Zalacznik 3: Analiza Ekonomiczna
Analiza ekonomiczna Celem analizy ekonomicznej jest oszacowanie korzysci netto projektu generujacego koszty i korzysci w pewnym przedziale czasu. Narzedziem analitycznym jest analiza kosztów i korzysci (Cost-Benefit Analysis, CBA), która zostanie wyjasniona ponizej. Analiza kosztów i korzysci jest narzedziem pozwalajacym analizowac relacje pomiedzy kosztami i korzysciami projektu. Analiza kosztów i korzysci obejmuje "rozklad czasowy spodziewanych przychodów i wydatków", a takze oszacowanie "kazdej korzysci i kosztu, nawet tzw. nieuchwytnych lub "miekkich" kosztów i korzysci" 1 oraz socjo-ekonomicznych kosztów i korzysci. Analiza kosztów i korzysci powinna standardowo obejmowac nastepujace elementy 2 : cele metodologia horyzont czasowy dane projektowe spodziewane roczne korzysci i koszty roczne przeplywy finansowe wartosc obecna netto (Net Present Value, NPV), Wewnetrzna Stopa Zwrotu (Internal Rate of Return, IRR), wskaznik korzysci-koszty (Benefit-cost ratio) koszty i korzysci które nie moga byc w pelni skwantyfikowane lub wycenione glówni beneficjenci analiza wrazliwosci (ocena ryzyka i niepewnosci) wnioski Te obliczenia powinny byc poparte zbiorem wyczerpujacych danych ekonomicznych (dochód, bilans, przeplywy finansowe, plan inwestycyjny, amortyzacja). Dla zrozumienia i oceny projektu bardzo wazne jest, aby wnioskodawca wyjasnil, jakie przyjal kluczowe zalozenia przy ocenie kosztów i korzysci w ramach analizy. Procedura: 1.1 Cele projektu Ta czesc powinna okreslic, co zamierza sie osiagnac poprzez wdrozenie projektu. 1 www.solutionmatrix.com/glossed.htm 2 Patrz równiez: "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997; http://www.inforesio.cec.eu.int/wbdoc/docgenêr/guides/cost/pdf/3 full en.pdf
Po pierwsze spodziewany jest krótki opis celów projektu. Na przyklad: Problemy do rozwiazania Przewidywani beneficjenci Ochrona srodowiska Polepszenie jakosci Redukcja zanieczyszczenia Cele powinny byc wymienione we wniosku (punkt 6.1). 1.2 Opis metodologii Na poczatku nalezy wyjasnic procedure, jaka zostala zastosowana przez wnioskodawce przy przeprowadzaniu analizy kosztów i korzysci. 1.3 Przewidywanie horyzontu czasowego projektu W analizie kosztów i korzysci wnioskodawca powinien brac pod uwage tylko uzyteczny czas trwania projektu. Na przyklad minimalny horyzont czasowy dla obiektów infrastrukturalnych dla wiekszosci projektów wynosi 20 lat. "Horyzont czasowy nie powinien byc na tyle dlugi, aby przekraczal ekonomicznie uzyteczny czas trwania projektu" 3. Przydatne moze byc równiez ustalenie horyzontów czasowych w postaci srednich wazonych z róznych fragmentów calego projektu inwestycyjnego. Na przyklad dla projektów inwestycyjnych w dziedzinie ochrony srodowiska i gospodarki wodnej sredni horyzont czasowy wynosi 29 lat 4. Przecietny czas trwania projektów infrastruktury dla projektów wodno-sciekowych jest nastepujacy: Urzadzenia kanalizacyjne: 40 lat Siec kanalizacyjna55 lat Wyposazenie techniczne15 lat: Stacje pomp:50 lat 1.4 Grupowanie niezbednych danych o projekcie W celu przeprowadzenia analizy kosztów i korzysci potrzebne sa pewne dane o projekcie. Wnioskodawca powinien pogrupowac je w formie list. Informacja (w wartosciach rocznych) powinna obejmowac 5 : 3 "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997, str. 20; 4 "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997, str. 21 5 "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997, str. 20
Naklady fizyczne (personel, czynniki produkcji, zakup energii, naklady inwestycyjne,...) Produkty fizyczne (jednostki uslug lub produktów) Przeplywy finansowe Powinno sie równiez zebrac dane demograficzne, takie jak: Liczba mieszkanców i przyszlych uzytkowników w regionie Roczna struktura dochodów (lato i zima) Stopa bezrobocia w regionie Struktura dochodów wg grup wiekowych Sredni dochód wg wyksztalcenia 1.5 Waluta rozliczeniowa: Preferowana jednostka waluty jest euro; jezeli dane dotyczace analizy kosztów i korzysci sa zebrane w innych jednostkach, nalezy zamiescic kurs wymiany. 1.6 Ocena oczekiwanych rocznych korzysci i kosztów W kazdej analizie kosztów i korzysci kluczowym krokiem jest ustalenie kosztów i korzysci w kategoriach biezacych (niezdyskontowanych), tak jak sa one generowane w poszczególnych przedzialach czasu. Wnioskodawca powinien pomyslec o bezposrednich i posrednich kosztach i korzysciach w fazie budowy oraz w fazie eksploatacyjnej. Jezeli przewiduje sie, ze projekt bedzie generowal przychód, na przyklad poprzez oplaty uzytkowników, powinno sie go wziac pod uwage jako korzysc. Korzysciami moga byc równiez: Produkcja elektrycznosci Czysta woda Oszczednosc czasu Rozwiazanie problemów ekologicznych Polepszenie warunków zycia w regionie. Inne koszty i korzysci, o których wnioskodawca nie powinien zapominac, sa nastepujace: W pierwszym roku: Koszty pozwolen, licencji albo oplaty Koszty wyposazenia lub zakupu ziemi Koszty uslug (np. doradztwo, ksiegowosc, porady prawne) Korzysci wynikajace z redukcji kosztów dla przedsiebiorstw W dziedzinie biezacych kosztów i korzysci:
Koszty pracy, materialów (chemikalia), dostaw, energii i remontów Koszty administracyjne Odsetki Amortyzacja Korzysci z oplat Inne. W roku koncowym: wartosc pozostala: Na koniec okresu planowania nalezy oszacowac wartosc pozostala (np. pozostala wartosc dlugu, srodków stalych takich jak budynki i wyposazenie itp.). Wazne jest równiez odnotowanie zmian poziomu inflacji oraz cen. Prosze podac kluczowe zalozenia przyjete przy szacowaniu kosztów i korzysci. Dla celów planowania pomocne byloby, jezeli zostalyby sporzadzone analizy struktury kosztów oraz rachunek zysków i strat dla poprzednich lat. Odnosi sie to tylko do projektów, w których czesc calej inwestycji znajduje sie juz w uzytkowaniu. W ponizszej tabeli zamieszczono przyklad niemieckiego rachunku zysków i strat: 1. Przychód (wartosc sprzedaz, wplywy) 2. Inne przychody operacyjne 3. Koszt materialów w tym chemikalia 4. Koszty personelu Wynagrodzenia Ubezpieczenie spoleczne 5. Amortyzacja srodków trwalych 6. Inne koszty eksploatacyjne 7. Odsetki i równowazne wydatki 8. Wyniki standardowej dzialalnosci przedsiebiorstwa 9. Przychody netto 10. W datki netto 11. Wydatki netto 12. Podatek dochodów 13. Inne podatki 14. Bilans roczny
1.7 Roczne przeplywy finansowe Kiedy wszystkie koszty i korzysci sa zidentyfikowane i oszacowane, powinno sie dokonac ich zestawienia, a roczne przeplywy finansowe powinny byc przedstawione w nastepujacej formie: Roczne przeplywy finansowe (wszystkie wartosci w euro) Korzysci 2000 2001 2002 2003 2030 Wplywy ze sprzedazy 600.000 700.000 2.060.000 Inne wplywy 0 100.000 10.000 Pozyczki 450.000 6.200.000 1.540.000 Suma wszystkich korzysci 1.050.000 7.000.000 3.700.000 Koszty Koszty eksploatacyjne Woda pitna 1.200.000 500.000 600.000 Wydatki eksploatacyjne Personel Inne koszty eksploatacyjne Scieki 2.400.000 670.000 650.000 Koszty eksploatacyjne Personel Inne koszty eksploatacyjne./. Suma wszystkich kosztów 3 600.000 1.170.000 1 250.000 = zysk operacyjny przed naliczeniem -550.000 1:830.000 1.250:000 amortyzacji i odsetek./. Koszty inwestycyjne 900.000 900.000 1.000.000./. Odsetki 200.000 140.000 110.000 0 Calkowity zysk przed nal. Amortyzacji -1.450.000 930:000 250:000 200.000 + Wartosc pozostala 200.000 Przeplywy finansowe netto -1.450.000 930.000 250:000 200.000 200.000
1.8 Wartosc obecna netto (Net Present Value, NPV) i wewnetrzna stopa zwrotu (Internat Rate of Return, IRR) oraz wskaznik korzysci/koszty Dyskontowanie Po dokonaniu wyceny wszystkich kosztów i korzysci i podsumowaniu ich w postaci tabeli przeplywów finansowych, roczne przeplywy finansowe netto powinny byc oszacowane i wyrazone w kategorii wartosci obecnej. Powoduje to wieksza zlozonosc analizy, poniewaz koszty lub korzysci wartosci 1 euro powstajace za 10 lat nie sa bezposrednio porównywalne z ich wartoscia biezaca. Z tego wzgledu w analizie kosztów i korzysci stosuje sie procedure nazywana dyskontowaniem, która pozwala wyrazic wszystkie koszty i korzysci poprzez ich ekwiwalent w postaci wartosci obecnej (zdyskontowanej). Przeprowadza sie to poprzez dyskontowanie kosztów i korzysci powstajacych w kazdym okresie w przyszlosci i zsumowanie ich w celu uzyskania zagregowanej wartosci obecnej. Uwaga: Unia Europejska zaleca stosowanie stopy dyskontowej w wysokosci 5 % 6. Wartosc obecna netto (Net nresent value, NPV) Jak juz wspomniano, wartosc obecna (zdyskontowana) strumienia przychodów (naplyw i odplyw gotówki w przyszlosci) jest suma wartosci obecnych pojedynczych kwot 7. NPV = Io + I1 I 2 + + r (1 + r) 1 2 I n +.. + (1 + r) n Io... poczatkowe koszty inwestycyjne na poczatku pierwszego roku I1... przeplywy finansowe netto w pierwszym roku I2... przeplywy finansowe netto w drugim roku In... wartosc pozostala po ostatnim roku wdrazania projektu r... stopa dyskontowa (0,05) n... koncowy rok w cyklu wdrazania projektu Ogólnie im dluzszy jest horyzont czasowy i im wyzsza stopa dyskontowa, tym mniejszy wplyw rozliczen jakiegokolwiek pojedynczego roku na obecna wartosc korzysci netto projektu. 6 Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997, str. 28. 7 www.hadm.sph.sc.edu/courses/econ/invest/invest
Przyklad obliczania NPV Stopa dyskontowa: 5% Ekonomiczny czas trwania projektu: 4 lata Wszystkie wielkosci w EURO 2000 2001 2002 2003 Suma wszystkich korzysci 1.050.000 7.000.000 3.700.000 Suma wszystkich kosztów 2.500.000 6.070.000 3.450.000 = Przeplyw finansowe netto -1.450.000 930.000 250.000 200.000 Czynnik dyskontujacy 5 % 0,9524 0,907 0,8638 0,8227 Zdyskontowana wartosc -1.380.980 843.510 215.950 164.540 Przeplywów finansowych netto Suma NPV -156.98 NPV = -1450.000 + 930.000 + 250.000 + 200.000 _ = _ 156.980 1,05 (1,052) 2 (1,053) 3 (1,054) 4 (W tym przykladzie nie ma poczatkowych wydatków inwestycyjnych na poczatku pierwszego roku, wiec Io = 0.) Czynniki dyskontujace dla poszczególnych lat, dla latwiejszego obliczenia zdyskontowanych przeplywów finansowych, w oparciu o stope 5%, sa umieszczone w zalaczniku. Wewnetrzna stopa zwrotu (IRR) IRR dla projektu jest to taka stopa dyskontowa, przy której wartosc obecna przyszlych przychodów finansowych jest równa wartosci obecnej kosztów projektu. Jest to taka stopa procentowa, przy której NPV projektu jest równe zero 8. Kontynuacja przykladu: W analizowanym przykladzie, jezeli stope dyskontowa ustali sie na poziomie -3,29, NPV wynosi 0. Taka stopa dyskontowa, -0,0329 albo -3,29 %, jest wewnetrzna stopa zwrotu dla projektu i stanowi taka stope dyskontowa, przy której NPV jest równe 0. 2000 2001 2002 2003 Suma wszystkich korzysci 1.050.000 7.000.000 3.700.000 Suma wszystkich kosztów 2.500.000 6.070.000 3.450.000 = Przeplywy finansowe netto -1.450.000 930.000 250.000 200.000 Czunnik dyskontujacy -3,29 % 1,0340 1,0692 1,1056 1,1432 Zdyskontowana wartosc -1.499.328 994.352 276.392 228.636 rze l wów finansowych netto Suma wszystkich wartosci NPV ~0 8 www.solutionmatrix.com
IRR = -3,29 Wskaznik korzysci/koszty Innym wskaznikiem do oceny projektów poprzez analize kosztów i korzysci jest wskaznik korzysci/koszty Wskaznik ten jest obliczany w nastepujacy sposób: korzysci/koszty = DB /DC DB... zdyskontowane,korzysci (discounted benefits) DC... zdyskontowane koszty projektu (discounted costs) Przyklad: 2000 2001 2002 Suma wszystkich korzysci 3.050.000 3.000.000 2.500.000 Czynnik dyskontujacy 5 % 0,9524 0,907 0,8638 Zdyskontowane przeplywy 2.904.820 2.721.000 2.159.500 finansowe Suma wszystkich 7.949.860 zdyskontowanych korzysci 2000 2001 2002 Suma wszystkich kosztów 4.650.000 2.170.000 2.300.000 Czynnik dyskontujacy 5 % 0,9524 0,907 0,8638 Zdyskontowane przeplywy 4.428.660 1.968.190 1.986.740 finansowe Suma wszystkich 8:383.590 DB /DC= 7.949.860 /8.383.590 = 0,949 "Mimo wszystko, w pewnych wyjatkowych przypadkach, nawet negatywna wartosc NPV... lub negatywny wskaznik IRR,... moze byc do zaakceptowania, jezeli wystepuja powazne pozafinansowe korzysci netto: jednak musza one byc dokladnie zaprezentowane i ocenione 9. W kazdym razie szacunki powinny byc wykonane w taki sposób, aby zapewnic, ze bedzie mozna zawsze wygenerowac wystarczajace zasoby pieniezne dla splacenia pozyczek, odsetek i kosztów 9 "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3 June 1997, str. 28.
eksploatacyjnych. Jednak negatywna wartosc IRR doprowadzi do problemów finansowych w ciagu przewidywanego czasu trwania projektu. Korzysci powinny odpowiadac ogólnym celom polityki Unii Europejskiej Redukcja zanieczyszczenia srodowiska (polepszenie jakosci wody) Wzrost dochodu narodowego Wydluzenie oczekiwanej dlugosci zycia Obnizenie stopy bezrobocia. 1.9 Ocena kosztów i korzysci, które nie moga byc w pelni ujete w wartosciach liczbowych lub wycenione Podczas wykonywania analizy kosztów i korzysci wnioskodawca moze napotkac efekty, które sa mozliwe do zidentyfikowania, ale trudne, jezeli nie niemozliwe, do wyceny. To, ze pewnych efektów nie mozna oszacowac, nie oznacza, ze powinny one zostac zignorowane. Zostana one omówione w niniejszym rozdziale, który zawiera opis w kategoriach jakosciowych. Ponizej wymienione sa pewne popularne efekty charakteryzujace sie trudno mierzalnymi korzysciami: polepszenie jakosci srodowiska jakosc zycia i prawa czlowieka zdrowie i bezpieczenstwo publiczne dystrybucja korzysci pomiedzy rózne grupy spoleczne, regiony i sektory uzytkowników "Takim kryteriom mozna przyznac odpowiednia wage, wystarczajaco wysoka, aby ostatecznie mozna bylo zmienic wyniki zarówno analizy finansowej, jak i obliczen..." wewnetrznej stopy zwrotu. 1.10 Glówni beneficjenci projektu Nalezy zidentyfikowac jednostki, które beda czerpac korzysci z proponowanego projektu. Nalezy wziac pod uwage wszelkie instytucje rzadowe (w tym Panstwa instytucje), które moga czerpac korzysci ze zmian, jak równiez konsumentów i grupy biznesu. Powinno sie oszacowac korzysci, które beda osiagane przez kazda ze zidentyfikowanych stron. 1.11 Analiza wrazliwosci Wazne jest, aby wynikiem analizy kosztów i korzysci nie byla jedna liczba reprezentujaca wartosc obecna netto. Powinno sie przeprowadzic analize wrazliwosci dla róznych scenariuszy, aby móc wykazac, jak zmieniaja sie wyniki wraz ze zmianami w niepewnych poziomach glównych parametrów. Analiza wrazliwosci zawiera ocene ryzyka i niepewnosci. Pierwszym etapem jest sporzadzenie listy zródel niepewnosci i przeanalizowanie ich krok po kroku. Jezeli dane sa umieszczone w arkuszu kalkulacyjnym, mozna sie latwo zorientowac, jakie obszary
niepewnosci sa wazne jezeli chodzi o wplyw na ogólny wynik przy zmianie parametrów podczas kalkulacji, Parametr Najgorszy scenariusz Srodkowy scenariusz Najlepszy scenariusz róznice w stawkach oplat 1.000.000 1.050.000 1.100.000 liczba mieszkanców 20.000 25.000 30.000 koszty personelu......... koszty inwestycyjne koszty elektrycznosci Powinno sie wykazac zmiennosc NPV wobec kazdego pojedynczego parametru. Powinno sie równiez okreslic ryzyko charakteryzujace wdrazanie kazdego z projektów. 1.12 Wnioski W tej czesci wnioskodawca powinien zinterpretowac wyniki analizy kosztów i korzysci. Ponizej podane sa pytania, na które powinno sie udzielic odpowiedzi: 10 Czy korzysci przekraczaja koszty? W jakim stopniu róznia sie wyniki w ramach róznych scenariuszy (w ramach analizy wrazliwosci, najlepszy i najgorszy scenariusz)? W jaki sposób mozna ujac koszty i korzysci, które nie mozna wyrazic w wartosciach liczbowych? Jezeli sa one znaczne, w jaki sposób wplywaja one na projekt? W jakim stopniu wnioski zaleza od prawidlowosci lub dokladnosci przyjetych zalozen? 1.13 Alternatywne metody analizy ekonomicznej Istnieja rózne metody przeprowadzania analizy ekonomicznej. Jedna z metod jest analiza kosztów i korzysci, która zostala szczególowo opisana powyzej. Jest to metoda preferowana przez Komisje Europejska. Alternatywna metoda, równiez akceptowana przez Komisje Europejska, jest analiza efektywnosci kosztowej. Ta metoda moze byc stosowana w przypadkach, gdy nie istnieja dane niezbedne dla przeprowadzenia analizy kosztów i korzysci. Analiza efektywnosci kosztowej polega na porównywaniu róznych rozwiazan technicznych, ich kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych powstajacych w ciagu ekonomicznego cyklu zycia projektu. 10 "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", European Commission, DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3 June 1997, str. 30.
Zalacznik Czynniki dyskontujace Ponizej wymienione sa czynniki dyskontujace oparte na stopie procentowej 5%: Rok - Czynnik dyskontujacy 5% 1 0,9524 2 0,9070 3 0,8638 4 0, 8227 5 0,7835 6 0,7462 7 0,7107 8 0,6768 9 0,6446 10 0,6139 11 0,5847 12 0,5568 13 0,5303 14 0,5051 15 0,4810 16 0,4581 17 0,4363 18 0,4155 19 0,3957 20 0,3769 21 0,3589 22 0,3418 23 0,3256 24 0,3101 25 0,2953 26 0,2812 27 0,2678 28 0,2551 29 0,2429 30 0,2314
Bibliografia Komisja Europejska "Guide to Cost-Benefit Analysis of Major Projects in the context of EC Regional Policy", DGXVI, Series Evaluation and Documents, N 3, czerwiec 1997, Pearce, D. W. (1983) "Cost-Benefit Analysis", (London: The Macmillan Press Ltd), Walshe, G. and Daffern, P. ( 1990) "Managing Cost-Benefit Analysis", (London: Macmillan Education Ltd), www.kadm.s~ph.sc.edu/courses/econ/invest/invest, www.ncedr.org,/tools/othertools/costbenefit/module2, www.solutionmatrix.com, www.state.ma.us/eoaf/cmr/cmrlla3.