PREZENTACJA może być powielana i rozpowszechnia bez zgody autora z koniecznością podania źródła w przypadku cytowań i innych form wykorzystania materiału. Ryzyka i wyzwania wynikające z sytuacji demograficznej Polski Dr STANISŁAW KLUZA Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa w Warszawie tel. (++ 48 22) 564 92 70 fax. (++ 48 22) 564 86 43 skluza@sgh.waw.pl Data: luty 2012
Prognoza ludności Polski Spadek dzietności i jednoczesne wydłużanie się przeciętnego czasu życia sprawią, iż liczba ludności w Polsce jedynie nieznacznie się zmniejszy do 2035r.* W latach 2012-2035 będzie postępował proces niskiej dzietności i wydłużania się czasu życia, tzw. starzenie się społeczeństwa. Będzie wzrastał odsetek osób starszych w populacji. Opóźnianie decyzji o urodzeniu dziecka i zawarciu małżeństwa. Decydowanie się na mniejszą liczbę dzieci. Wzrost wpływu czynników wykształcenia i stabilizacji ekonomicznej na założenie rodziny i decyzję o dzieciach. Wzrost urodzeń pozamałżeńskich i matek samotnie wychowujących dzieci. Oczekiwany spadek ludności w wieku produkcyjnym. Zagrożenie dla systemu emerytalnego. Konsekwencje wykształconej emigracji do wysokorozwiniętych krajów UE. Polska ma nikłe szanse wyjścia w krótkiej i średniej perspektywie z depresji demograficznej ze względu na utrwalenie się negatywnych trendów. Prognoza ludności Polski z uwzględnieniem struktury wiekowej (w okresie 2005-2035) * Ostania Prognoza ludności Polski do 2035r. zwiększyła poziom oczekiwanych urodzeń w stosunku do wcześniejszych projekcji na poziomie ok. 50 tys. rocznie przez najbliższe 25 lat (względem Prognozy ludności Polski do 2030r.). Źródło: Prognoza ludności Polski do 2035r., GUS.
Katastrofalny spadek dzietności W długim okresie spadek dzietności* poniżej prostej zastępowalności pokoleń zagraża ujemnym przyrostem naturalnym** i depresją demograficzną. Prosta zastępowalność pokoleń ma miejsce przy wskaźniku dzietności powyżej 2,1. Wskaźnik dzietności powyżej 2,1 został po raz ostatni osiągnięty w 1988r. Następnie mamy do czynienia z pogłębiającą się depresją urodzeniową. W XXI w. Polska wkroczyła z ujemnym przyrostem naturalnym** i dalszym spadkiem dzietności. Utrzymujące się od kilkunastu lat poziomy dzietności 1,2-1,4 nie gwarantują prostej zastępowalności pokoleń. Najniższy wsk. dzietności został osiągnięty w 2003 r. i wyniósł on 1,22, co oznacza, że pokolenie dzieci narodzonych w tym czasie jest 42% mniej liczne od pokolenia rodziców. Przy dzietności zbliżonej do 1,4 pokolenie dzieci jest o jedną trzecią mniej liczne od pokolenia swoich rodziców. Rosnąca liczba urodzeń po 2005r. jest cichym echem wyżu demograf. lat 80-tych. W najbliższych latach w wiek dorosły będą wkraczały pokolenia niżu demograficznego zapoczątkowanego wraz z nadejściem transformacji systemowej. * Współczynnik dzietności oznacza liczbę dzieci przeciętnie urodzonych przez kobietę w wieku 15-49 lat. ** Przyrost naturalny to różnica między urodzeniami i zgonami. Źródło: Rocznik demograficzny, GUS. 800 700 600 500 400 300 200 100 Urodzenia, zgony i współczynnik dzietności * w Polsce w latach 1950-2010 Urodzenia (w tys.) Zgony (w tys.) Dzietność (prawa oś) Rok 1988 0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 3,0 2,6 2,4 2,0 1,8 1,4 1,2
Polska na tle Europy Perspektywy demograficzne Polski wyglądają znacznie gorzej na tle krajów UE, które prowadzą skuteczną polityką demograficzną. Podobnej depresji doświadczyły inne gospodarki, które weszły w okres przemian systemowych w latach 90-tych. Turcja Irlandia Francja Szwecja UK Rosja Ukraina Niemcy** Polska 1950-60 6,2 3,5 2,7 2,3 3,5 1960-70 5,9 3,9 2,7 2,7 2,3 2,1 2,4 2,5 1970-80 5,0 3,5 2,1 1,8 1,9 2,0 2,1 2,3 1980-90 3,7 2,5 1,8 1,8 1,8 2,1 2,0 1,4 1990-00 2,7 1,9 1,7 1,8 1,8 1,4 1,4 1,3 1,7 2000-05 3 1,97 1,88 7 6 1,30 1,15 1,35 1,27 2005-10 2,15 2,10 1,97 1,90 1,83 1,44 1,39 1,36 1,32 Gwałtowność negatywnych procesów demograficznych uwidoczniła się wraz z początkiem przemian gospodarczych w latach 90-tych. Podobne procesy demograficzne zachodziły w Europie Zachodniej dużo wcześniej, ale także wolniej. Obecnie w wielu krajach UE możemy zaobserwować proces wzrastającej dzietności w rezultacie prowadzenia polityki nakierowanej na odbudowę kapitału ludzkiego. Przemiany społeczno-ekonomiczne zapoczątkowane w 1989r., zmiany we wzorcach rodziny i zachowań społecznych odpowiadają za istotną część depresji demograficznej w Polsce. Dodatkowo zostały one wzmocnione przez filozofię podatkową traktującą dzieci jako luksusową konsumpcję i niewspółmiernie wyższe obciążenia wobec osób decydujących się na wychowywanie i utrzymanie dzieci. Negatywnymi ekonomicznymi skutkami starzenia się społeczeństw będą bardziej dotknięte gospodarki mniej zamożne. * Kolejność państw w tabeli względem malejącej dzietności w 2010r. ** RFN do 1993r. Źródło: Szacunki w oparciu o dane ONZ (UN), Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
Kosztowne starzenie się społeczeństwa Jednoczesne starzenie się społeczeństwa i wchodzenie w wiek produkcyjny niżów demograficznych będzie zwiększać obciążenie młodych pokoleń na rzecz starszych. Starzenie się polskiego społeczeństwa pogłębi się po 2010r. Na przestrzeni najbliższych 25 lat liczba osób w wieku produkcyjnym przypadająca na osobę w wieku emerytalnym spadnie o prawie 50%. Na przestrzeni najbliższych 25 lat liczba dzieci i młodzieży przypadająca na osobę w wieku emerytalnym spadnie o prawie 50%. Wydłużający się przeciętny czas życia dodatkowo nasila proces starzenia się społeczeństwa. Starzenie się społeczeństwa pociąga za sobą wzrost wydatków państwa na rzecz świadczeń emerytalnych oraz opiekę zdrowotną. Nadmierne obciążenie młodych pokoleń na rzecz starszych zwiększa ryzyko wtórnej depresji demograficznej oraz utrudnia szansę wyrwania się ze spirali coraz mniej licznych młodych pokoleń. 30% 26% 22% 18% 14% 10% 6 5 4 3 2 1 0 Wybrane wskaźniki przebiegu starzenia się społeczeństwa w Polsce w latach 1990-2035 Prognoza udział dzieci i młodzieży w społeczeństw ie udział osób w w ieku emerytalnym* 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 liczba osób w w ieku produkcyjnym przypadająca na osobę w w ieku emerytalnym liczba dzieci i młodzieży przypadająca na osobę w w ieku emerytalnym* Prognoza 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 * Wiek emerytalny mężczyzn i kobiet przyjęty wg. zasad obowiązujących na początku 2012r. Źródło: Opracowanie autorskie w oparciu o Prognozę ludności Polski do 2035r. i Rocznik demograficzny, GUS.
Wtórna depresja demograficzna Wtórna depresja demograficzna zagraża trwałości rozwoju gospodarczego Polski oraz grozi zapaścią finansów publicznych w długim horyzoncie czasowym. ROK 2000 ROK 2015 ROK 2035 Kobiety Mężczyźni >60/65 >60/65 >60/65 Różnica 45-59/64 45-59/64 45-59/64 18-44 18-44 18-44 Kobiety Kobiety 0-17 Mężczyźni Różnica 0-17 Mężczyźni Różnica 0-17 -8000-6000 -4000-2000 0 2000 4000 6000 8000-8000 -6000-4000 -2000 0 2000 4000 6000 8000-8000 -6000-4000 -2000 0 2000 4000 6000 8000 Wykres 1 Pokolenie dzieci i młodzieży jest o 40-45% mniej liczne od pokolenia swoich rodziców. Wykres 2 Dalszy spadek pokolenia dzieci. Znaczący przyrost pokolenia (60+). Wykres 3 Niże demograficzne wchodzą w wiek dorosły. Pokolenie osób starszych prawie podwaja się. Pogłębianie się niekorzystnych procesów demograficznych w długim horyzoncie czasowym grozi zapaścią finansów publicznych i niemożliwością świadczenia opieki przez państwo na rzecz starszych pokoleń. Ryzyko bankructwa państw socjalnych. Kosztownym społecznie rozwiązaniem jest otwarcie granic na imigrację ludności z uboższych krajów Afryki i Azji. Wtórna depresja demograficzna przesuwa ponadproporcjonalnie moce produkcyjne gospodarki w kierunku obsługi i konsumpcji osób starszych. Jednocześnie osoby młodsze są zbyt eksploatowane, aby wychować sobie dostatecznie liczne nowe pokolenia. Gospodarka zorientowana na konsumpcję starszych pokoleń nie inwestuje w badania i rozwój. W długim okresie spowalnia, a następnie ulega spadkowi potencja gospodarczy. Źródło: Prognoza ludności Polski do 2035r., GUS..
Polityka antyrodzinna* Wadliwy system rozwiązań prawnych pogłębia depresję demograficzną, nie rozwiązuje problemów społecznych, nasila patologie i jest kosztowny dla państwa. System podatkowy traktuje dzieci jak luksusową konsumpcję, na którą stać niewielu. Ma miejsce osłabianie pozycji ekonomicznej osób świadomie decydujących się na posiadanie i wychowanie dzieci. System podatkowy nie dostrzega, iż wychowanie dzieci jest inwestycją w kapitał ludzki i nie partycypuje w ułatwieniu wychowania przyszłego pokolenia, które będzie utrzymywać starsze pokolenia w przyszłości. Rodziny ponosząc wyższe wydatki związane z kosztami utrzymania dzieci, płacą również wyższe podatki pośrednie. Osoby wychowujące dzieci ponoszą wyższe koszty alternatywne w okresie aktywności zawodowej (niższe zarobki, wolniejsza kariera zawodowa, mniej wolnego czasu na rekreację).... a także w okresie późniejszym, kiedy ich dzieci dorosną i będą w większym stopniu płacić emerytury tym, co wybrali jedynie ścieżkę rozwoju zawodowego. 35 30 25 20 15 10 5 0 Wprowadzenie ustawy o świadczeniach rodzinnych w maju 2004r. było bodźcem ekonomicznym, który przyczynił się do wzrostu liczby pozwów rozwodowych i wniosków o separację. Wnioski o separację (w tys.szt.) wzrost o 203% 7,6 * Załączony przykład odnosi się do ustawy z 2004r. i analizy ówczesnych skutków. Niemniej, złych rozwiązań systemowych jest znacznie więcej, np. możliwość rozliczania podatkowego z dzieckiem zachęcała osoby dobrze zarabiające do obchodzenia prawa i pozostawiania w związkach nieformalnych. Źródło: Ministerstwo Polityki Społecznej, GUS, PAP, Reuters. 23,0 2003 2004 2003 2004 Dodatek dla osób samotnie wychowujących dzieci był kolejną zachętą ekonomiczną ze strony państwa do niezawierania związków małżeńskich. Mimo bardzo krótkiego czasu obowiązywania ustawy można było zaobserwować szerokie spektrum nadużyć motywowanych korzyściami ekonomicznymi. Konsekwencje: - gwałtowny wzrost pozwów rozwodowych i wniosków o separację w 2004r. oraz utrzymujący się dalszy ich przyrost w kolejnych latach (separacje prawnie orzeczone (rok-szt.): 2000-1340; 2003-3027; 2004-5891; 2005-11600; 2006-7978; 2010-2789); (rozwody prawnie orzeczone (rok-tys.szt.): 2000-4; 2003-48,6; 2004-56,3; 2005-67,6; 2006-71,9; 2010-61,3). - wzrost odsetka dzieci urodzonych i wychowywanych w związkach pozamałżeńskich; - długookresowe oddziaływanie na osłabianie relacji rodzinnych poprzez system zachęt ekonomicznych; negatywnie oddziaływanie na jakość w wychowywaniu dzieci i wzrost ryzyka patologii społecznych. 120 100 80 60 40 20 0 Pozwy rozwodowe (w tys.szt.) 86 wzrost o 23,2% 106
Strefa śmierci Wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej doświadczyły drastycznego spadku dzietności wraz z nadejściem okresu transformacji systemowej. Wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej (CEE) doświadczyły gwałtownego spadku dzietności z początkiem transformacji systemowej. Dzietność w regionie CEE jest na poziomie 1,2-1,4**. Wpłynie to na poważne problemy w polityce socjalnej państw w krajach regionu CEE już za kilkanaście lat. Ponadto kraje w regionu CEE odczują konsekwencje emigracji dobrze wykształconych i młodych ludzi do krajów Europy Zach., gdzie wynagrodzenia są wyższe. Proces starzenia się społeczeństw prowadzi do bankructwa ideę państwa socjalnego i systemu emerytalnego pay-as-you-go. Żadne z państw regionu CEE nie powinno spodziewać się istotnej poprawy po stronie procesów demograficznych w okresie najbliższych 10-25 lat. 2,5 1,9 1,3 2,5 1,9 1,3 Współczynnik dzietności* w wybranych grupach krajów Europy Środkowej i Wschodniej w okresie 1980-2010 Polska Czechy Węgry Słowacja 1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10 * Współczynnik dzietności oznacza liczbę dzieci przeciętnie urodzonych przez kobietę w wieku 15-49 lat. ** Wyjątkiem jest tu znaczna poprawa dzietności w Estonii w ostatnich latach. Kraj ten liczy jednak 1,34 mln os. i nie przesądzi o sytuacji demograficznej w regionie. Źródło: ONZ (UN), Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Ukraina Rosja Białoruś 1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10 2,5 1,9 1,3 2,5 1,9 1,3 Bułgaria Rumunia Mołdawia Słowenia 1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10 Łotwa Litwa Estonia 1980-85 1985-90 1990-95 1995-00 2000-05 2005-10