KORNIKOWATE (COLEOPTERA, SCOLYTIDAE) JAKO ELEMENT MONITORINGU EKOLOGICZNEGO W PUSZCZY BIA OWIESKIEJ

LEŒNE PRACE BADAWCZE, 00, : 66. Tomasz MOKRZYCKI * KORNIKOWATE (COLEOPTERA, SCOLYTIDAE) JAKO ELEMENT MONITORINGU EKOLOGICZNEGO W PUSZCZY BIA OWIESKIEJ BARK BEETLES (COLEOPTERA, SCOLYTIDAE) AS AN ELEMENT OF ECOLOGICAL MONITORING IN THE BIA OWIE A PRIMEVAL FOREST Abstract. The results obtained during eigth years of the studies which have been carried out under the ecological monitoring in the Bia³owie a Primeval Forest since 99 are discussed in this paper. The species composition, numbers and appearance period of beetles from the family Scolytidae are presented against the background of the data obtained so far in the Bia³owie a Forest and Poland. The qualitative and quantitative results of the catches in the managed stands are compared with those from being under strict reserve protection virgin forests. The efficiency of traps utilization is evaluated. The suitably of Scolytidae for bioindication of the degradation of forest environment is analized. One species not reported from the Bia³owie a Forest hitherto is presented. Key words: Bia³owie a Primeval Forest, Coleoptera, Scolytidae, ecological monitoring. * Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, ul. Nowoursynowska 9, 0-776 Warszawa e-mail: mokrzycki@delta.sggw.waw.pl

T. Mokrzycki. WSTÊP Jednym z g³ównych celów badañ prowadzonych od 988 r. w ramach monitoringu ekologicznego w Puszczy Bia³owieskiej * jest wypracowanie metod umo liwiaj¹cych wykorzystanie bezkrêgowców, a zw³aszcza owadów, do oceny stanu œrodowiska, jego zmian i mo liwych trendów rozwojowych. Wyniki prowadzonych od³owów mog¹ stanowiæ cenne uzupe³nienie badañ w ramach inwentaryzacji stanu zdrowotnego lasu. Dynamika zmian sk³adu gatunkowego i liczebnoœci entomofauny badanego terenu jest odzwierciedleniem procesów zachodz¹cych w œrodowisku. Do najlepszych bioindykatorów zmian œrodowiska zaliczane s¹ na ogó³ owady drapie ne, w tym biegaczowate (Carabidae). Ocenê populacji biegaczowatych w Polsce przeprowadzono w 999 r. na 8 wybranych sta³ych powierzchniach obserwacyjnych (SPO) II rzêdu za³o onych w ramach systemu monitoringu lasu (Wawrzoniak 000). Du e znaczenie, szczególnie dla monitorowania stanu zdrowotnego drzewostanu, mog¹ mieæ kambiofagi, a wœród nich korniki (Scolytidae), zaliczane obecnie przez niektórych systematyków do ryjkowców (Curculionidae). Liczebnoœæ korników, ze wzglêdu na bardzo szybki ich cykl yciowy (dwa, a nawet trzy pokolenia w ci¹gu roku) i szybk¹ reakcjê na zmianê kondycji drzewostanów (zmniejszenie lub zwiêkszenie liczebnoœci), mo e wskazywaæ na pogarszaj¹cy siê stan drzew, nawet wtedy, kiedy nie widaæ jeszcze adnych oznak ich os³abienia. Scolytidae zasiedlaj¹ wszystkie krajowe gatunki drzew i krzewów. Wiele z nich, to gatunki wystêpuj¹ce w ca³ej Polsce i licznie obserwowane w lasach. Dodatkowym atutem uznania tej grupy chrz¹szczy jako bioindykatorów jest stosunkowo dobrze poznany rozwój najwa niejszych gatunków i bogata literatura krajowa oraz zagraniczna dotycz¹ca ró nych aspektów ich ekologii. Systematyczne badania nad faun¹ korników w PB zapocz¹tkowa³ Jan J. Karpiñski w latach 0. XX wieku. Zajmowa³ siê w tym czasie zgrupowaniami korników w poszczególnych typach lasu, rozwojem, ekologi¹ wybranych gatunków oraz ich wp³ywem na drzewostan. Badania te, z ma³ymi przerwami, trwaj¹ do chwili obecnej (Karpiñski 99, 98; Ba³azy 968; Oko³ów 98, 987; Gutowski 986; Gutowski i Kubisz 99; Mokrzycki 99a, 00; D jaèenko 998). Pierwszy etap badañ w ramach monitoringu ekologicznego obejmowa³ okres od 988 do 99 r. Owady od³awiano za pomoc¹ pu³apek Barbera, pu³apek ekranowych i Moericke go ( ó³te miski). W ci¹gu pierwszych czterech lat od³owiono 8 korników nale ¹cych do 6 gatunków (Mokrzycki 99b). Drugi etap badañ obj¹³ lata 99999. * Badania koordynowane przez Instytut Badawczy Leœnictwa (temat statutowy nr 66)

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB. METODY BADAÑ Badania terenowe prowadzono na sta³ej powierzchni nr, na siedlisku BMœw (oddz. 88 C/8 A), na której od³awiano owady w latach 99999. Dodatkowo w latach 9999 od³owy prowadzono na pow. nr, na siedlisku BMœw (oddz. D/B) oraz w latach 9999 i 997 na pow. nr, na siedlisku Lœw (oddz. 99 C). Powierzchnia nr znajdowa³a siê na terenie Nadleœnictwa Bia³owie a, pow. nr i na terenie rezerwatu œcis³ego Bia³owieskiego Parku Narodowego. Na powierzchni. w 99 r. zainstalowano pu³apki Moericke go (M), w 99 r. 9 w trzech grupach po pu³apki w ka dej. Na powierzchni. w 99 r. zainstalowano pu³apki Moericke go, w 99 r. 9 w trzech grupach po pu³apki w ka dej. W 99 r. wy³o ono dodatkowo 0 pu³apek Barbera (B), a w 997 r. dodano pu³apki ekranowe (F). Na powierzchni. przez ca³y okres funkcjonowa³y pu³apki Moericke go, (w 99 r., w kolejnych latach 9 pu³apek w trzech grupach), pu³apki Barbera 0 i pu³apki ekranowe sztuki. Na wszystkich powierzchniach pu³apki Moericke go zawieszono na wysokoœci metra. Od³owów dokonywano w ci¹gu ca³ego sezonu wegetacyjnego, wybieraj¹c owady co tygodnie. Poza 99 r., kiedy wszystkie pu³apki funkcjonowa³y 0 dni, w kolejnych latach pu³apki Barbera i Moericke go od³awia³y owady przez 96 dni, a pu³apki ekranowe przez dni. Poniewa w kolejnych latach u ywano w badaniach ró nych typów pu³apek i ró nej ich liczby, a ponadto zró nicowany by³ czas ich funkcjonowania, dla umo liwienia dokonania pewnych porównañ zastosowano wskaÿnik ³ownoœci. Wartoœæ tego wskaÿnika ustalano dziel¹c liczbê od³owionych korników przez iloczyn liczby pu³apek i dni ich ekspozycji, a nastêpnie mno ono przez 000 i zaokr¹glano do liczb ca³kowitych (Gutowski, Krzysztofiak 99). Obliczone w ten sposób wskaÿniki pozwoli³y na lepsz¹ interpretacjê otrzymanych wyników. Obliczaj¹c wskaÿniki uwzglêdniono równie dni, w których pu³apki nie funkcjonowa³y (np. uleg³y zniszczeniu). Charakterystyka PB oraz powierzchni badawczych, a tak e szczegó³y metodyki zespo³owych badañ monitoringowych, których jednym z elementów jest niniejsza praca, znajduj¹ siê w opracowaniach Gutowskiego i Krzysztofiaka (99) oraz Gutowskiego (00). Stosowane nazewnictwo i uk³ad systematyczny przyjêto opieraj¹c siê na pracy Wood, Bright (99).. WYNIKI Podczas oœmiu lat badañ (99999) od³owiono ³¹cznie 069 korników, nale ¹cych do gatunków, z czego na powierzchni nr od³owiono 96 okazy (tab. ), na pow. nr 6, a na pow. nr okazy (tab. ).

T. Mokrzycki Tabela. Liczba osobników gatunków Scolytidae od³owionych w latach 99999 na powierzchni. w Bia³owieskim Parku Narodowym Table. Number of specimens of Scolytidae species collected on plot in the Bia³owie a National Park during 99999 Gatunek Species Rok Year Razem 99 99 99 99 996 997 998 999 Total Hylurgops palliatus (Gyll.) Hylastes ater (Payk.) Hylastes cunicularius Er. Hylastes opacus Er. Xylechinus pilosus (Ratz.) Tomicus piniperda (L.) Dendroctonus micans (Kug.) Polygraphus poligraphus (L.) Scolytus ratzeburgii Jans. Pityogenes bidentatus (Herbst) Pityogenes chalcographus (L.) Orthotomicus longicollis (Gyll.) Ips amitinus (Eichh.) Ips duplicatus (C. R. Sahlb.) Ips typographus (L.) Dryocoetes autographus (Ratz.) Dryocoetes villosus (Fabr.) Crypturgus cinereus (Herbst) Crypturgus hispidulus Thoms. Crypturgus pusillus (Gyll.) Trypodendron domesticum (L.) Trypodendron lineatum (Oliv.) Trypodendron signatum (Fabr.) Xyleborus dispar (Fabr.) Xyleborinus saxeseni (Ratz.) Cryphalus abietis (Ratz.) Pityophthorus morosovi Spess. Pityophthorus pityographus (Ratz.) 68 8 0 0 7 6 0 0 0 7 08 7 9 7 96 6 6 6 8 8 9 9 679 6 7 9 6 6 8 Razem Total 0 9 96 6 070 7 99 96 Rodzina Scolytidae w faunie Polski reprezentowana jest przez 0 gatunki. W Puszczy Bia³owieskiej wykazano dot¹d 7 gatunki, z czego 69 z jej polskiej czêœci. Dotychczasowe wyniki prowadzonych badañ monitoringowych pozwalaj¹ na odnotowanie kolejnych gatunków Scolytus laevis Chap. (Mokrzycki 99b) oraz Pityophthorus morosovi Spess. ³owionego dotychczas w bia³oruskiej czêœci PB. W ostatnich latach na terenie PB od³owiono te Phloeosinus thujae (Perr.) (Mokrzycki 00). Powiêksza to liczbê znanych z tego terenu gatunków do 7 (7 z polskiej czêœci). Poni ej przedstawiono informacje dotycz¹ce od³owionych gatunków. Hylurgops palliatus (Gyll.) W Polsce jest zaliczany do najpospolitszych korników. W PB zasiedla sosnê oraz œwierk. Licznie wystêpuje w drzewostanach z przewag¹ gatunków iglastych.

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB Tabela. Liczba osobników gatunków Scolytidae od³owionych w latach 99999 na pozosta³ych powierzchniach w Puszczy Bia³owieskiej Table. Number of specimens of Scolytidae species collected on another plots in the Bia³owie a Primeval Forest during 99999 Gatunek Species Rok i numer powierzchni badawczej Year and plot number 99 99 99 997 Razem Total Hylurgops palliatus (Gyll.) Hylastes cunicularius Er. Hylastes opacus Er. Xylechinus pilosus (Ratz.) Scolytus laevis Chap. Scolytus multistriatus (Marsh.) Ips typographus (L.) Dryocoetes alni (Georg.) Dryocoetes autographus (Ratz.) Dryocoetes villosus (Fabr.) Crypturgus cinereus (Herbst) Crypturgus hispidulus Thoms. Trypodendron domesticum (L.) Trypodendron lineatum (Oliv.) Trypodendron signatum (Fabr.) Xyleborus dispar (Fabr.) Cryphalus abietis (Ratz.) 7 8 6 8 9 9 6 6 Razem Total 7 8 06 Rozwija siê w miejscach wilgotnych. Nie by³ obserwowany na drzewach z przesuszonym kambium. Zwykle towarzyszy innym gatunkom korników. erowiska charakteryzuj¹ siê du ¹ zmiennoœci¹ pod wzglêdem wielkoœci i kszta³tu. Na pow. nr (BMœw) od³owiono ³¹cznie 6 egzemplarzy. Nie zebrano go tylko w 998 r. Na pow. nr (BMœw) od³owiono 9 okazów, na pow. nr (Lœw) nie by³ zbierany. W pierwszym okresie badañ od³owiono osobników, co oznacza wyraÿny spadek liczebnoœci w kolejnych latach. Hylastes ater (Payk.) Wystêpuje w ca³ym kraju. Zasiedla sosnê g³ównie jej czêœæ odziomkow¹ oraz pniaki. Ma du e wymagania odnoœnie wilgotnoœci miejsca rozwoju (np. chêtnie zasiedla podziemn¹ czêœæ pniaka). Na badanym terenie najchêtniej zasiedla œwie e pniaki sosnowe na zrêbach. Od³owiony tylko w 99 r. ( osobniki). Hylastes cunicularius Er. Zamieszkuje ca³¹ Polskê. Opanowuje œwierk, sporadycznie inne drzewa iglaste. W Puszczy najpospolitszy gatunek zakorka. Preferuje pniaki i czêœci odziomkowe drzew. Podobnie jak poprzedni gatunek ma du e wymagania odnoœnie wilgotnoœci miejsca rozwoju. Na pow. nr znajdowany we wszystkich

6 T. Mokrzycki typach pu³apek. W pierwszym okresie badañ by³ najliczniej od³awianym gatunkiem (76 egzemplarzy na pow. nr ) (Mokrzycki 99b). W nastêpnych latach jego liczebnoœæ spad³a (z 68 w 99 r. do w 999 r.). Hylastes opacus Er. Gatunek pospolity na terenie kraju. Zwi¹zany z sosn¹, rzadziej spotykany na innych drzewach iglastych. W PB najchêtniej zasiedla œwie e pniaki sosnowe, gdzie mo e licznie wystêpowaæ. Znajdowany te na le aninie i na wa³kach pu³apkowych wystawianych na szeliniaki. Najprawdopodobniej dlatego jest sporadycznie od³awiany w rezerwacie œcis³ym (nie od³awiany w pierwszym okresie badañ, w drugim tylko raz zebrany w 997 r.). Xylechinus pilosus (Ratz.) W Polsce jest rzadko spotykany. Zasiedla œwierk, sporadycznie jod³ê i modrzew. Opada zwykle zamieraj¹ce drzewka w podszycie oraz drobn¹ le aninê. W PB od³awiany pojedynczo, zarówno w pierwszym, jak i drugim okresie badañ. Tomicus piniperda (L.) W kraju najpospolitszy kornik wystêpuj¹cy na soœnie. Opanowuje uprawy, gdzie zasiedla strza³ki ju od gruboœci cm, m³odniki, dr¹gowiny i starsze drzewostany. Pomimo tego, e na terenie Puszczy czêsto spotykany (ocena na podstawie erowisk), od³awiany sporadycznie. W pierwszym okresie badañ zebrano 6 osobników (Mokrzycki 99b), w drugim tylko jednego (dane dotycz¹ pow. nr ). Dendroctonus micans (Kug.) W Polsce wystêpuje na obszarze ca³ego kraju, ale lokalnie. Opanowuje œwierk (w tym gatunki pochodz¹ce z Ameryki Pó³nocnej), rzadko sosny i jod³y. W PB obserwowany na czêœci odziomkowej starszych drzew, a tak e strza³ 0-letnich œwierków do wysokoœci m. W obu okresach badañ od³awiany sporadycznie ( egzemplarze). Polygraphus poligraphus (L.) Jest pospolitym kornikiem œwierka obserwowanym w prawie ca³ym kraju. Rzadko pojawia siê na innych drzewach iglastych. Spotykany na ca³ej d³ugoœci strza³. erowiska czêœciowo le ¹ w korze. Na badanym terenie licznie obserwowany, ale nieczêsto od³awiany. W pierwszym etapie badañ na pow. nr od³owiono osobników (Mokrzycki 99b), w drugim 6, z czego w 996 r. Scolytus laevis Chap. Znany tylko z kilku stanowisk w Polsce (Burakowski i in. 99). G³ównym gatunkiem ywicielskim jest wi¹z. Sporadycznie znajdowany na drzewach owo-

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB 7 cowych, buku, dêbie, klonach. Nowy dla Puszczy Bia³owieskiej, wczeœniej nie wykazywany (Mokrzycki 99a). W 99 r. od³owiony na pow. do pu³apek Moericke go (dwa osobniki). Scolytus multistriatus (Marsh.) W kraju czêœciej spotykany na nizinach ni w okolicach podgórskich i górskich. Rozwija siê na wi¹zach, rzadziej na grabach, bukach, dêbach i drzewach owocowych. Na badanym terenie nierzadki, ale od³awiany sporadycznie (tylko jeden okaz na pow. nr w 99 r.). Scolytus ratzeburgii Jans. W Polsce prawdopodobnie wystêpuje na ca³ym obszarze poza terenami górskimi. eruje wy³¹cznie na brzozach; zasiedla ca³e strza³y i grubsze ga³êzie. W PB jeden z najpospolitszych gatunków og³odków. Mimo tego od³awiany bardzo rzadko ( chrz¹szcz w 99 r. na pow. nr do pu³apki ekranowej). Pityogenes bidentatus (Herbst) W kraju wystêpuje na ca³ym obszarze ³¹cznie z Tatrami, gdzie rozwija siê na kosodrzewinie. Zasiedla sosny, rzadziej pozosta³e drzewa iglaste. Na uprawach eruje na strza³kach, w starszych drzewostanach w strefie koron na cienkich ga³¹zkach. Na badanym obszarze spotykany doœæ licznie (przylatuje noc¹ do œwiat³a), ale od³owiony tylko raz na pow. nr w 99 r. do pu³apki ekranowej. Tak niska frekwencja jest najprawdopodobniej spowodowana penetrowaniem przez ten gatunek wierzcho³kowej strefy drzew. Pityogenes chalcographus (L.) W Polsce znany na ca³ym obszarze. eruje na sosnach, œwierku, rzadziej jodle i modrzewiu. Na soœnie pospolitej zasiedla strefê koron, na œwierku ca³e strza³y ³¹cznie z ga³êziami. W PB jeden z najczêœciej spotykanych korników (przylatuje noc¹ do œwiat³a). Nielicznie od³awiany na powierzchniach badawczych. W obu etapach badañ od³owiono tylko po 8 osobników na pow. nr. Ciekawostk¹ jest od³owienie w 99 r. rytownika do pu³apki Barbera. Orthotomicus longicollis (Gyll.) W kraju znany z nielicznych stanowisk. Opanowuje strza³y starych, zamieraj¹cych sosen. Na badanym obszarze nierzadki. Raz znaleziony w pu³apce ekranowej na pow. nr w 996 r. ( chrz¹szcze). Ips amitinus (Eichh.) Rozprzestrzeniony na obszarze prawie ca³ego kraju. Choæ g³ówn¹ roœlin¹ ywicielsk¹ jest œwierk, w ostatnich latach jest czêœciej obserwowany na soœnie.

8 T. Mokrzycki Równie w PB znacznie czêœciej znajdowany na soœnie. Zosta³ od³owiony na pow. nr w roku 996 i 999 (po jednym osobniku do ó³tych misek). Ips duplicatus (C. R. Sahlb.) Wykazywany z nielicznych stanowisk rozproszonych na obszarze ca³ego kraju. Liczniej obserwowany w pó³nocno-wschodniej Polsce. eruje w strefie koron na œwierku, sporadycznie na soœnie. W PB w ostatnich latach zaobserwowano wzrost jego liczebnoœci. W 999 roku od³awiany doœæ licznie do pu³apek feromonowych, a w 00 r. obserwowany na wszystkich œcinanych drzewach trocinkowych (Nadl. Bia³owie a, leœn. Przew³oka). Czêsto mylony z kornikiem drukarzem. Od³owiony dwukrotnie na pow. nr do ó³tych misek w 996 r. (0 egzemplarzy) i 999 r. ( osobnik). Niska frekwencja jest spowodowana penetrowaniem przez ten gatunek strefy koron. Ips typographus (L.) W Polsce znany na ca³ym obszarze. Opanowuje œwierk, nierzadko sosnê, sporadycznie jod³ê i modrzew. W PB jeden z najliczniej wystêpuj¹cych gatunków korników. W pierwszym okresie badañ na wszystkich powierzchniach zebrano 0 osobników (Mokrzycki 99b). W drugim okresie liczniej od³awiany na pow. nr : w roku 996 0 osobników, 997 osobników oraz w 999 osobniki. W pozosta³ych latach od³awiany pojedynczo (lata 99, 99 i 998) b¹dÿ nie od³awiany wcale (lata 99 i 99). Znajdowany w pu³apkach ekranowych, ó³tych miskach, a sporadycznie tak e w pu³apkach Barbera. Znacznie wiêkszego od³owu drukarzy w 996 roku nie mo na t³umaczyæ wp³ywem warunków klimatycznych na kondycjê drzewostanów. Rok wczeœniej zanotowano jedn¹ z najwy szych rocznych sum opadów (68, mm) w ca³ym badanym okresie (Malzahn 00). Najprawdopodobniej w pobli u powierzchni (lub na niej samej) znalaz³a siê grupa drzew masowo zasiedlonych przez kornika. Mog³o to mieæ bezpoœredni wp³yw na wynik od³owów. Dryocoetes alni (Georg.) W kraju wykazywany z rozproszonych stanowisk. Liczniej spotykany w ostatnich latach m.in. na Mazowszu (Warszawa), Beskidzie S¹deckim (okolice Krynicy), Bieszczadach (Wetlina, Cisna, Komañcza). eruje na zamieraj¹cych olszach, rzadziej na leszczynie. Na badanym obszarze nierzadki. Od³owiony raz w 99 r. na pow. nr do ó³tej miski. Dryocoetes autographus (Ratz.) W Polsce rozprzestrzeniony na ca³ym obszarze. Spotykany na wszystkich gatunkach drzew iglastych. W PB pospolity. Liczniej od³awiany w pierwszym okresie badañ (68 egzemplarzy na wszystkich powierzchniach) (Mokrzycki 99b). W

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB 9 drugim okresie ³owiony sporadycznie (0 osobników, z czego po³owa od³owiona w 99 roku na pow. nr do pu³apki ekranowej). Dryocoetes villosus (Fabr.) Znany z nielicznych rozproszonych stanowisk. Zasiedla grubsze ga³êzie, strza³y i pniaki dêbowe, rzadko bukowe. W PB nierzadki. Spotykany czêsto razem z Xyleborus monographus (Fabr.). Od³awiany pojedynczo na pow. nr w 99 r. i w 99 r. Crypturgus cinereus (Herbst) W kraju wystêpuje prawdopodobnie na ca³ym obszarze. Do rozwoju wykorzystuje chodniki innych gatunków korników na drzewach iglastych. W PB bardzo pospolity. W poprzednim okresie badañ ³owiony rzadko ( osobniki) (Mokrzycki 99b). W bie ¹cym okresie najliczniej od³awiany. Na pow. nr nie obserwowany w latach 999. W roku 99, 99 i 998 ³owiony sporadycznie (tab. ). W 996 r. od³owiono osobniki do ó³tych misek i pu³apek ekranowych. Maksimum od³owów przypad³o w okresie od 6 do 0 maja (08 chrz¹szczy). W 999 r. zebrano 96 osobników. WyraŸnie zarysowa³a siê korelacja w iloœci od³owionych osobników miêdzy skrycikiem szarym a kornikiem drukarzem. Lata najwy szych od³owów tego gatunku to tak e lata najwy szych od³owów Ips typographus (tab., ryc. ). Potwierdza to wczeœniejsze obserwacje o preferowaniu w PB erowisk kornika drukarza przez skrycika jako miejsca rozwoju (ale te œwiadczy o wysokiej liczebnoœci drukarza na badanym obszarze). Liczba osobników Number ofspecimens 0000 000 00 Crypturgus cinereus Ips typographus Ryc.. Liczba od³owionych osobników Ips typographus i Crypturgus cinereus na powierzchni. w latach 99999 Fig.. Number of specimens Ips typographus and Crypturgus cinereus collected on plot during 99999 0 9 9 9 96 97 98 99 Lata years

60 T. Mokrzycki Crypturgus hispidulus Thoms. W kraju wystêpuje prawdopodobnie na ca³ym obszarze. Podobnie, jak poprzedni gatunek, do rozwoju wykorzystuje chodniki innych korników na drzewach iglastych. Na badanym terenie pospolity. W poprzednim etapie badañ od³owiono 67 osobników (Mokrzycki 99b) w obecnym 6. Licznie wyst¹pi³ tylko na pocz¹tku badanego okresu (w 99 r. okazy na pow. nr i ), w kolejnych latach jego liczebnoœæ spada³a w miarê, jak ros³a liczebnoœæ Crypturgus cinereus.na pow. nr po raz pierwszy zosta³ od³owiony w 989 r. (9 osobników). W kolejnych latach jego liczebnoœæ przedstawia³a siê nastêpuj¹co: 990 r. 6 okazów, 99, 99, 99 0, 99 7, 99, 996. W latach 997 i 98 nie by³ od³awiany. Ponownie pojawi³ siê w 999 r. ( osobniki). W przeciwieñstwie do poprzedniego gatunku nie uwidoczni³a siê zale noœæ miêdzy nim a kornikami, w erowiskach których siê rozwija. Crypturgus pusillus (Gyll.) Podawany jako najpospolitszy przedstawiciel rodzaju Crypturgus w Polsce (Burakowski i in. 99). Jednak w ostatnich latach rzadziej spotykany od Crypturgus cinereus. Bionomia podobna do poprzednich gatunków. W PB najrzadszy z ca³ego rodzaju. owiony sporadycznie ( osobniki w ci¹gu ca³ego okresu badañ). Trypodendron domesticum (L.) Wystêpuje na obszarze ca³ego kraju. Zasiedla drzewa liœciaste (brzoza, buk, d¹b, grab, olsza). Larwy od ywiaj¹ siê rozwijaj¹c¹ na œciankach chodników grzybni¹, któr¹ do drewna wprowadza samica. Na badanym terenie pospolity. W pierwszym okresie badañ od³owiono na wszystkich powierzchniach 7 osobników (Mokrzycki 99b), w drugim 9 (z czego na pow. nr ). Trypodendron lineatum (Oliv.) Rozpowszechniony w ca³ym kraju. Opanowuje drewno gatunków iglastych. W PB pospolity, najliczniej od³awiany z ca³ego rodzaju. W poprzednim okresie badañ zebrano ³¹cznie 88 okazów (Mokrzycki 99b), w obecnym 78 (z czego 7 na pow. nr ). Najwiêcej chrz¹szczy zebrano w 997 r. w iloœci 7 osobników (z czego 87 w dniach wrzeœnia). Trypodendron signatum (Fabr.) Prawdopodobnie wystêpuje na terenie ca³ego kraju. Podobnie jak Trypodendron domesticum zasiedla drzewa liœciaste o twardym drewnie i ma podobn¹ bionomiê. Na badanym obszarze pospolity. W pierwszym etapie badañ od³owiono 6 chrz¹szczy (Mokrzycki 99b), w drugim (z czego 9 na pow. nr ).

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB 6 Xyleborus dispar (Fabr.) Notowany z obszaru prawie ca³ego kraju. Jest wybitnym polifagiem. Wykaz roœlin, na których siê rozwija, obejmuje przesz³o 0 gatunków drzew i krzewów liœciastych, rzadziej iglastych (Burakowski i in. 99). Larwy o ywiaj¹ siê grzybni¹ wprowadzan¹ do erowiska przez samicê. W PB pospolity. Na pow. nr od³owiony tylko w 99 r. w iloœci 6 osobników (z czego a w dniach maja 6 czerwca). Ciekawostk¹ jest od³owienie nieparka do pu³apki Barbera. Xyleborinus saxesenii (Ratz.) Gatunek o niewyjaœnionym statusie. Niektórzy autorzy uwa aj¹, e dane dotycz¹ce X. saxesenii nale y odnieœæ do X. alni (Niis.), który zosta³ wykazany z obszaru dawnej Czechos³owacji (Kni ek 988), Niemiec, Austrii, a tak e Polski (Szafraniec, Szo³tys 997). Dlatego te trudno mówiæ o jego rozmieszczeniu w Polsce. W PB w ramach monitoringu od³awiany sporadycznie, ale spotykany stosunkowo czêsto. Cryphalus abietis (Ratz.) Wykazywany na terytorium ca³ego kraju. Zasiedla wierzcho³kow¹ czêœæ strza³y œwierków, sporadycznie jode³, sosen i modrzewi. Chêtnie bytuje na strza³ach zamieraj¹cych m³odych drzew. Na badanym obszarze doœæ pospolity, od³awiany w pierwszym i drugim etapie badañ (odpowiednio 0 i osobników). Pityophthorus morosovi Spess. Obserwowany na nielicznych stanowiskach w kraju. eruje w czêœci wierzcho³kowej œwierków, rzadziej sosen. W 9 r. znaleziony w PB przez J. J. Karpiñskiego w oddziale 6 Nadleœnictwa Jagielloñskie oraz w Nadleœnictwie Bia³y Lasek (obecnie w bia³oruskiej czêœci Puszczy). W latach póÿniejszych nie wykazywany. Od³owionywVII997 r. na pow. nr do pu³apki ekranowej. Pityophthorus pityographus (Ratz.) Rozpowszechniony na terenie ca³ego kraju z wyj¹tkiem wy szych po³o eñ górskich. Zasiedla korony drzew iglastych. Na badanym obszarze pospolity, jednak od³awiany rzadko (8 okazów na powierzchni.). Tak niska frekwencja mo e byæ zwi¹zana z penetrowaniem przez ten gatunek czêœci wierzcho³kowych drzew. Wyniki od³owów Scolytidae w postaci obliczonych wskaÿników ³ownoœci przedstawiono w tabeli. Spoœród wszystkich typów stosowanych pu³apek najbardziej efektywn¹ okaza³a siê pu³apka ekranowa. WskaŸnik ³ownoœci w poszczególnych latach by³ ró ny ( od 7 w 99 r. do 86 w roku nastêpnym), ale zawsze wy szy ni w pozosta³ych typach pu³apek (tab., ryc. ). W ci¹gu oœmiu lat badañ do pu³apek ekranowych od³owiono 80 osobników Scolytidae nale ¹cych do gatunków. Œredni wskaÿnik ³ownoœci za

6 T. Mokrzycki Tabela. WskaŸnik ³ownoœci (i liczba od³awianych gatunków) Scolytidae na powierzchni. w latach 99999 w Puszczy Bia³owieskiej Table. Catchability (and number of collected species) of Scolytidae on plot in the Bia³owie a Primeval Forest during 99999 Rodzaj stosowanych pu³apek Type of traps used M Lata Years 99 99 99 99 996 997 998 999 6 (0) 7 () 8 () 6 () 90 (69) 6 (8) 8 () 9 (8) Razem Total 0 (087) F 9 (08) 88 () 6 (8) 7 () 86 (0) 7 (8) 8 (9) 0 (9) 79 (80) B Wszystkie pu³apki All traps 6 () 7 (0) () 66 (9) () (96) () (6) (6) 0 (070) () () () (7) () (99) (8) 69 (96) WskaŸnik ³ownoœci Catchability index 9000 8000 7000 6000 000 000 000 000 000 0 B M F 99 9 9 9 96 97 98 99 Lata Years Ryc.. Porównanie wskaÿnika ³ownoœci Scolitydae do pu³apek na powierzchni w latach 99999; Oznaczenia: B pu³apka Barbera, M pu³apka Moericke go, F pu³apka ekranowa Fig.. Comparison of catchability index of Scolitidae to traps on the plot during 99999; Designations: B Barber s trap, M Moericke s trap, F window trap B F M ca³y badany okres wyniós³ 79 i by³ przede wszystkim zdeterminowany wysok¹ liczebnoœci¹ Crypturgus cinereus w latach 996 i 999. Pu³apki Moericke go charakteryzowa³y siê mniejszym wskaÿnikiem ³ownoœci (od 7 w 99 r. do 90 w 996 r.). Podczas badañ zebrano ³¹cznie 087 osobników nale ¹cych do gatunków. Œredni wskaÿnik ³ownoœci wyniós³ 0 (tab., ryc. ). Najni szym wskaÿnikiem ³ownoœci w stosunku do badanej grupy chrz¹szczy charakteryzowa³y siê pu³apki Barbera (od w latach 99 i 997 do 6 w 99 r.). Pozwoli³y na od³owienie 8 okazów nale ¹cych do gatunków (tab., ryc. ).

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB 6 Najczêœciej od³awianym by³ Hylastes cunicularius. Œredni wskaÿnik ³ownoœci wyniós³. Pu³apki Barbera sprawdzaj¹ siê dobrze w przypadku owadów epigeicznych, a do takich Scolytidae nie nale ¹. Jest to powodem bardzo niskiej ³ownoœci tych pu³apek. W poszczególnych latach badañ ró na by³a liczba od³owionych gatunków, du ym wahaniom ulega³ równie wskaÿnik ³ownoœci. Najwiêcej korników od³owiono w 996 r. Zebrano ³¹cznie 070 osobników (z czego to Crypturgus cinereus), co stanowi 6% wszystkich od³owionych korników. Równie w 999 r. zanotowano wysokie wskaÿniki od³owów dla pu³apek ekranowych i Moericke go (tab. ). Najmniej korników odnotowano w 998 r. od³owiono wtedy 7 osobników. Trudno zaobserwowaæ jak¹œ prawid³owoœæ w kolejnych latach badañ. Od 99 do 99 r. liczba od³awianych korników na powierzchni. waha³a siê w granicach 90 (tab. ). W 996 r. zaobserwowano bardzo wyraÿny wzrost liczebnoœci od³awianych chrz¹szczy. Od roku 996 do 998 iloœæ zebranych korników spad³a do 7, aby rok póÿniej wzrosn¹æ do 99. Na uwagê zas³uguje fakt nieod³owienia kilku pospolicie wystêpuj¹cych w PB gatunków, jak Tomicus minor (Hrtg.), Scolytus intricatus (Ratz.), Orthotomicus laricis (Fabr.) oraz niskiej, czy te bardzo niskiej, frekwencji korników: Tomicus piniperda, Scolytus ratzeburgii, Pityogenes bidentatus, P. chalcographus, Pityophthorus pityographus. Czêœæ z nich (Tomicus minor, Scolytus intricatus, Pityogenes bidentatus i Pityophthorus pityographus) najchêtniej zasiedla czêœci wierzcho³kowe drzew, co mo e w przypadku tych gatunków mieæ wp³yw na nisk¹ ³ownoœæ pu³apek ustawionych przy powierzchni ziemi. Podczas badañ prowadzonych w latach 9999 na terenie Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego w pu³apkach Moericke go umieszczonych w koronach jode³ znajdowano licznie Cryphalus piceae (Ratz.) (Mokrzycki 996). Gatunek ten, jak i wy ej wymienione, zasiedla g³ównie czêœci wierzcho³kowe drzew i st¹d jego liczna obecnoœæ w tak zainstalowanych pu³apkach. W te same pu³apki, ale umieszczone przy gruncie, od³awia³ siê sporadycznie. Mo e to t³umaczyæ nisk¹ frekwencjê w pu³apkach monitoringowych kilku pospolitych gatunków w PB. W porównaniu do pierwszego etapu badañ obejmuj¹cego lata 99899, nie od³owiono powtórnie piêciu gatunków: Hylastes attenuatus Er., Tomicus minor (Hrtg.), Scolytus mali (Bechst.), Orthotomicus starki Spess. i Orthotomicus suturalis (Gyll.). Gatunkami nowymi, nie od³owionymi w pierwszym okresie badañ, by³y: Hylastes opacus, Scolytus laevis, S. multistriatus, S. ratzeburgii, Ips amitinus, I. duplicatus, Dryocoetes alni, Crypturgus pusillus i Pityophthorus morosovi (razem 9 gatunków). W obu etapach badañ od³owiono ³¹cznie gatunków Scolytidae (w tym jeden nowy dla Puszczy Bia³owieskiej i pó³nocno-wschodniej czêœci kraju), co stanowi prawie po³owê wystêpuj¹cych na badanym obszarze korników.

6 T. Mokrzycki. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania pozwoli³y na weryfikacjê oceny skutecznoœci poszczególnych metod po³owów w odniesieniu do Scolytidae. Rodzinê tê mo na uznaæ za przydatn¹ do bioindykacji stanu œrodowiska leœnego i monitorowania zachodz¹cych w nim przemian, pod pewnymi jednak warunkami. Liczba powierzchni, na których bêd¹ prowadzone systematyczne od³owy, powinna byæ wiêksza ni w trakcie tych badañ. W przypadku pojedynczych powierzchni mo na Ÿle oceniæ liczebnoœæ poszczególnych gatunków korników (zawy yæ lub zani yæ). Wystarczy, e w pobli u pu³apek znajd¹ siê os³abione drzewa wydzielaj¹ce do otoczenia terpen α-pinen. Wywo³a to ruch chrz¹szczy w kierunku Ÿród³a tego zwi¹zku. Je eli na drodze lotu znajd¹ siê pu³apki, to czêœæ osobników na pewno siê od³owi. Wynikiem tego bêdzie przeszacowanie liczebnoœci gatunku lub grupy gatunków. Do od³owów korników najbardziej s¹ przydatne pu³apki ekranowe i Moericke go. Mo na natomiast zrezygnowaæ z pu³apek Barbera, w których znaleziono tylko ok. 0,% wszystkich od³owionych Scolytidae. Niewielkie roczne wahania œredniej temperatury sezonu wegetacyjnego w badanym okresie, miêdzy, a, C (Malzahn 00), najprawdopobniej nie mia³y istotnego wp³ywu na wyniki od³owów. Praca zosta³a z³o ona.0.00 r. i przyjêta przez Komitet Redakcyjny 8.07.00 r. BARK BEETLES (COLEOPTERA: SCOLYTIDAE) AS AN ELEMENT OF ECOLOGICAL MONITORING IN THE BIA OWIE A PRIMEVAL FOREST Summary In years 99999 the field surveys on permanent plot located in mixed fresh conifer forest site (div. 88C/8A) was conducted and insects were collected. There were additional catches on plot established in mixed fresh conifer forest (div. D/B) during 99-99 and plot established in fresh forest site (div. 99C) during 99-99 and in year 997. The plot no was in the range of the Bia³owie a Forest District and plot no and in the Bia³owie a National Park s strict reserve. In 99 the Moerick s traps (M) were set out on plot and in 99 additional 9 ones in groups with traps each. In 99 the Moerick s traps were set out on plot and in 99 additional 9 ones in groups with traps each. In 99 there were 0 Barber s traps (B) established and in 997 window traps (F) were added. On plot worked the Moerick s traps ( in 99, in next years 9 in groups with traps each), Barber s traps (0 units) and window traps ( units) in all period of survey,

Kornikowate (Coleoptera, Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego w PB 6 Due to different types of traps, its different number used in following years of survey and various time of its effectiveness, the catchability index (tabl. ) was established to make comparison and analyzes possible. To set value of this index, the amounts of collected bark beetles was divided by product of traps number and days of exposition and then multiply by 000 and make a sum even to whole numbers. During all studies there were altogether 069 of bark beetles collected, belonging to species from which 96 (tabl. ), 6 and (tabl. ) specimens were caught on plot no, and respectively. The major species was Crypturgus cinereus which occurred the most in 998 on plot ( specimens). This species was developed in Ips typographus feeding ground in majority. The second species in numbers was Ips typographus, the species most numerous trapped in 996 (fig. ). Crypturgus hispidulus was numerous at the beginning of research period and its numbers was felling down with growing up C.cinereus numbers. The species caught in all period of surveys were Hylastes cunicularius and Trypodendron signatum. The occurrence of species Scolytus laevis, new for the area of the Bia³owie a Primeval Forest was shown. The highest catchability index had window traps followed by Moerick s traps. The Barber s traps occurred to be useless for Scolytidae catches (tabl., fig. ). Bark beetles could be recognized as a group of organisms suitable for bioindicates of the state of forest environment and monitoring of changes in it. However the number of plots on which systematic catches will be carried on should be bigger. It helps to make results average and avoid extrapolation of local seldom noted changes of numbers of species on all research area. It is remarkable that a few common for the Bia³owie a Primeval Forest species as Tomicus minor, Scolytus intricatus, Orthotomicus laricis were not caught and numbers of bark beetles species as Tomicus piniperda, Scolytus ratzeburgii, Pityogenes bidentatus, P. chalcographus, Pityophthotus pityographus were low or very low. Some of them (Tomicus minor, Scolytus intricatus, Pityophthotus pityographus, Pityogenes bidentatus) inhibits the most willingly the tops of trees what could-in case of this species-have influence on low catchability of traps established on the ground. (transl. M. T.) LITERATURA Ba³azy S. 968: Analysis of bark beetle mortality in spruce forest in Poland. Ekol. Pol., A, 6, :67687. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefañska J. 99: Chrz¹szcze Coleoptera. Ryjkowcowate prócz ryjkowców Curculionoidea prócz Curculionidae. Katalog Fauny Polski, XXIII, 8:. D jaèenko N. G. 998: Dinamika razvitija koroednych oèagov (Ips typographus L.) v lesach Belove skojj pušèi. W: Sostojanie i monitoring lesov na rube e XXI veka. Materialy Me dunar. nauèno-prakt. konf. Minsk, 7-9 aprelja 998 g., Minsk, 00. Gutowski J. M. 98: Uwagi o znaczeniu kambio- i ksylofagów œwierka pospolitego Picea abies (L.) Karst dla lasów Bia³owieskiego Parku Narodowego i otaczaj¹cych go drzewostanów gospodarczych. Parki Nar. Rez. Przyr., 6, : 00. Gutowski J. M. 00: Bezkrêgowce jako obiekt monitoringu lasu w Puszczy Bia³owieskiej. Leœ. Pr. Bad., :. Gutowski J. M., Krzysztofiak L. 99: Zmiany fauny bezkrêgowców œrodowiska leœnego jako element monitoringu ekologicznego na terenie pó³nocno-wschodniej Polski. Prace Inst. Bad. Leœn., A, 790: 7.

66 T. Mokrzycki Gutowski J. M., Kubisz D. 99: Entomofauna drzewostanów pohuraganowych w Puszczy Bia³owieskiej. Prace Inst. Bad. Leœn., A, 788: 99. Karpiñski J. J. 9: Fauna korników puszczy Bia³owieskiej na tle wystêpuj¹cych w puszczy typów drzewostanów. Rozp. Spraw. Zak³. Doœw. L. P.: 68 Karpiñski J. J. 98: Korniki (Ipidae) Puszczy Bia³owieskiej III. Polskie Pismo Ent., 8, -: 777. Kni ek M. 988: Faunistic record from Czechoslovakia: Coleoptera, Scolytidae, Xyleborinus alni Niisima. Acta Ent. Bohemosl. 80: 99 Malzahn E. 00: Analiza zanieczyszczenia powietrza i kwasowoœci opadów atmosferycznych w Puszczy Bia³owieskiej w latach 998-999. Leœ. Pr. Bad., : 8. Mokrzycki T. 99a: Nowe stanowiska chrz¹szczy z rodziny Scolytidae (Coleoptera) w Polsce. Wiad. Entomol.,, : 6. Mokrzycki T. 99b: Zmiany fauny korników (Coleoptera: Scolytidae) jako element monitoringu ekologicznego na terenie pó³nocno-wschodniej Polski. Prace Inst. Bad. Leœn., A, 796: 960. Mokrzycki T. 996: Wystêpowanie kambiofagów i ksylofagów jod³y (Abies alba Mill.). Porównanie potencja³u regulacyjnego szkodników jod³y w ró nych rejonach Polski. Katedra Ochrony Lasu i Ekologii SGGW, Warszawa: 0. Mokrzycki T. 00: Scolytidae, Platypodidae. [W:] Katalog fauny Puszczy Bia³owieskiej (J. M. Gutowski, B. Jaroszewicz eds.). IBL, Warszawa: 00. Oko³ów C. 98: Naturalne czynniki ograniczaj¹ce liczebnoœæ populacji kornika drukarza (Ips typographus L.) w warunkach lasu pierwotnego i lasów zagospodarowanych Puszczy Bia³owieskiej (za³o enia i metodyka badañ). Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., : 0. Oko³ów C. 987: Influence of forest management on effectivness of natural factors limiting the number of the great spruce bark-beetle (Ips typographus L.) preliminary communication. IV th Symp. Protect. Forest Ecosyst., 99. Szafraniec S., Szo³tys H. 997: Materia³y do poznania wystêpowania chrz¹szczy (Coleoptera) kambio- i ksylofagicznych w rezerwatach przyrody województwa katowickiego. Nat. Sil. Sup., Katowice, :. Wawrzoniak J: 000. Metodyka pomiarów i obserwacji w 999 roku. Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 999 roku na podstawie badañ monitoringowych. Inspekcja Ochrony Œrodowiska. Biblioteka Ochrony Œrodowiska: 80. Wood S. L., Bright D. E. 99: A Catalog of Scolytidae and Platypodidae (Coleoptera), Part : Taxonomic Index. Great Basin. Nat. Mem., : 08.