozdania z prowadzonej rekrutacji (głównie w roku 1918) na terenie USA, Włoch, Holandii i w innych krajach oraz wśród jeńców Polaków pochodzących z armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Na uwagę zasługują przekazy źródłowe przedstawiające organizację i położenie oddziałów polskich na terenie Rosji. Trzecie Biuro zawiera interesujące materiały, które dotyczą organizacji obozów i centrów szkolenia kadr Armii Polskiej, położonych w tzw. strefie wewnętrznej, m.in. w miejscowościach: Sille le Guillaume, Le Mans, Domfront, Lessay i w regionie Sens. Akta wytworzone w kraju związane są z działaniami operacyjnymi w Galicji Wschodniej i z sytuacją na Górnym Śląsku. Ponadto znajdują się tam skrypty wykładów francuskiego Centrum Sztabu Generalnego z zakresu organizacji i ogólnej taktyki broni i służb oraz operacyjnej działalności sztabów, w okresie od 29 października 1918 roku do 28 marca 1919 roku. Czwarte Biuro Sztabu i dowództwa (artylerii, inżynierii, łączności i lotnictwa) posiadają skromny zasób aktowy, powstały po 21 kwietnia 1919 roku, a ukazujący ich pracę na froncie południowo-zachodnim, do 23 października tegoż roku. Akta Wydziału Sprawiedliwości dotyczą przestępstw, których dopuszczali się żołnierze AGH. Znajdują się tam sprawozdania szefa służby sprawiedliwości i dywizyjnych sądów polowych oraz rozkazy i zarządzenia, informujące o ustroju sądownictwa. Wydział Służby Zdrowia posiada 6 jednostek archiwalnych, zawierających akta o specjalistycznej tematyce, związanej z jego organizacją i działalnością. Centralne Biuro Rachunkowe AGH utworzono w celu ustalenia kosztów utrzymania armii i przedstawienia odpowiednich rozliczeń. Obok akt o charakterze rachunkowym występują tam także rozkazy i zarządzenia Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce, związane z organizacją grup doradczych personelu francuskiego.

Zespół d o w ó d z t w a 1 k o r p u s u zawiera akta wytworzone przez 1, 2 i 3 biura Sztabu, dowództwa artylerii (park artylerii), inżynierii, łączności oraz szefostwa służb (wydziałów) intendentury, zdrowia, weterynarii i żandarmerii. Akta 1 korpusu pochodzą z okresu marzec październik 1919 roku. Zachowały się tam też materiały wcześniejsze, wytworzone przez dowództwo 36 korpusu armii francuskiej. Wśród archiwaliów 1 Biura Sztabu są akta ukazujące zmiany organizacyjne, strukturę i skład korpusu. Ponadto znajduje się tam dziennik działań i operacji 1 korpusu w okresie od 19 lutego do 22 października 1919 roku (sygn. 123.2.94). Na uwagę zasługują też źródła do dziejów 1 i 2 dywizji strzelców polskich oraz czasowo podległej 7 dywizji piechoty. Akta wytworzone w okresie od 30 maja do 22 października 1919 roku zawierają wiele informacji, związanych z rejonem Częstochowy i terenem pobliskiego Śląska. Odzwierciedlają one ciężkie położenie klasy robotniczej Częstochowy i Zagłębia oraz ucisk polskiej ludności przez władze niemieckie na Górnym Śląsku. Meldunki i sprawozdania dowództw dywizji oraz placówek wywiadu, mogą służyć pomocą w badaniach nad zagadnieniami przebiegu pierwszego powstania śląskiego. Pozwalają też poznać nastroje ludności spowodowane biernością oddziałów polskich stacjonujących na granicy. W aktach 2 Biura Sztabu znajduje swe odzwierciedlenie aktywna działalność Komunistycznej Partii Robotniczej Polski na terenie Zagłębia i Częstochowy. W trzecim Biurze Sztabu zachowały się głównie dokumenty o charakterze operacyjnym, związane z działaniami 1 i 2 dywizji strzelców polskich, na terenie Galicji Wschodniej i pograniczu śląskim. Akta pozostałych komórek dowództwa korpusu są uzupełnieniem wytworu Sztabu, dotyczącego pracy służb. Odzwierciedlają one organizację i działalność służb w zakresie zaopatrzenia materiałowego.

Akta d o w ó d z t w a 1 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h są bardzo szczupłe i pochodzą głównie z okresu jej działalności w Polsce, na froncie w Galicji Wschodniej. Zachowały się więc rozkazy operacyjne i dzienne, komunikaty oraz sprawozdania z działań bojowych na terenie Wołynia. Wśród tej dokumentacji zawarte są informacje o postępowaniu żołnierzy wobec ludności, o stanie dyscypliny w oddziałach oraz nastrojach społeczeństwa. W zarządzeniu dowództwa dywizji z dnia 16 września 1919 roku, ustalającym środki ostrożności dla oddziałów, wspomina się o złym stosunku ludności do wojsk polskich w niektórych miejscowościach... Zdarzają się wypadki czytamy w nim że jednostki nam wrogie przecinają sieć telefoniczną, dla utrudnienia komunikacji między oddziałami. W związku z tym zalecano obserwację agitatorów we wsiach i usuwanie... takowych jako niebezpiecznych. (sygn. 133.3.2). W omawianym zespole znajdują się też akta z okresu od 22 maja do 27 czerwca 1919 roku wytworzone przez dowództwo 1 dywizji na terenie frontu południowo-zachodniego. Są to plany obrony pozycji w rejonie Częstochowy, schematy łączności i sieci drogowej oraz dyslokacji wojsk niemieckich na terenie Górnego Śląska. W zespole jest też dokumentacja służby intendentury dywizji, dotycząca zaopatrzenia mundurowego, żywnościowego i finansowego oraz zarządzania w sprawach działalności kooperatyw i kas oszczędnościowych w wojsku. Obszerniejsze materiały, ilustrujące organizację dywizji, jej O de B i zestawienia stanu liczebnego, znajdują się w zespołach dowództwa armii i 1 korpusu. W okresie jesiennym 1919 roku dywizja została przemianowana na 13 dywizję piechoty i zreorganizowana, pozostając nadal w składzie frontu galicyjskowołyńskiego; właśnie w zasobie aktowym tego frontu należy szukać akt do dziejów tej formacji. Wśród akt j e d n o s t e k 1 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h występują głównie materiały 1 pułku strzelców polskich oraz szczątki rozkazów dziennych 2 i 3 pułku z lat 1918 1919.

Akta 1 pułku strzelców zostały wytworzone w okresie od 10 stycznia 1918 roku do 22 września 1919 roku; znajdują się tu także źródła 43 pułku strzelców kresowych z miesięcy późniejszych, gdyż sama reorganizacja trwała do 31 października 1919 roku. W zespole zachowały się też rozkazy dzienne pułku i dowództw nadrzędnych, akta wytworzone we Francji oraz materiały związane z działaniami na froncie w Galicji Wschodniej, organizacją i zaopatrzeniem. Znikoma ilość przekazów źródłowych dotyczy walk pułku na froncie w Szampanii, w roku 1918. Zespół akt d o w ó d z t w a 2 d y w i z j i s t r z e l c ó w p o l s k i c h zorganizowanej na początku roku 1919 zawiera także dokumentację, wytworzoną przez 2 dywizję marokańską, a nawet jej poprzedniczkę 63 dywizję piechoty. W przeważającej części są to rozkazy i zarządzenia wyższych dowództw armii francuskiej. Źródła wytworzone przez dowództwo 2 dywizji w kraju od początku maja 1919 roku ukazują działania tej formacji przeciwko wojskom ukraińskim na terenie Galicji Wschodniej. Na uwagę zasługują rozkazy operacyjne, komunikaty i biuletyny informacyjne, szkice ugrupowania i schematy łączności oraz raporty i sprawozdania oddziałów wchodzących w skład dywizji. Akta operacyjne wytworzone w czasie od 5 czerwca do końca września 1919 roku związane są z terenem pogranicznym Górnego Śląska i sytuacją militarną tego rejonu. W zespole zachowały się plany obrony zajmowanych pozycji w okolicach Ząbkowic, instrukcje operacyjne, schematy sieci łączności i sprawozdania z prowadzonego rozpoznania sił niemieckich na Śląsku. Na uwagę badacza zasługują też akta referatu oświatowego dywizji, a między innymi: instrukcje i wytyczne dla kierowników oświatowych w oddziałach, programy

pracy oświatowo-wychowawczej, sprawozdania ze zjazdów kierowników oświatowych oraz ich okresowe raporty 18. Zasadniczą część zasobu aktowego dywizji stanowią rozkazy dzienne, zarządzenia administracyjne i gospodarcze oraz obszerna korespondencja z podległymi jednostkami, dotycząca spraw personalnych i zaopatrzenia. Dokumenty z końcowego okresu istnienia, związane są z reorganizacją tej formacji i przemianowaniem na 11 dywizję piechoty. Zespół d o w ó d z t w a 3 k o r p u s u zawiera akta z okresu od 15 stycznia do 31 października 1919 roku. Archiwalia wytworzone we Francji (rozkazy, zarządzenia) obrazują rolę dowództwa i sztabu 38 korpusu armii francuskiej w zakresie organizacji jednostek broni i służb dla 1 i 3 korpusu. Dokumentacja aktowa dowództwa korpusu (rozkazy, zarządzenia, meldunki i sprawozdania), powstała po jego przyjeździe do Polski, informuje badacza o sprawach organizacji i dyslokacji jednostek, wchodzących w skład Frontu Mazowieckiego. Większość dokumentów 1 Biura Sztabu wiąże się z organizacją wojsk na terenie frontu. Są to zestawienia stanu liczebnego, O de B i obsady oficerskiej jednostek oraz korespondencją w sprawach personalnych żołnierzy. Drugie Biuro Sztabu posiada materiały informujące o sytuacji na froncie i na pograniczu Prus Wschodnich. Ponadto zachowała się korespondencja związana z kontrolą ruchu granicznego. Na uwagę zasługują materiały odnoszące się do oddziaływania ruchu robotniczego na żołnierzy. Wśród tych archiwaliów znajduje się odezwa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski do żołnierzy armii Hallera z maja 1919 roku (sygn. 133.6.50). Dokumenty wytworzone przez 3 Biuro Sztabu dotyczą spraw operacyjnych. Są to plany obrony Frontu Mazowieckiego i rejonu Modlina oraz opisy terytorium 18 Obowiązkowa praca oświatowa została zorganizowana w oddziałach w oparciu o rozkaz dowództwa AGH nr 44 z dnia 10.07.1919. r. CAW, 123.5.31.

pomocnego Mazowsza. Ponadto występuje korespondencja w sprawach zmian dyslokacji oddziałów. W zespole zachowały się również akta wytworzone przez dowództwo artylerii korpusu oraz szefostwa służb: intendentury, zdrowia i weterynarii. Zainteresować mogą też dokumenty przedstawiające sprawy likwidacji 3 korpusu i Frontu Mazowieckiego 19. Akta w i e l k i c h j e d n o s t e k 3 k o r p u s u obejmują zespoły 3, 6, 7 i 8 dywizji strzelców polskich; zachowały się one w stanie szczątkowym. Występują głównie archiwalia wytworzone przez służbę. intendentury tych dywizji. Większej wagi dokumentacja aktowa do dziejów wymienionych jednostek jest rozproszona w różnych zespołach, m.in.: Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich, Dowództwa Frontu Galicyjskiego i Dowództwa Frontu Mazowieckiego. Zespoły w ł a d z e t a p o w y c h zawierają akta wytworzone przez służbę intendentury Dyrekcji Etapów AGH w Warszawie, Stację Zborną w Skierniewicach i Obóz im. gen. Pułaskiego w Grupie k. Grudziądza, w okresie 1919 1922 roku. Wiążą się one z prowadzoną demobilizacją żołnierzy AGH oraz ich wyjazdem do Francji i Stanów Zjednoczonych. Grupa akt pod nazwą E w i d e n c j a AGH stanowi kolekcję dokumentów personalnych żołnierzy. Materiały te powstały w wyniku działalności różnych urzędów prowadzących rekrutację ochotników do Armii Polskiej we Francji w latach 19 Są to przede wszystkim archiwalia powstałe w wyniku działalności Sztabu Dowództwa Frontu, istniejącego do dnia 16.12.1919 r. oraz specjalnej Komisji Likwidacyjnej, która zakończyła swą pracę w dniu 5.02.1920 r. Por. CAW, 123.6.74.

1917 1919. W grupie tej znajdują się również: ewidencja żołnierzy z poszczególnych obozów, spisy imienne obsady etatowej jednostek wojskowych, wykazy oficerów wyższych dowództw armii z roku 1919. Zachowane akta ewidencyjne mogą stanowić przedmiot zainteresowań badaczy z uwagi na to, że informują o pochodzeniu społecznym, miejscu zgłoszenia i zamieszkania ochotników, wstępujących do Armii Polskiej. Wielu z nich pochodziło z polskiej emigracji zarobkowej z Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i Kanady. Bogatym źródłem do poznania zagadnień demograficznych są tutaj zwłaszcza księgi immatrykulacji ochotników, tzw. registre matricule; w sumie zachowało się 68 ksiąg z okresu od lipca 1917 roku do maja 1919 roku. Kolekcja materiałów pod nazwą A k t a r a c h u n k o w e AGH zawiera faktury za sprzęt i żywność dostarczone Armii Polskiej we Francji przez francuskie organa wojskowe w latach 1917 1920. Powyższe dowody finansowe zostały zgromadzone przez Sekcję Francusko-Polską SIDE 20 instytucję międzyresortową powołaną do kontroli wydatków zagranicznych poniesionych przez Francję w czasie I wojny światowej. W kolekcji tej znajdują się także zestawienia wydatków poniesionych na rzecz Armii Polskiej we Francji przez Stany Zjednoczone, Kanadę i Włochy 21. Ponadto zachowały się dokumenty pozwalające określić wydatki Francji i Czechosłowacji na tzw. akcję wojskową na terenie Rosji Radzieckiej w okresie 1918 1920 roku, w której to akcji uczestniczyły również formacje polskie 22. Zbiór akt pod nazwą A k c j a w o j s k o w a w A m e r y c e P o ł u d n i o w e j zawiera dokumentację Komitetu Obrony Narodowej oraz Związku 20 Direction Controle Franco-Polonais Service Interministeriel de Depenses a 1'Entranger (Guerre). 21 Pisma w tej sprawie zachowały się też w zespole akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych, t. 344. 22 Por. też: CAW, Wojskowa Kontrola Generalna, t. 107 oraz Sztab MSWojsk. Oddział IV, t. 1.

Polskich Demokratów w Kurytybie 23. Akta te wytworzone zostały w okresie od 1913 roku do 1920 roku i ukazują związki łączące Komitet Obrony Narodowej w Kurytybie z działającym w Krakowie Naczelnym Komitetem Narodowym oraz Komitetem Obrony Narodowej w Chicago. Są to przede wszystkim protokoły z posiedzeń KON w Kurytybie (od 21 sierpnia 1914 roku do 15 lipca 1919 roku), sprawozdania z podsumowaniem jego działalności, korespondencja z organizacjami polonijnymi oraz ewidencja składek na Polski Skarb Wojskowy i cele propagandy niepodległościowej. Zespół akt P o l s k i e j M i s j i W o j s k o w e j w A n g l i i powstał w wyniku jej działalności, związanej z rekrutacją ochotników do Armii Polskiej prowadzonej wśród emigracji na terenie Anglii oraz wśród Polaków jeńców wojennych i internowanych, pochodzących z zaboru pruskiego. Misja prowadziła akcję agitacyjną, ustalała przynależność narodową zgłaszających się ochotników i załatwiała formalności, związane z ich zaciągiem i przejazdem do Francji. W zespole znajduje się korespondencja Misji z odpowiednimi czynnikami w sprawach jej powołania i współpracy w zakresie rekrutacji. Ponadto zachowały się raporty i sprawozdania z jej działalności, listy imienne zwerbowanych oraz korespondencja z ochotnikami i ich rodzinami. Zespół akt W y d z i a ł u W o j s k o w e g o K o m i t e t u N a r o d o w e g o P o l s k i e g o w Paryżu zawiera dokumentację z okresu od 1 lipca 1918 roku do 30 czerwca 1919 roku. Została ona wytworzona zarówno przez 23 Związek Polskich Demokratów w Kurytybie powstał po likwidacji Komitetu Obrony Narodowej w r, 1919, który zajmował się propagowaniem idei niepodległościowych oraz gromadzeniem funduszy na Polski Skarb Wojskowy wśród Polonii na terenie Brazylii. Por. księga protokółów posiedzeń KON. CAW, 123.11.1.

Wydział Wojskowy jak i przez Biuro Wojskowe 24, Biuro Ewidencji Wydziału oraz Wydział Opieki Moralnej i Materialnej nad Żołnierzem Polskim. Zachowane materiały archiwalne wiążą się z wytworem kancelaryjnym Komitetu Narodowego Polskiego i Naczelnego Dowództwa Armii Polskiej we Francji, a zwłaszcza z jego 1 i 2 Biurem Sztabu, którego był zaczątkiem. Odzwierciedlają one koncepcje rozbudowy Armii Polskiej i jej charakteru prawnego oraz podstawy organizacyjnej. Występujące w zespole zarządzenia i rozkazy informują o powołaniu Naczelnego Dowództwa WP we Francji oraz podporządkowaniu mu wszystkich oddziałów rozproszonych na różnych frontach i organizacji wojskowych, działających w okupowanym kraju. Do grupy interesujących archiwaliów zaliczyć należy też m.in. regulamin i protokoły z pięciu posiedzeń Komisji Wojskowej 25, w okresie od 16 października do 20 listopada 1918 roku, odezwę Polskiego Związku Narodowego we Francji z dnia 17 lutego 1918 roku (sygn. 123.13.4), oświadczenie Komitetu Wolnej Polski we Francji z dnia 14 lipca 1918 roku adresowane do rządu polskiego w Warszawie (sygn. 123.13.5), oświadczenie Rady Obywatelskiej Kolonii Polskiej we Francji z dnia 17 listopada 1918 roku (sygn. 123.13.7) oraz szereg sprawozdań omawiających sytuację polityczną i militarną kraju na przełomie roku 1918/1919. Ponadto na uwagę zasługują dokumenty ewidencyjne dotyczące żołnierzy poszukiwanych, chorych, rannych i poległych. Wartość poznawczą ma również ogólny spis żołnierzy Polaków poległych i zmarłych we Francji w okresie wojny 1914 1918 roku. Zespół akt D e l e g a c j i P o l s k i e g o K o m i t e t u N a r o d o w e g o w B e l g i i zawiera jedynie deklaracje ochotników i listy 24 Biuro Wojskowe zostało utworzone na mocy uchwały Prezydium KNP z dnia 27.07.1918 r. z zamiarem przekształcenia w Naczelne Dowództwo WP; jego kierownictwo objął dnia następnego gen. Józef Haller. CAW, 123.13.2. 25 Komisja Wojskowa powołana została przez Komitet Narodowy Polski w dniu 24.09.1918 r. w składzie: mjr F. Pronczak, gen. J. Haller (przewodniczący), J. Wielowieyski a później dr S. Hubicki. Zadaniem jej było zapewnienie jedności prac Naczelnego Dowództwa Armii Polskiej i Wydziału Wojskowego oraz instytucji polskich służących sprawom wojska polskiego. Komisja działała do dnia 23.12.1918 r. CAW, 123.13.8 i 123.1.176.

imienne zgłoszeń ochotników Polaków z Belgii do Armii Polskiej we Francji w roku 1919. Zespół akt D e l e g a c j i A r m i i P o l s k i e j we W ł o s z e c h zawiera materiały z okresu od 4 października 1918 roku do 8 listopada 1919 roku. Obok akt wytworzonych przez Misję Wojskową w Rzymie znajdują się m.in. rozkazy komend obozów polskich w Santa Maria Capua Vetere k. Neapolu i La Mandria di Chivasso k. Turynu oraz komplet tygodnika Żołnierz Polski we Włoszech (nr 1 12) z okresu styczeń czerwiec 1919 roku, wydawanego przez komendę obozu w La Mandria. Zachowana w zespole korespondencja Misji Wojskowej w Rzymie z włoskim Ministerstwem Wojny i jego organami dla spraw jeńców oraz sprawozdania i raporty misji, sporządzane dla Francusko-Polskiej Misji Wojskowej i Naczelnego Dowództwa Armii Polskiej w Paryżu, przedstawiają zabiegi delegatów polskich u rządu włoskiego. Chodziło wówczas o wydzielenie jeńców Polaków b. armii austriackiej z ogólnych obozów jenieckich na terenie Włoch oraz o zwiększenie rekrutacji i uzyskanie pomocy w formowaniu pułków polskich. Zespół akt K o m i s j i O d b i o r c z e j M a t e r i a ł ó w AGH M i n i s t e r s t w a S p r a w W o j s k o w y c h 26 zawiera dokumentację z okresu od 1 czerwca 1919 roku do 30 lipca 1920 roku, w tym także instrukcje wydane przez dowództwo AGH dla komisji weryfikacyjnych, mających za zadanie przygotowanie inwentaryzacji materiałów przywiezionych z Francji do kraju. Komisja odbiorcza zbierała dane ilościowe, dotyczące uzbrojenia i wyposażenia wojskowego, 26 Komisja Odbiorcza została powołana dnia 1.06.1919 r. i podlegała szefowi Departamentu Gospodarczego MSWojsk. Jej przewodniczącym był gen. dyw. B. Czarnota de Bojary-Bojarski. W lipcu 1920 r. prace Komisji zostały częściowo zawieszone, a jej ostateczne rozwiązanie nastąpiło dnia 1.08.1920 r. CAW, 123.16.3.

znajdującego się w różnych jednostkach broni i służb oraz w magazynach rozrzuconych na terenie całego kraju. W zespole zachowały się spisy inwentarzowe materiałów przywiezionych z Francji; sporządzali je komisyjnie oficerowie polscy i francuscy i uzgadniali następnie z właściwą komórką organizacyjną Ministerstwa Wojny w Paryżu 27. Celem tych prac było ustalenie kosztów utrzymania i wyekwipowania armii gen. Hallera, poniesionych przez Francję 28. Zespół akt Komisji Odbiorczej zawiera też wytwór kancelaryjny Komisji Likwidacyjnej Frontu Mazowieckiego, a mianowicie korespondencję i spisy sprzętu wojskowego, przywiezionego z Francji przez jednostki 3 korpusu 29. D o w ó d z t w o G r u p y W o j s k P o l s k i c h we F r a n c j i jest zespołem złożonym, zawiera on oprócz akt własnych, także wytwór kancelaryjny Dowództwa Formacji Strefy Wewnętrznej, Inspekcji Wyszkolenia w Caen oraz Dowództwa Oddziałów Polskich Regionu Caen, w tym również podległych im dowództw obozów i centrów szkoleniowych. Zachowana w zespole korespondencja dotyczy przede wszystkim organizacji obozów i centrów wyszkolenia oraz ich administrowania i likwidacji, która nastąpiła w czerwcu 1919 roku. W zbiorze występują akta: obozów i centrów wyszkolenia Domfront, Sille le Guillaume, Vitré, Mans, Potigny-Ussy; baz misji zakupów Montoir, Saint Nazaire; batalionu etapowego w Ambronay oraz 5 i 6 kompanii WP. Wszystkie akta zachowane w omawianym zespole, pochodzą z okresu od 7 lipca 1917 roku do 30 czerwca 1921 roku. 5. Uwagi końcowe 27 Była to wspomniana już Sekcja Francusko-Polska SIDE, która za kończyła swą działalność w styczniu 1923 r. CAW, 123.16.4. 28 Wysokość kosztów poniesionych przez Francję oraz inne kraje, przedstawia sprawozdanie ppłka T. Wilusza z dnia 27.02.1929 r. CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych, t. 534. 29 Zespół akt Komisji Odbiorczej swoją zawartością związany jest z materiałami o charakterze finansowym. Por. omówienie kolekcji pod nazwą: Akta rachunkowe AGH.

Zachowane w zespołach AGH akta zostały wytworzone w języku francuskim, gdyż kluczowe stanowiska w sztabach dowództw armii, korpusów i dywizji, zajmowali oficerowie francuscy. Na niższym szczeblu powstawało więcej dokumentacji w języku polskim. Szereg materiałów o charakterze ogólnym (rozkazy, komunikaty itp.) sporządzano w obu językach, zaś podawane do wiadomości niższego szczebla, zawierają w załączeniu tekst polski. Dokumenty niższego szczebla adresowane do władz wyższych, sporządzano w języku francuskim. Akta te posiadają w zasadzie wszystkie cechy kancelarii i registratury francuskiej. W końcowym okresie istnienia armii nie przestrzegano w pełni zasad biurowości, co też można dostrzec w archiwaliach. Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zespoły akt armii generała Hallera zawierają interesujące źródła do badań dziejów tej formacji, szczególnie w drugim okresie jej istnienia tj. od października 1918 roku do czasu likwidacji, po przyjeździe do kraju, co nastąpiło we wrześniu 1919 roku. Sprawy dotyczące omawianej problematyki mają też swoje odbicie w innych zespołach archiwalnych, przechowywanych w CAW. Na uwagę zasługuje dokumentacja aktowa wytworzona, szczególnie w ostatnim kwartale 1919 roku przez Oddział I Naczelnego Dowództwa WP. Wiele interesujących źródeł zachowało się w zbiorze akt formacji wschodnich, a przede wszystkim w dowództwie 4 dywizji strzelców. Sprawy armii gen. Hallera mają też swoje odbicie wśród oddzielnych zespołów akt Dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego i Dowództwa Frontu Mazowieckiego. Wymienić można też produkcję kancelaryjną niektórych komórek organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych (Gabinet Ministra, pojedyncze departamenty) oraz Sztabu Generalnego (szczególnie Oddział I). Badacza zainteresować mogą materiały zgromadzone w dziale Kolekcji. Na szczególną uwagę zasługują tzw. Teki Laudańskiego oraz teki Teslara. Te ostatnie