Wiek XXI życie i praca w warunkach długowieczności

Transkrypt

1 Wystąpienie i prezentacja na konferencji: Senior to brzmi dostojnie, w dniu 24 października 2018 r., na Wydziale Ekonomiczno Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. w ramach modułu: Wiek XXI życie i praca w warunkach długowieczności dr Anita Abramowska-Kmon Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Instytut Statystyki i Demografii

2 Starzenie ludności Starzenie ludności to wzrost liczby i udziału osób starszych (60 lat lub 65 lat i więcej) towarzyszą mu zmiany liczby i struktury ludności w wieku produkcyjnym (15-64 lata), determinujących zmiany wielkości potencjalnych zasobów pracy i ich starzenie a także zmiany proporcji między osobami w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, wynikające ze zmian wielkości zasobów pracy i starzenia ludności Proces ten ma charakter GLOBALNY i NIEODWRACALNY. Wiek XXI to wiek starzenia ludności.

3 Starzenie ludności przyczyny Spadek płodności Spadek umieralności we wszystkich grupach wieku powodujący wzrost oczekiwanego dalszego trwania życia Skutek przejścia demograficznego, czyli długookresowych zmian demograficznych, które towarzyszyły ogromnym przemianom społeczno-ekonomicznym (także modernizacji, industrializacji) Migracje mogą lokalnie przyczynić do przyspieszenia lub spowolnienia tego procesu Falowanie wyżów i niżów demograficznych może czasowo zintensyfikować/ osłabić te zmiany w strukturze wieku ludności (np. obecnie Polska)

4 Współczynniki dzietności teoretycznej według regionów, Spadek dzietności ma charakter globalny różnice w wartościach współczynników znacząco zmalały między regionami Świat Afryka Azja Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Population Prospects 2017 (ONZ 2017) Oceania

5 Oczekiwane trwanie życia noworodka według regionów, Wzrost oczekiwanej długości życia noworodka także ma charakter globalny obserwujemy to zjawisko we wszystkich regionach świata Świat Afryka Azja Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Population Prospects 2017 (ONZ 2017) Oceania

6 Oczekiwane trwanie życia noworodka i osoby w wieku 65 ukończonych lat Na dwóch kolejnych slajdach przedstawiono zmiany w oczekiwanym trwaniu życia noworodka i osoby w wieku 65 lat w latach w krajach UE (dla kobiet i mężczyzn). Obecnie można zaobserwować dość duże różnice w oczekiwanej długości życia dla kobiet i mężczyzn. Co więcej, kraje UE są zróżnicowane pod względem oczekiwanego dalszego trwania życia dla obu płci. Warto podkreślić, iż w przyszłości w wielu krajach UE oczekiwane trwanie życia noworodka dla kobiet może wynieść co najmniej 90 lat.

7 Oczekiwane trwanie życia noworodka w UE, mężczyźni CY ES IT MT SE FR NO EL NL UK IE LU AT BE DK DE PT FI SI CZ HR PL SK EE HU RO BG LT LV kobiety ES IT MT NO EL BE AT 2016 DE SI DK PL SK 2070 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z The 2018 Ageing Report (KE 2018) LT HU BG

8 Oczekiwane dalsze trwanie życia osoby w wieku 65 lat w UE, mężczyźni kobiety FR ES MT EL CY IT SE UK IE LU AT NO BE NL DK DE PT FI SI PL CZ EE SK HR HU RO LT LV BG FR ES LU IT MT PT BE IE EL SE NO AT FI UK DK DE NL SI CY PL EE CZ LT SK LV HU HR RO BG Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z The 2018 Ageing Report (KE 2018)

9 Umieralność niemowląt i dzieci do 5 r.ż. Warto podkreślić, iż przedstawiony na poprzednich slajdach obserwowany dotychczas znaczący wzrost oczekiwanego trwania życia noworodka w dużym stopniu jest skutkiem redukcji umieralności niemowląt i małych dzieci (wykresy na dwóch kolejnych slajdach). Stało to m.in. na skutek wprowadzenia obowiązkowych szczepień i poprawy ogólnych warunków życia!

10 Umieralność niemowląt według regionów, Świat Afryka Azja Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Population Prospects 2017 (ONZ 2017) Oceania W latach 50-tych XX w. na świecie 142 osób na każde 1000 nowonarodzonych dzieci nie dożywało pierwszego roku życia. Obecnie 31 dzieci na każdy 1000 nowonarodzonych nie dożywa pierwszych urodzin. Warto podkreślić także różnice między regionami pod tym względem. Zgony niemowląt (< 1 r.ż.) na 1000 urodzeń żywych

11 Umieralność dzieci do 5 r.ż. według regionów, Zgony dzieci (< 5 r.ż.) na 1000 urodzeń żywych W latach 50-tych XX w. na świecie 215 na każde 1000 nowonarodzonych dzieci umierało przed 5 rokiem życia. Obecnie wskaźnik ten wynosi Świat Afryka Azja Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Population Prospects 2017 (ONZ 2017) Oceania

12 Wydłużenie trwania życia Jak wspomniano, w początkowej fazie wzrost oczekiwanego trwania życia noworodka był spowodowany spadkiem umieralności niemowląt i małych dzieci. W kolejnych etapach był następstwem spadku wskaźników umieralności wśród osób dorosłych i starszych, a obecnie wśród osób najstarszych. Zmiany te ilustrują kolejne slajdy. Na przykład, obecnie prawdopodobieństwo zgonu dla mężczyzny w wieku ok. 83 lat jest takie samo jak dla 74-letniego mężczyzny na początku lat 30. XX w. Podobnie, 87-letnie obecnie kobiety odznaczają podobnym prawdopodobieństwem zgonu jak 77-letnie kobiety ok. 90 lat wcześniej. Z kolei przedstawione funkcje przeżycia dla Francji w latach pokazują, jak zwiększyły szanse dożycia starości. Na początku XIX w. połowa nowonarodzonych dzieci mogłaby dożyć 45 r.ż., 200 lat później 86 lat!

13 Prawdopodobieństwo zgonu w wieku x lat (POLSKA) mężczyźni 5 qx* / kobiety 5 qx* / Wiek w latach ukończonych Źródło: J.Z.Holzer, Demografia, 2003, p & Trwanie życia w Wiek w latach ukończonych

14 Funkcje przeżycia, Francja lx Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z HMD wiek

15 Wzrost długości życia co nas czeka w przyszłości? Przedstawione na poprzednich slajdach wartości oczekiwanego dalszego trwania życia oparte są przekrojowe są oparte na danych zaobserwowanych w danym okresie (najczęściej jednego roku). Inaczej mówiąc, są to wielkości hipotetyczne, pokazujące, ile średnio mogłaby żyć generacja osób urodzonych w danym okresie, gdyby doświadczyła procesu wymierania zaobserwowanego w danym roku. Pojawia zatem pytanie, ile średnio żyją rzeczywiste generacje? W celu uzyskania odpowiedzi na to pytanie konieczne jest zebranie informacji o długości życia osób zmarłych urodzonych w tym samym czasie -> dzięki temu otrzymujemy tzw. wskaźniki kohortowe. Analiza tego typu danych dla Francji (kolejny slajd) pokazuje, że oczekiwane trwanie życia w ujęciu kohortowym jest większe niż w ujęciu przekrojowym. Można zatem sądzić, że średnia długość życia osób rodzących obecnie np. w Anglii wyniesie ponad 90 lat!

16 Oczekiwane trwanie życia noworodka (przekrojowe vs. kohortowe) Francja, e0-m przekrojowe e0-k kohortowe e0-m kohortowe e0-k przekrojowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Human Mortality Database (HMD 2018)

17 Oczekiwane trwanie życia noworodka (przekrojowe vs. kohortowe) Anglia i Walia, e0 - k kohortowy e0 - m kohortowy e0 - k przekrojowy e0 - m przekrojowy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze strony

18 Czy dłuższe życie oznacza dłuższe życie w zdrowiu? Kraje europejskie różnią zarówno pod względem oczekiwanego trwania życia noworodka, jak i oczekiwanej długości życia w zdrowiu i tym samym pod względem długości życia w złym stanie zdrowia (por. kolejny slajd). W niektórych krajach trwanie życia w złym stanie zdrowia uległo zmniejszeniu wraz ze wzrostem oczekiwanej długości życia, w innych nastąpił wzrost wartości tego parametru. Można uznać, że różnice w długości trwania życia według poziomu wykształcenia (por. kolejne slajdy) mogą wyjaśniać także różnice w oczekiwanym trwaniu życia w zdrowiu.

19 Oczekiwane trwanie życia w zdrowiu i z ograniczeniem aktywności, 2014 kobiety mężczyźni Bułgaria Rumunia Łotwa Węgry Litwa Słowacja Chorwacja Polska Estonia Czechy Dania UK Irlandia Holandia EU28 Niemcy Malta Belgia Austria Słowenia Finlandia Grecja Szwecja Luksemburg Cypr Portugalia Włochy Francja Hiszpania Bułgaria Rumunia Łotwa Węgry Litwa Słowacja Chorwacja Polska Estonia Czechy Dania UK Irlandia Holandia EU28 Niemcy Malta Belgia Austria Słowenia Finlandia Grecja Szwecja Luksemburg Cypr Portugalia Włochy Francja Hiszpania lata życia w zdrowiu lata życia z ograniczeniem aktywności Źródło: na podstawie danych z OECD/European Union (2016), s.57

20 Różnica w e30 między osobami o najwyższym i najniższym wykształceniu, 2015 kobiety Różnica w latach 16 mężczyźni Źródło: OECD (2017) s. 51 Szwecja UK Włochy Holandia Norwegia Portugalia Finlandia Dania Grecja Austria Słowenia Francja Belgia Czechy Łotwa Węgry Polska Estonia 0 Słowacja

21 Proces starzenia ludności W konsekwencji tych przemian demograficznych (spadku płodności i wzrostu długości życia) systematycznie rośnie liczba i udział osób starszych w populacji (por. kolejne slajdy). Tempo tego wzrostu jest różne w różnych krajach. W związku z tym regiony świata i kraje są silnie zróżnicowane pod względem stopnia zaawansowania procesu starzenia ludności. W przyszłości należy spodziewać dalszego wzrostu udziału osób starszych, w tym sędziwych w populacji. Na kolejnych slajdach przedstawiono różnice między krajami UE według udziału osób starszych w ludności.

22 Udział osób starszych (65+) w populacji według regionów, Obecnie osoby starsze stanowią 8% populacji świata oraz 18% ludności Europy Świat Afryka Azja Europa Ameryka Łacińska i Karaiby Ameryka Północna Źródło: opracowanie własne na podstawie danych World Population Prospects 2017 (ONZ 2017) Oceania

23 Udział osób w wieku 65+ w krajach UE (+ NO), Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu (2017). Norwegia Grecja Portugalia Polska Bułgaria Włochy Łotwa Litwa Słowacja Cypr Rumunia Niemcy Estonia Czechy Słowenia Chorwacja Malta Węgry Hiszpania Austria Finlandia Luksemburg Dania Holandia Belgia Wielka Brytania Irlandia Francja Szwecja EU

24 Udział osób w wieku 80+ w krajach UE (+ NO), Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostatu (2017). Norwegia Grecja Portugalia Włochy Hiszpania Litwa Bułgaria Słowenia Łotwa Polska Rumunia Czechy Węgry Niemcy Słowacja Chorwacja Estonia Malta Austria Francja Finlandia Irlandia Holandia Cypr Dania Belgia Wielka Brytania Luksemburg Szwecja EU

25 Osoby starsze i sędziwe Średnioroczny przyrost ludności na świecie ogółem Zmiana 2015 do 1950 (1950=1) 2,91 2,28 3,27 4,75 8,83 średnioroczna zmiana (w %) 1,7 1,3 1,9 2,5 3,5 Zmiana 2015 do 2001 (1950=1) 1,20 1,04 1,29 1,45 1,75 średnioroczna zmiana (w %) 1,3 0,3 1,8 2,7 4,1 Populacja osób starszych, w tym sędziwych rośnie najszybciej. Źródło: na podstawie danych z WPP 2017

26 Proces starzenia ludności Warto także podkreślić, iż obserwowany wzrost przeżywalności osób starszych i najstarszych przyczynia do wzrostu liczby superstulatków (tj. osób w wieku 100 lat i więcej). Na kolejnym slajdzie przedstawiono kształtowanie liczby osób w wieku co najmniej 100 lat w krajach UE w 2016 i 2060 roku. Obecnie w Polsce żyje ponad 5 tys. osób w wieku 100 lat i więcej (na 100 tys. ludności przypada ich ponad 13 osób). W 2060 w Polsce będzie prawie 79 tys. osób stuletnich (blisko 240 osób na każde 100 tys. ludności).

27 Bułgaria Chorwacja Czechy Rumunia Łotwa Estonia Słowenia Cypr Islandia Luksemburg Litwa Holandia Malta Polska Finlandia Słowacja Austria Węgry Lichtenstein Belgia Norwegia Dania Szwajcaria Szwecja Niemcy Wlk. Brytania Hiszpania Irlandia Włochy Francja Portugalia Grecja Stulatkowie (100+) w UE, 2016 i ,6 5,1 Cypr 6,9 Bułgaria 8,1 Szwecja 8,1 Czechy 9,7 Chorwacja 10,6 Norwegia 11,1 Luksemburg 11,1 Austria 11,3 Holandia 12,1 Dania 12,4 Estonia 12,9 Belgia 13,4 13,8 Finlandia 14,2 Wlk. Brytania 14,9 Rumunia 15,6 Łotwa 15,9 Węgry 16,4 Słowenia 18,0 Niemcy 18,5 Litwa 18,8 Irlandia 19,2 Słowacja 20,1 Francja 22,6 Włochy 23,1 Malta 29,0 Polska 30,9 31,9 Hiszpania 41,5 Portugalia 61,4 Grecja Źródło: Abramowska-Kmon (2018) 82,6 92,9 99,6 102,5 108,8 110,4 121,9 124,4 126,9 127,9 134,3 137,5 138,6 141,2 143,9 150,3 159,4 163,5 170,2 171,6 188,3 214,9 220,1 229,1 235,9 239,5 276,6 282, ,7

28 Konsekwencje, możliwości i wyzwania związane z dłuższym życiem i starzeniem ludności? Dłuższe życie i starzenie ludności oznacza różnego rodzaju konsekwencje i wyzwania zarówno na poziomie całego społeczeństwa, jak i każdej osoby (młodej i w starszym wieku).

29 Praca w warunkach długowieczności W ostatnich dziecioleciach wzrostowi oczekiwanego trwania życia noworodka towarzyszył spadek średniego wieku przejścia na emeryturę. Oznacza to zwiększenie części dorosłego życia spędzonego na emeryturze (por. kolejne slajdy).

30 Praca w warunkach długowieczności Oczekiwane trwanie życia noworodka a przeciętny wiek wycofywania z rynku pracy w Polsce, e0 k e0 m emerytura k emerytura m Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z OECD (2017) i HMD (2018)

31 Praca w warunkach długowieczności Czas spędzony na emeryturze, USA, oczekiwane dalsze średni wiek trwanie życia dla przejścia na średniego wieku emeryturę przejścia na emeryturę ,2 66,2 65,4 64,6 63,5 63,1 63,3 63,8 Źródło: Turner 2009, s ,8 11,5 12,5 14,2 17,2 18,7 19,8 20,1 udział dorosłego życia spędzony na emeryturze , , , , , , ,

32 Praca w warunkach długowieczności Spadek produktywności pracy? Z jednej strony umiejętności płynne spadają z wiekiem, Ale Z drugiej strony spadek umiejętności płynnych zależy od: Poziomu wykształcenia Uczestnictwa w życiu społecznym Zdrowego stylu życia (palenie, picie, aktywność fizyczna, otyłość) Co więcej, umiejętności zdobyte nie spadają z wiekiem, ale rosną! Umiejętności nabyte: doświadczenie zawodowe, wiedza, umiejętność wysłowienia i zrozumienia tekstu pisanego i przekazywanego ustnie Źródło: Engelhardt et al. 2011; Skirbekk 2003, 2004

33 Praca w warunkach długowieczności Zarządzanie wiekiem w organizacjach Możliwości rozwoju dla pracowników w każdym wieku Szkolenia (kształcenie przez całe życie) Zespoły złożone z pracowników w różnym wieku (transfer wiedzy i technologii) Rotacja personelu pomiędzy zadaniami i stanowiskami Unikanie pracy w stale stresujących warunkach Dobre warunki pracy Działania te powinny być adresowane do pracowników w każdym wieku!

34 Praca w warunkach długowieczności Wyzwania rynku pracy w przyszłości: Zmiana struktury rynku pracy dalszy wzrost udziału usług (w tym usług dla osób starszych) Zmiana struktury różnych organizacji (trudna do przewidzenia) Rozwój gospodarki wolnych strzelców i gospodarki współdzielenia Nowe technologie -> pojawienie nowych zadań i ról => większa niepewność na rynku pracy -> wzrost bezrobocia? Zmiana kariery zawodowej jednostki od pracy w jednej firmie do emerytury -> do konieczności wielokrotnej zmiany nie tylko pracy, ale też zawodu=> konieczne nabycie nowych umiejętności/ kompetencji umożliwiających te przejścia

35 Praca w warunkach długowieczności Konieczność podniesienia wieku emerytalnego Wzrost o 4,9 mln, czyli o 65% Liczba emerytów w Polsce Wzrost o 2,8 mln, czyli o 39% K 60+/ M po podwyższaniu wieku emerytalnego do 67 r.ż. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Prognozy ludnościowej GUS (2014)

36 Praca w warunkach długowieczności Wzrost do 37% (o 18 pp.) Udział emerytów w Polsce, Wzrost do 29% (o 11 pp.) 0,4 0,3 0,2 0,1 0, K 60+/ M po podwyższaniu wieku emerytalnego do 67 r.ż. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Prognozy ludnościowej GUS (2014)

37 Praca w warunkach długowieczności Może warto wprowadzić takie rozwiązania na rynku pracy, które pozwolą na dłuższą aktywność zawodową (do późnej starości) przy jednoczesnym mniejszym tygodniowym obciążeniu pracą w ciągu całego życia? Zwłaszcza w okresie największego podwójnego obciążenia w okresie zakładania i rozwoju rodziny i opieki nad małymi dziećmi.

38 Praca w warunkach długowieczności Liczba godzin pracy w tygodniu, Niemcy 16,3 h/ tydzień w 2005 Podobny poziom w 2025 Propozycja: np. 25,1 h/ tydzień w 2025 Źródło: Vaupel, Loichinger 2006 s. 1912

39 Związki i życie rodzinne w warunkach długowieczności Starzeniu demograficznemu towarzyszy tzw. starzenie przejść w życiu rodzinnym, czyli opóźnianie kluczowych zdarzeń związanych z procesem tworzenia, rozwoju i rozwiązywania rodziny. Wzrost średniego wieku zawarcia małżeństwa mimo obniżania wieku zawierania małżeństwa usankcjonowanego przez przepisy prawne Opóźnianie momentu opuszczenia domu rodzinnego Opóźnianie momentu urodzenia dziecka/ dzieci-> spadek liczby posiadanych dzieci Konsekwencje nie tylko w wymiarze jednostkowym, ale też dla systemu rodzinnego opóźnianie momentu zostania dziadkami, jeśli w ogóle opóźnianie fazy pustego gniazda

40 Związki i życie rodzinne w warunkach długowieczności Wydłużenie życia przyczynia do wzrostu częstości współegzystowania kilku generacji (czterech, a nawet pięciu) -> wertykalizacja więzi rodzinnych (czyli wzrost liczby generacji w rodzinie przy jednoczesnym zwężeniu sieci krewniaczej). Z punktu widzenia społecznego, rodzinnego i indywidualnego ważne nie tylko liczba współegzystujących generacji, ale także udział osób znajdujących w takiej sytuacji w całej populacji oraz czas trwania tego okresu. Czas spędzony przez każdą jednostkę na pozycji dziecka, wnuka, rodzica, dziadka i innych. Wzrósł czas pozostawania na pozycji dziecka, rodzica dorosłego dziecka, małżonka -> ale: Częstsze rozwody, powtórne małżeństwa Zmiany struktur rodzinnych i gospodarstw domowych coraz częściej gosp. domowe są tworzone tylko przez rodziny nuklearne, rzadziej występują gosp. wielorodzinne ważne: różnice według płci.

41 Związki i życie rodzinne w warunkach długowieczności Związek między jakością relacji rodzinnych a długością życia Czy dłuższe życie oznacza lepsze relacje rodzinne/ międzygeneracyjne? -> Niekoniecznie Czy lepsze relacje rodzinne oznaczają dłuższe życie? ->TAK Szanse dożycia starości/ późnej starości są coraz większe (coraz więcej ludzi dożywa tej fazy życia), dlatego warto uświadomić sobie, że jakość życia w starości zależy od decyzji podejmowanych w ciągu całego życia (dotyczących relacji z innymi ludźmi, związków, pracy zawodowej, oszczędzania na starość, stylu życia i stanu zdrowia).

42 Czy wiek 65 lat można uznać za początek starości? Czy osoba 65-letnia w roku 2000 jest tak samo stara jak osoba 65-letnia w 1900 roku? Warunki przeżywalności znacząco zmieniły po 1900 r.: w 2000 roku dalsze oczekiwane trwanie życia osoby w wieku 65 lat było dużo wyższe niż w roku We Francji tylko 43% noworodków w 1900 r. mogłoby dożyć wieku 60 lat, obecnie więcej niż 90% (według tablic trwania życia). Obecnie dalsze trwanie życia osoby 60-letniej wynosi 24,85 lat i jest takie samo jak dla osoby 43-letniej w Zatem przy ustalaniu wieku początku starości na poziomie populacji należy brać pod uwagę warunki wymierania w danym roku/ populacji.

43 Podsumowując Oczekiwane trwanie życia rosło początkowo na skutek ograniczenia umieralności niemowląt i małych dzieci, następnie osób dorosłych, osób starszych i wreszcie osób sędziwych. Wydłużenie trwania życia przyczynia do znaczącego wzrostu liczby ludności w wieku starszym, sędziwym i superstulatków. Duży wpływ na spadek współczynników zgonów wśród osób starszych mają warunki życia i styl życia.

44 Podsumowując Należy także pamiętać, że rosnąca długość życia i wzrost liczby osób starszych, w tym sędziwych, stawia ogromne wyzwania przed społeczeństwem i rządzącymi np. w kontekście opieki zdrowotnej czy systemów zabezpieczenia społecznego. Będzie coraz więcej osób starszych, które będą otrzymywać różne świadczenia przez coraz dłuższy okres. Jedynie wnikliwe przewidywania, mądre decyzje i istotne zmiany systemu emerytalnego (w tym podnoszenie wieku emerytalnego) pozwolą na uniknięcie lub znaczące złagodzenie negatywnych konsekwencji tego wielkiego sukcesu cywilizacji.

45 Warto też pamiętać, że: Przyszłe kohorty osób starszych będą różnić od dzisiejszych nawykami życiowymi, poziomem wykształcenia, umiejętnościami, podejściem do życia, opiniami, preferencjami i poziomem niezależności. Będą coraz lepiej wykształcone, zdrowsze, bardziej aktywne, niezależne i zaznajomione z nowoczesnymi technologiami. Niektóre z ww. lęków mogą być zatem nieuzasadnione. Ale lepiej podjąć działania zapobiegawcze zawczasu! Zwłaszcza że wiele zależy od nas samych!

46 Zatem Starzenie ludności jest wyzwaniem, do którego możemy i trzeba przygotować zarówno na poziomie indywidualnym, jak i całego społeczeństwa. Warto uświadamiać, że proces starzenia ludności daje także jednostkom i całemu społeczeństwu możliwość przemyślenia, jak powinno przeżyć dłuższe, zdrowsze życie. Przygotujmy do własnej starości i starości populacji!

47 Wystąpienie i prezentacja na konferencji: Senior to brzmi dostojnie, w dniu 24 października 2018 r., na Wydziale Ekonomiczno Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. w ramach modułu: Wiek XXI życie i praca w warunkach długowieczności Dziękuję za uwagę dr Anita Abramowska-Kmon aabram@sgh.waw.pl