RAPORT Z BADANIA: KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM

RAPORT Z BADANIA: KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Toruń, 2014 rok Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku, realizowane są badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywa się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. W ramach niniejszego projektu badawczego dla każdego z 4 badań powstaną raporty wojewódzkie oraz (na ich podstawie) 4 raporty ogólnopolskie. W województwie kujawsko-pomorskim badania regionalne realizowane są przez Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Toruniu. Niniejszy raport prezentuje wyniki dwuetapowego badania jakościowego. Dane pozyskane zostały w drodze indywidualnych wywiadów pogłębionych oraz panelu eksperckiego. Realizatorem badania jakościowego oraz raportu ogólnopolskiego będzie firma/instytucja badawcza wyłoniona przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w trybie przetargu. Toruń, 2014 rok Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła. 2

Wykaz skrótów MPiPS-03 OIS OPS, GOPS PCPR PUP ROPS WUP Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Powiatowy Urząd Pracy Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu Wojewódzki Urząd Pracy 3

Słowniczek terminów i skrótów Kontrakt socjalny Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt socjalny Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby typ A lub rodziny. Kontrakt socjalny Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności typ B życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia). Ustawa o pomocy Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z społecznej 2013 r., poz. 182 ze zm.). Praca socjalna Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad 2013. 4

Spis treści Wykaz skrótów... 3 Słowniczek terminów i skrótów... 4 Istota kontraktu socjalnego... 6 Założenia metodologiczne... 9 Analiza danych zastanych... 11 5

Istota kontraktu socjalnego Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości 1. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (art.45, pkt. 2). Ten sam akt normatywny definiuje (art. 6 pkt 6) kontrakt socjalny jako umowę wsparcia zawartą przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określającą uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Z kolei, zgodnie z art. 108 ustawodawca zaznacza, że aby określić sposób współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Oprócz wskazanej powyżej ustawy stosowanie kontraktu reguluje także Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2005 roku (Dz. U. Nr 2, poz. 409). Kontrakt socjalny jest więc jednym z instrumentów pracy socjalnej. Wskazuje osobie lub rodzinie kierunki działań umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji, mobilizuje do własnej aktywności, wzmacnia wiarę we własne siły, zapewnia możliwość korzystania z potrzebnego doradztwa lub szkoleń oraz pomocy finansowej, jak również określa sposób wsparcia działań beneficjenta przez pracownika socjalnego. W swojej formie kontrakt jest sprecyzowanym zapisem zobowiązań dwóch stron, (pracownika socjalnego, reprezentującego daną instytucję, i klienta pomocy społecznej). Powinien uwzględniać indywidualne potrzeby i predyspozycje klienta 2. Wyróżnia się dwa typy kontraktów socjalnych. Kontrakt typu A ma na celu rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Natomiast celem kontraktu typu B jest wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej lub zawodowej bezrobotnego beneficjenta pomocy społecznej, lub przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wart podkreślenia jest fakt, że aktywizacja jest bez wątpienia jednym z najważniejszych tematów prowadzonego dyskursu dotyczącego szeroko pojmowanej pomocy społecznej 3. Kontrakt socjalny jako swoiste narzędzie pracy socjalnej wpisuje się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Jest zatem efektem dokonujących się od lat 70 XX wieku przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych (welfare states), w kierunku większej efektywności programów pomocowych realizowanych przez służby społeczne. Przemiany te polegały na stopniowym odchodzeniu od koncepcji pełnej opiekuńczości (welfare) polityki bezpieczeństwa socjalnego opartego na systemie świadczeń i usług społecznych gwarantowanych przez państwo na rzecz koncepcji workfare (welfare to work), czyli opartej na powiązaniu prawa do świadczeń z obowiązkiem uczestniczenia w programach aktywizacji zawodowej oraz integracji społecznej 4. Jak podkreśla Ryszard Szarfenberg, świadczenia powiększają problem bezrobocia oraz bierności zawodowej. Stanowią zatem bodziec do 1 Zob. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Art. 2, pkt 1, 2 Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010, s. 82. 3 T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011, s. 169. 4 K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna drogi do spójności społecznej. W: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012, s. 12. 6

dezaktywizacji zawodowej zwłaszcza wśród tych obywateli, którzy ogólnie mają mniejsze szanse na zatrudnienie 5. Bezwarunkowa pomoc państwa zwiększa z czasem roszczeniowość beneficjentów pomocy społecznej. Jest to efektem substytucyjności świadczeń w stosunku do wynagrodzenia za pracę. Skutkiem ubocznym takiego stanu może być zniechęcenie do poszukiwania zatrudnienia i życie na zasiłku, często łączone z pracą dorywczą bądź stałą w sektorze nieformalnym (pułapka bezrobocia). W przypadku dłuższych okresów bezrobocia zasiłki o charakterze ubezpieczeniowym są zastępowane przez niższe zasiłki z pomocy społecznej. W takim wypadku rodziny ubogich bezrobotnych mogą być dodatkowo uprawnione do zasiłków i dodatków rodzinnych 6. Z kolei Stanisława Golinowska podkreśla, że rozbudowany system świadczeń osłabia indywidualną przezorność, inicjatywę oraz zdolności adaptacyjne do trudniejszych warunków życia. Pełne zapewnienie bytu osłabia również więzi społeczne, poprzez ograniczenie części funkcji opiekuńczych rodziny 7. Krytyka opiekuńczego modelu polityki społecznej była i jest skierowana raczej w stronę racjonalizowania wydatków, a nie ich ograniczania. Poszukuje się sposobów na efektywniejszą i jednocześnie bardziej sprawiedliwą dystrybucję środków publicznych. Jednak całkowita negacja i demontaż welfare state jest dużym problemem politycznym o wyjątkowo niebezpiecznych skutkach dla demokracji 8. W nowym paradygmacie myślenia o polityce społecznej oraz efektywnej pracy socjalnej kontrakt pełni zasadniczą rolę, gdyż odpowiednio stosowany jest sposobem przełamania bierności oraz wyjścia z relacji urzędnik versus petent i zastąpienia jej partnerskim dialogiem dwóch stron dążących wspólnymi siłami do rozwiązania sytuacji problemowej. Przyjęta na obecne dziesięciolecie strategia Unii Europejskiej Europa 2020 jednoznacznie kieruje wektor działań polityk społecznych państw Wspólnoty w stronę podejścia opartego na partnerstwie 9. W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera zasada empowerment, podkreślająca aktywną postawę pracownika socjalnego oraz klienta 10. Empowerment oznacza w konsekwencji podniesienie własnych kompetencji przez marginalizowane jednostki oraz grupy, a także wzrost ich zaangażowania w procesie ponownej inkluzji poprzez zdobyte kompetencje 11. Wprowadzenie stosunków umownych do pomocy społecznej, a tym samym upodmiotowienie beneficjenta oznacza umożliwienie mu do pewnego stopnia wywierania wpływu na warunki, na jakich będzie mu ta pomoc udzielana. Jednocześnie jest to kolejny instrument wpływania na zachowania, które można wyszczególnić w kontrakcie w stosunku do konkretnej osoby lub rodziny 12. Kontraktów nie zawiera się z osobami, w stosunku do których istnieje pewność, że nie będą wywiązywać się z jego zapisów, a zawarcie kontraktu traktuj jako sposób na otrzymanie kolejnych świadczeń 13. Aktywna polityka społeczna i w jej ramach instrumenty aktywizacyjne (takie jak kontrakt socjalny) w założeniu zrywają z praktyka rozdawnictwa łatwych świadczeń socjalnych, które prowadza do dezaktywizacji beneficjentów oraz sprzyjają rutynizacji i biurokratyzacji działań służb społecznych. Kontrakt socjalny jako instrument nowego paradygmatu jest tego jaskrawym przykładem, co ma swoje umocowanie ustawowe: Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym 5 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 2. 6 R. Szarfenberg: Rodzaje i formy aktywnej polityki społecznej, W: Polityka społeczna op.cit, s. 403. 7 S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, Polityka Społeczna 11-12/2005, s. 1-3 8 S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 90-91. 9 Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, Polityka Społeczna 3/2012, s. 19-20. 10 Kontrakt socjalny narzędzie pracownika socjalnego raport, IRSS, Warszawa 2013, s.11. 11 Zob. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 12 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/aps.pdf,s. 13. 13 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82 83. 7

[ ] w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień [ ] mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej 14. Sama koncepcja aktywnej polityki społecznej pozwala natomiast służbom społecznym zogniskować działania na usamodzielnieniu klientów, dowartościowując frontowych pracowników socjalnych bezpośrednio pracujących z klientami 15. Jest to możliwe m.in. dzięki otwartej i dyskursywnej formie kontraktu, gdzie pracownik socjalny i klient stają się partnerami wspólnie odkrywającymi źródło trudnej sytuacji, a także wspólnie podejmują wysiłki w celu szeroko rozumianej aktywizacji społecznej i zawodowej 16. Kontrakt socjalny jest jednym z głównych narzędzi aktywizacji klientów pomocy społecznej. Umożliwia uaktywnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz marginalizacją, co w dalszej perspektywie ułatwia im uniezależnienie się od wsparcia z pomocy społecznej. Jednak, by wypełniał on swoje zadanie, w jego tworzenie muszą być jednocześnie zaangażowani: klient pomocy społecznej oraz pracownik socjalny. Osiągniecie celów zapisanych w kontrakcie jest możliwe wyłącznie w wyniku samodzielnych działań klienta wspieranych przez pracownika socjalnego 17. Kontrakt socjalny wpisuje się zatem w zasadę empowerment, ponieważ klient pomocy staje się aktywnym podmiotem odpowiedzialnym za opracowanie scenariusza wyjścia z trudnej sytuacji socjalnej 18. Swoistą legitymizacją słuszności kontraktu socjalnego jako narzędzia pracy socjalnej mogą być dotychczasowe opinie osób je stosujących w praktyce pracy socjalnej. Jak pokazują ogólnopolskie badania społeczne podejście aktywizujące, eksponujące znaczenie kontraktu socjalnego, jest powszechnie preferowane przez pracowników socjalnych i uznawane za właściwą metodę pracy socjalnej. Warunkowa pomoc materialna jest ich zdaniem bardziej skuteczna niż bezwarunkowa pomoc oparta o paradygmat tradycyjnie pojmowanej opiekuńczości państwa 19. 14 Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 11, ust.2 15 M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013, s. 105. 16 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 14. 17 Aktywna polityka społeczna op.cit., s. 82. 18 Kontrakt socjalny narzędzie op.cit., s. 12. 19 Zob. T. Każmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma op.cit, s. 180-186 i 190. 8

Założenia metodologiczne Główny problem i szczegółowe cele badawcze Głównym problemem badawczym, jaki podjęto w ramach badań to analiza roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Następnie problem główny został uszczegółowiony przez postawienie kilku celów szczegółowych, które mają być zrealizowane w toku prowadzonych prac badawczo-analitycznych. Niniejsze cele to: Identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych. Określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego. Zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego. Ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu. Wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji: Triangulację metod badawczych stosowane są różne metody badawcze, zarówno ilościowe jak i jakościowe, celem pogłębienia problematyki badawczej, Triangulację źródeł danych analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych), Triangulację perspektyw badawczych badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstają raporty cząstkowe składające się na jedno opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. Analiza danych zastanych Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego projektu wykorzystano sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok 20. W wyniku tego możliwa była analiza następujących wskaźników w podziale na 16 województw: a) Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, b) Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r., c) Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku., 20 MPiPS 03, [dostęp 16.07.2014], na stronie: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystykipomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2012/ 9

d) Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS, e) Odsetek gmin w województwie zawierających kontrakty socjalne. Indywidualne wywiady pogłębione Steinar Kvale podaje dość klarowną definicję wywiadu jako rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, w celu uzyskania całkowicie zweryfikowanej wiedzy 21. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W badaniach nad kontraktem socjalnym zastosowane będzie ustrukturyzowane narzędzie składające się z katalogu szczegółowych pytań odnoszących się do postawionych pytań badawczych. Struktura badanej próby w badaniach przeprowadzonych techniką indywidualnego wywiadu pogłębionego przedstawia się następująco: w każdym z 16 województw przeprowadzono wywiady w Ośrodkach Pomocy Społecznej w gminach miejskich, miejskowiejskich i wiejskich. W każdym z wymienionych typów gmin przeprowadzone zostały cztery wywiady z pracownikami socjalnymi. Kryterium doboru gmin w poszczególnych kategoriach (miejska, miejsko-wiejska, wiejska) stanowiła liczba zrealizowanych kontraktów. W gminach o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów zostały przeprowadzone dwa wywiady, w gminach o najniższym odsetku jeden wywiad oraz również jeden w gminach, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji. Zatem w każdym województwie przeprowadzonych zostało 12 wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi, co w skali kraju daje łączną liczbę 192 wywiadów pogłębionych. Panel ekspercki W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadra kierownicza Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt jako narzędzie aktywizacji. W niniejszym projekcie przeprowadzono 16 takich spotkań (po jednym w każdym z województw), których celem było wypracowanie propozycji zmian, usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego jako narzędzia aktywnej integracji. 21 S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011, s. 18. 10

Analiza danych zastanych Kontrakt socjalny jako względnie nowe rozwiązanie wymaga analizy zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Dane uzyskane ze sprawozdania MPiPS-03 Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pozwalają na zobrazowanie stopnia, w jakim kontrakt socjalny stanowi praktykę powszechnie stosowaną w pomocy społecznej. Porównania dokonywane pomiędzy gminami miejskimi, miejsko-wiejskimi i wiejskimi są z kolei niezbędne dla określenia zróżnicowania wewnątrz województwa pod omawianym względem. Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie. Według danych ze sprawozdania MPiPS-03 w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 r. łącznie zrealizowano 7929 kontraktów socjalnych. Najwięcej, bo 3905 zrealizowały gminy miejskie, z czego najwięcej w Grudziądzu (890 kontraktów). Tabela 1. Liczba kontraktów socjalnych w woj. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie Typ gmin Liczba kontraktów socjalnych w województwie miejskie 3 905 wiejsko-miejskie 1 928 wiejskie 2 096 Należy nadmienić, iż zadeklarowana liczba kontraktów socjalnych może być zaniżona względem faktycznie realizowanych. Przyczyną tego jest fakt, iż OPS uczestnicząc w projektach systemowych w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej wykonywały de facto identyczne zadania jak w ramach kontraktu socjalnego, nie uwzględniając ich w sprawozdawczości. Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie w 2013 r. W minionym roku kontraktem socjalnym objęto 10216 osób, a najwięcej w Bydgoszczy 911 osób. Wskaźnik kontraktu socjalnego (liczba osób objętych kontraktem socjalnym / liczba osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie * 100%) U podstaw idei kontraktu socjalnego leży założenie, iż najbardziej efektywnymi formami pomocy są świadczenia niepieniężne, zorientowane na usamodzielnienie klienta, inspirujące go do poprawy własnej sytuacji. Z tego względu opracowany został wskaźnik kontraktu socjalnego, obliczany na podstawie odsetka osób objętych kontaktem socjalnym wśród osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie. Dla ogółu województwa wskaźnik przyjmuje wartość 4,05%. Wynik co najmniej taki jak powyższy zanotowano dla 40 gmin, w tym 9 miejskich, 9 miejsko-wiejskich oraz 22 wiejskie. Wartość niższą wykazały 104 gminy, z czego 8 miejskich, 26 miejsko-wiejskich i 70 wiejskich. 11

Tabela 2. Wskaźnik kontraktu socjalnego (wartości skrajne dla gmin miejskich) Powiat Gmina Liczba osób objętych kontraktem socjalnym Liczba osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie Odsetek osób objętych kontraktem socjalnym wśród osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie radziejowski Radziejów 78 617 12,64% aleksandrowski Ciechocinek 7 1 142 0,61% Wśród gmin miejskich najwyższy udział osób objętych kontraktem socjalnym występuje w Radziejowie (12,64%), najniższy zaś w Ciechocinku (0,61%). Tabela 3. Wskaźnik kontraktu socjalnego (wartości skrajne dla gmin miejsko-wiejskich) Powiat Gmina Liczba osób objętych kontraktem socjalnym Liczba osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie Odsetek osób objętych kontraktem socjalnym wśród osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie bydgoski Solec 265 1 557 17,02% Kujawski mogileński Strzelno 16 5 226 0,31% W gminach miejsko-wiejskich najwyższą wartość wskaźnika odnotowano dla gminy Solec Kujawski (17,02%). Wynik na poziomie 0,00% zanotowany został w 5 gminach miejskowiejskich. W dalszej kolejności najniższy wynik uzyskała gmina Strzelno (0,31%). Spośród gmin wiejskich najwyższy odsetek osób objętych kontraktem socjalnym wśród osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie występuje w gminie Inowrocław (19,82%). Wynik 0% wykazało 16 gmin wiejskich 22. Pomijając je, najniższą wartość wskaźnika uzyskała gmina Bobrowo (0,39). Tabela 4. Wskaźnik kontraktu socjalnego (wartości skrajne dla gmin wiejskich) Powiat Gmina Liczba osób objętych kontraktem socjalnym Liczba osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie Odsetek osób objętych kontraktem socjalnym wśród osób w rodzinach, którym decyzją przyznano świadczenie inowrocławski Inowrocław 268 1 352 19,82% brodnicki Bobrowo 3 760 0,39% Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS Następną kwestię poddaną analizie stanowi średni stosunek liczby zawieranych kontraktów socjalnych do liczby pracowników socjalnych pracujących dla danej jednostki. Dla ogółu województwa kujawsko-pomorskiego liczba ta wynosi 7. Wartość wskaźnika równą lub wyższą od tego wyniku wykazało 56 gmin, w tym 8 miejskich, 16 miejsko-wiejskich i 32 wiejskie. Mniej niż 7 kontraktów socjalnych na 1 pracownika socjalnego przypada średnio w 22 Według danych OZPS liczba gmin, w których kontrakt socjalny nie był realizowany, wyniosła 12. 12

88 gminach, z czego 9 miejskich, 19 miejsko-wiejskich i 60 wiejskich. Biorąc pod uwagę gminy miejskie, najwięcej kontraktów socjalnych przypadających przeciętnie na pracownika socjalnego wykazywano w mieście Grudziądzu; było ich 19 na jednego pracownika socjalnego. Najrzadziej odnotowywano tę formę pracy w Ciechocinku, gdzie na 5 pracowników przypadały 4 kontrakty. Tabela 5. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS (wartości skrajne dla gmin miejskich) Powiat Gmina Liczba kontraktów socjalnych Liczba pracowników socjalnych Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS m. Grudziądz M. 890 47 19 Grudziądz aleksandrowski Ciechocine k 4 5 1 Spośród gmin miejsko-wiejskich najwięcej kontraktów socjalnych realizowanych jest w Lubieniu Kujawskim (średnio 23,5 kontraktu na pracownika). Z kolei najmniejsza przeciętna liczba kontraktów na pracownika występuje w Dobrzyniu nad Wisłą (1 kontrakt na pracownika). W tabeli pominięto 4 gminy, w których wartość wskaźnika wyniosła 0. Tabela 6. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS (wartości skrajne dla gmin miejsko-wiejskich) Powiat Gmina Liczba kontraktów socjalnych Liczba pracowników socjalnych Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS włocławski Lubień 47 2 23,5 Kujawski lipnowski Dobrzyń nad Wisłą 5 5 1 Ze wszystkich gmin wiejskich najwyższa średnia liczba kontraktów przypadająca na pracownika socjalnego odnotowana została w Cekcynie i wynosiła 28. Pomijając wskazania na poziomie 0, przeciętnie najmniej kontraktów realizuje się w Konecku, gdzie wartość wskaźnika wyniosła 0,5. Wynik o wartości 0 odnotowano w 16 gminach. Tabela 7. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS (wartości skrajne dla gmin wiejskich) Powiat Gmina Liczba kontraktów socjalnych Liczba pracowników socjalnych Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS tucholski Cekcyn 112 4 28 aleksandrowski Koneck 1 2 0,5 13

Odsetek gmin zawierających kontrakty socjalne w województwie Kontrakty socjalne zawierane są w 123 ze 144 gmin w województwie kujawsko-pomorskim, co daje wynik na poziomie 85,42%. Tego rodzaju instrument nie był stosowany w 16 (z 92) gminach wiejskich oraz 5 (z 35) miejsko-wiejskich. Tabela 8. Odsetek gmin zawierających kontrakty socjalne w województwie Liczba gmin zawierających Liczba wszystkich gmin w kontrakty socjalne województwie 123 144 85,42% Odsetek gmin w województwie zawierających kontrakty socjalne 14

Analiza danych uzyskanych Celem uzyskania jak najpełniejszego obrazu stosowania kontraktu socjalnego zdecydowano się przeprowadzić wywiady pogłębione z pracownikami socjalnymi. Rekrutacja uczestników badania miała charakter celowy. Spośród wszystkich gmin województwa kujawsko-pomorskiego wyselekcjonowano 12 gmin, w tym: 4 wiejskie (2 z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych, 1 z najniższym odsetkiem oraz 1, w której nie stosuje się kontraktu socjalnego), 4 wiejsko-miejskie (2 z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych, 1 z najniższym odsetkiem oraz 1, w której nie stosuje się kontraktu socjalnego), 4 miejskie (2 z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych oraz 2 z najniższym odsetkiem). Wywiad badacza z pracownikiem socjalnym otwierało pytanie dotyczące rodzaju podejmowanych działań na rzecz aktywizacji klienta oraz oceny ich skuteczności. Aktywizację klienta utożsamiano najczęściej z podjęciem starań o zdobycie kwalifikacji i z atrudnienia, w dalszej kolejności wsparciem finansowym czy angażowaniem w życie społeczności: nasze działania aktywizujące klienta to kursy, szkolenia podnoszące jego kwalifikacje zawodowe (również w ramach projektów unijnych). Wypłata zasiłków - pomoc finansowa - jest w jakimś stopniu działaniem aktywizującym, organizowanie społeczności lokalnej, wolontariat (pomoc dla samopomocy) oraz rozmowy indywidualne z klientem [W2]. W jakich sytuacjach stosuje się kontrakt socjalny? Jak wskazano przy okazji prezentowania założeń metodologicznych, jednym z najważniejszych celów niniejszego badania stanowi identyfikacja poziomu, zakresu i sposobów realizacji kontraktów socjalnych. Respondentów zapytano m.in. o częstotliwość stosowania tego narzędzia, dominujący typ klienta obejmowanego kontraktem, a także o sytuacje, w których rozwiązanie to sprawdza się najlepiej. U podstaw kontraktu socjalnego leży aktywizacyjne podejście do rozwiązania problemów klienta lub rodziny. W praktyce oznacza to zobowiązanie klienta do podjęcia konkretnych działań na rzecz poprawy swojej sytuacji. Zgoda na współpracę i wywiązywanie się z postanowień stanowią najczęściej podstawę do uzyskania świadczeń pieniężnych, jej brak może zaś skutkować ich odebraniem. Kontrakt socjalny funkcjonuje tym samym jako sposób na wyselekcjonowanie tych beneficjentów systemu pomocy społecznej, którzy są naprawdę zaangażowani w rozwiązywanie własnych problemów oraz na ograniczenie wypłaty świadczeń tym, którzy zainteresowani są wyłącznie uzyskaniem wsparcia finansowego. Projekty systemowe Wielu badanych wskazywało, że praktyka kontraktów socjalnych zazwyczaj szła w parze z realizacją projektów systemowych: udział w projektach systemowych jest ściśle 15

związany z realizacją kontraktów, ponieważ wszystkie osoby, które biorą udział w projekcie systemowym podpisują kontrakt, w którym zobowiązują się do uczestnictwa w działaniach, które my jako ośrodek im zaproponujemy. Więc tutaj jest ścisła zależność między kontraktem a projektem systemowym [W5]. Projekty systemowe niejako wymuszały wykorzystanie tego narzędzia, co przełożyło się na dalsze jego stosowanie przez pracowników socjalnych: przed rozpoczęciem projektów systemowych trochę inaczej postrzegałam kontrakt socjalny, w tej chwili naprawdę widzę, że on ma duże znaczenie i że jest pomocnym narzędziem [W6]. Ten sam respondent zwraca uwagę na aktywizacyjny potencjał kontraktu socjalnego: mieliśmy określoną liczbę uczestników, z którymi musiały być zawarte te kontrakty. Natomiast nam też jako pracownikom socjalnym zależy na tym, żeby ludzie jak najlepiej radzili sobie sami o własnych siłach [W6]. Wraz z ukończeniem projektu następuje niekiedy ograniczenie możliwości podejmowania działań aktywizacyjnych w ramach kontraktów socjalnych: na to, że teraz nie realizujemy kontraktów wpływa brak projektów systemowych. Nie mamy możliwości zaproponowania konkretnych działań, jakie do tej pory były, czyli kursów podnoszących kwalifikacje zawodowe. Możemy aktywizować ludzi, mobilizować, zmieniać ich myślenie, nastawienie, pokazać im alternatywę, że można żyć inaczej, lepiej. Ale kursów po prostu nie mamy. Przyczyną braku projektów jest to, że mamy mało ludności. Jeżeli już przeszkoliliśmy przez dziesiątki ludzi, to potem już nie mamy chętnych do tych projektów. Chcieliśmy robić kontrakty, byliśmy do tego pozytywnie nastawieni i chcieliśmy poświęcić swój czas i pracę żeby znowu ileś środowisk zmienić, u nas już nie było ludzi odpowiedzialnych, którzy rozpoczęliby ten projekt i zakończyli [W8]. Przyczyny zawierania kontraktów problemy społeczne Kontrakt socjalny jest często wykorzystywany w sytuacji uzależnień, gdzie szczególnie trudno skutecznie wyegzekwować od klienta podjęcie działań zmierzających do zwalczenia nałogu: jeżeli mam klienta uzależnionego od alkoholu, który uporczywie uchyla się od podjęcia pewnych działań, to nie tylko ja ale i moje koleżanki stosujemy właśnie kontrakt socjalny, bo jest to dla nas w tej chwili jedyne takie konkretne narzędzie, które daje możliwość rozliczenia klienta. Jeżeli dany klient z własnej winy nie zrealizuje postanowień kontraktu, nie wywiąże się z niego, to dla nas jest to jednoznaczne z tym, że on nie otrzymuje pomocy finansowej. W tej chwili w pomocy społecznej u nas nie ma jakiegoś takiego innego narzędzia, które pozwalałoby nam w pewnym sensie zmusić klienta do pewnych działań [W5]. Innym najczęściej wskazywanym powodem zawierania kontraktu socjalnego jest bezrobocie lub długotrwałe korzystanie z pomocy społecznej, powodujące zjawisko wyuczonej bezradności: czasami korzystanie z pomocy finansowej powoduje, że te osoby nie widzą już u siebie potrzeby wykazywania jakiejkolwiek aktywności [W5]. Rolę omawianego narzędzia dla zmiany nastawienia beneficjentów pomocy społecznej podkreśla wypowiedź innego respondenta: kontrakt socjalny zawierany jest najczęściej z osobami bezrobotnymi, poszukującymi pracy, niepełnosprawnymi, uzależnionymi, bezdomnymi. Klienci ci potrzebują największego wsparcia ze strony pracownika socjalnego. Ponieważ samo wsparcie finansowe dla wymienionej grupy klientów nie przynosi wymiernych efektów w postaci zmiany mentalności i nastawienia na zmianę ich dotychczasowej sytuacji życiowej [W2]. 16

Pojawiały się również głosy o bezzasadności aktywizacji zawodowej, jeżeli na terenie gminy o zatrudnienie jest wyjątkowo trudno: środowisko jest wiejskie, nie mamy możliwości komuś zaproponować, żeby podjął pracę w określonym czasie, bo w naszej okolicy nie ma miejsc pracy w ogóle. Możemy zobowiązać, żeby porządek zrobił, jeśli jest u niego notoryczny bałagan, pomalował ścianę, ale jeśli chodzi o pracę, to nie możemy jej zaoferować [W7]. Z drugiej strony, nawet gdy trudno o uzyskanie zatrudnienia, realizacja kontraktu socjalnego niejednokrotnie przyczyniała się do podniesienia kwalifikacji zawodowych, co potencjalnie może przekładać się na znalezienie pracy w przyszłości: podopieczni zobowiązywali się do znalezienia pracy, a gdy powróciliśmy po jakimś czasie, żeby tę realizację sprawdzić okazywało się, że tej pracy nadal nie ma. Ale jeżeli zobowiązywali się do uczestnictwa w kursach, to akurat to wszystko zostało zrealizowane [W8]. Pomimo niedoboru ofert, w niektórych ośrodkach w ramach kontraktów socjalnych angażowano bezrobotnych zawodowo zlecając im prace społecznie użyteczne: realizujemy prace społecznie-użyteczne głównie w wymiarze jednomiesięcznym; w zależności od potrzeb kilka osób realizuje je w wymiarze sześciomiesięcznym lub trzymiesięcznym. No i to jest właściwie taka zdecydowana większość kontraktów, które u nas w ośrodku są zawierane. Te kontrakty mają na celu zdyscyplinowanie osób korzystających z pomocy oraz takich, które nie są skore do podejmowania działań [W6]. Badani miewają także wątpliwości co do stosowania kontraktu w przypadku specyficznych problemów społecznych, stwarzających pretekst do niepodejmowania działań zmierzających do poprawy własnej sytuacji: dla przykładu niepełnosprawność. Mamy takie osoby, które nie do końca możemy aktywizować, albo nie do końca wiemy w którym kierunku aktywizować. Te osoby mówią nam, że nie szukają pracy, ponieważ mają jakieś dolegliwości i leczą się. Ale jeśli je prosimy aby złożyły wniosek o wydanie stopnia niepełnosprawności, to mówią, że jeszcze nie, bo to jeszcze nie teraz nie ten czas, nie mają odpowiednich dokumentów. I tak ani w prawo ani w lewo. Ani aktywizować w kierunku podjęcia pracy ani w kierunku orzeczenia [W1]. Zdarzają się też sytuacje, w których przez ograniczoną zdolność podopiecznego do podejmowania świadomych zobowiązań wykluczona jest możliwość współpracy na warunkach kontraktu socjalnego: wiadomo, że są środowiska gdzie nie ma sensu wprowadzenie kontraktu ze względu na specyfikę osób, do których jest skierowany. Nie zrobię kontraktu socjalnego z osobą upośledzoną umysłowo, bo to nie ma sensu, bo ja i tak wiem, że ta osoba tego kontraktu nie zrealizuje [W5]. Ocena skuteczności kontraktu socjalnego Znaczna większość badanych bardzo wysoko ocenia skuteczność kontraktu socjalnego. Składa się na to kilka najistotniejszych powodów; po pierwsze, ogromne znaczenie przypisuje się kompleksowemu charakterowi udzielanego wsparcia: działania aktywizujące szeroko zakrojone są najbardziej skuteczne, ponieważ częściowe podejmowanie działań w jednym zakresie nie rozwiązuje problemu i nie przysłuży się aktywizacji tych osób. W pierwszych latach realizacji projektów działania były długofalowe, jedna osoba podpisywała kontrakt na 8 miesięcy, natomiast później, co też wynikało z tego, że mieliśmy już narzuconą liczbę beneficjentów, musieliśmy skrócić ten czas realizacji działań i osoby były obejmowane kontraktem socjalnym na czas około 3 miesięcy. Skuteczność tych długofalowych kontraktów postrzegam jako dużo wyższą, te osoby miały 17

czas na spokojnie jakby przygotować się do tego żeby tą aktywność podejmować ( ) Kontrakt jest w dużej mierze skuteczny, ale trzeba pamiętać o tym, że nie wszystkie osoby się wywiązują, nie zawsze cel jest osiągnięty. Z drugiej strony, my pracujemy z taką grupą ludzi, wobec których wcześniej nie były podejmowane prawie żadne działania aktywizacyjne. Podjęcie działań nie może zaskutkować efektem stuprocentowym od razu, czasami działania te muszą być takie długofalowe, w odniesieniu do wielu osób [W6]. Skuteczność kontraktu socjalnego bywa zaskakująca dla samych pracowników socjalnych: w wielu przypadkach po prostu efekty przerosły nasze oczekiwania. Nie zapomnę nigdy jak pojechałyśmy do jednej pani, która mieszkała w domu na polu między lasami i szczerze mówiąc, trudno było się z tą panią nawet porozumieć, ponieważ ona na tyle nie potrafiła się wysłowić, że naprawdę ciężko było zrozumieć, co chce powiedzieć. Przy tym jej wygląd zewnętrzny wskazywał, że ona jest tak zaniedbana, że po prostu myślałyśmy, że nie uda się. I powiem pani szczerze, że tak ta osoba do dziś pracuje, zmieniła swój wygląd, bo wśród tych działań aktywizacji społecznej miałyśmy też coś takiego, jak zajęcia ze specjalistą do poprawy wizerunku. To z początku niektórym osobom wydawało się niepotrzebne ( ) wymyślili jeszcze kosmetyczkę, fryzjera ( ). A to jest bardzo ważne, bo gdy ma się człowiek zaprezentować pracodawcy, a wygląda źle, ma brudne paznokcie, nieuczesane włosy, brudne, nieumyte, no to wiadomo jak pracodawca będzie to postrzegał, z reguły na początku już jest przegrany. Natomiast czasami kilka wskazówek wystarczyło żeby u tych osób naprawdę dostrzec znaczącą przemianę. Czasami po prostu to wynikało z tego, że one nie musiały nigdzie wychodzić, nie musiały się umalować, uczesać i ubrać, czy tam wyszorować paznokci, a naprawdę efekty były zadziwiające, ta odmiana była tak widoczna [W6]. Pracownicy socjalni przekonują, iż postępy wykazują także osoby, które niejednokrotnie nie rokują najlepiej, co więcej, okazują dużą wdzięczność za uzyskane wsparcie: wiele jest takich osób, co do których nawet same miałyśmy duże wątpliwości, czy te działania przyniosą efekt, a naprawdę są to osoby, które do dziś pracują. Osoba ( ) przyszła do nas bodajże 2 lata temu, czyli długi czas po zakończeniu realizacji projektu i kontraktu socjalnego, przyszła nam podziękować i powiedziała, że ona tylko i wyłącznie dzięki udziałowi w projekcie i dzięki zajęciom, zobaczyła jak ona może rozmawiać z pracodawcą, jak ona ma się przygotować do tego, jak ma wyglądać, co ze sobą zrobić [W6]. Kontrakty socjalne bywają skuteczne w zakresie aktywizacji zawodowej, nawet jeśli nie kończą się uzyskaniem stałego zatrudnienia w oparciu o umowę o pracę: dość duży odsetek klientów (ponad 50%) objętych kontraktami zawartymi na przestrzeni 4 lat realizacji projektu systemowego znalazł pracę zarobkową. Były to różne umowy, niekoniecznie o pracę, ale sezonowe, cywilnoprawne, staże, prace społeczno-użyteczne. Najważniejsze, że osoba ta nie pozostała w domu i jakąś aktywność wykazywała [W8]. Inna badana wskazuje, że w zakresie motywowania do aktywności kontrakt socjalny bywa wręcz niezastąpiony: to jest chyba najlepsze, najmocniejsze w tym momencie narzędzie dla nas ( ). Bardzo często nasi podopieczni, którzy korzystają po dwadzieścia lat z pomocy społecznej nie chcą podjąć żadnych działań, żadnych kompletnie. Już nie mówiąc o podjęciu jakiejkolwiek pracy [W3]. Na pozytywne postrzeganie kontraktu socjalnego, także przez klientów pomocy społecznej, oprócz jego skuteczności, wpływa też poziom znajomości tego narzędzia, który z czasem stosowania staje się coraz wyższy: osoby w naszym ośrodku najczęściej wywiązują się z kontraktu socjalnego. Bardzo rzadko zdarzają się przypadki, że trzeba pisać jakieś dodatkowe ustalenia. ( ). Już od wielu lat prowadzimy te kontrakty i ludzie są przyzwyczajeni, że takie narzędzie funkcjonuje. Myślę, że zauważają rezultaty, bo jeżeli zobowiążemy do zarejestrowania się w biurze pracy, żeby w dalszej kolejności otrzymali 18

zatrudnienie na przykład w Urzędzie Gminy to widzą, że faktycznie było warto jechać, postarać się, bo jest coś w zamian [W10]. Kontrakt socjalny jako umowa Kontrakt socjalny jest uznawany za skuteczny nie tylko w wymiarze motywacyjnym, ale i jako sposób weryfikacji rzeczywistych potrzeb i intencji klientów. Pozwala odróżnić tych, którym naprawdę zależy na zmianie własnej sytuacji życiowej, od tych, którzy nastawieni są wyłącznie na pobieranie świadczeń: dzięki stosowaniu kontraktów socjalnych udało nam się zmotywować wiele osób do podjęcia pewnych konkretnych działań, bądź też spowodować, że część podopiecznych ośrodka pomocy zrezygnowała z korzystania ze świadczeń, ponieważ kontrakty były im niewygodne i okazało się, że tak naprawdę pomocy finansowej nie potrzebowali, a była to dla nich dodatkowa forma uzyskania dochodu ( ). Te osoby po prostu rezygnują i nie przychodzą, i całkiem dobrze sobie radzą [W5]. Kontrakt socjalny umożliwia wyciągnięcie konsekwencji wobec osób niezainteresowanych spełnianiem postanowień umowy: jeżeli ktoś nie wywiąże się z kontraktu socjalnego, przynajmniej w teorii nie otrzymuje pomocy społecznej; jeżeli zgłosi się następnym razem, sprawdzamy jak został zrealizowany kontrakt socjalny i jeżeli widzimy, że nie został zrealizowany, to mamy podstawę do odmówienia pomocy społecznej [W10]. Omawiane narzędzie pozwala na wyselekcjonowanie z systemu pomocy społecznej osób dotkniętych nałogiem, a jednocześnie niechętnych do podjęcia terapii: sama mam kilka osób uzależnionych od alkoholu, są to najczęściej mężczyźni, osoby samotne, które mając w perspektywie to, że jak zawrę z nimi kontrakt socjalny, to one się nie wywiążą, przestały po prostu do mnie przychodzić [W5]. Za jedną z najmocniejszych stron kontraktu socjalnego uchodzi partnerska relacja na linii instytucja-klient, w której nikt nie jest wyłącznie dawcą lub wyłącznie biorcą: to jedyna forma takiej umowy między nami a naszymi beneficjentami, w której my dajemy coś od siebie, ale również zobowiązujemy ich do wykonania pewnych działań [W10]. Zapobiega to uzależnieniu się klienta od systemu pomocy społecznej i wykształcenia u niego postawy roszczeniowej, z drugiej zaś strony zwiększa wydolność systemu i racjonalizuje warunki przyznawania świadczeń pieniężnych. Kontrakt socjalny daje możliwość upodmiotowienia klienta poprzez uczynienie go stroną umowy, co sprawia, iż staje się on jednocześnie odpowiedzialnym za własne działania: każda z nas kontrakt socjalny zaczęła stosować w środowiskach, w których widziała, że jest to jedyne narzędzie, które może spowodować jakąś zmianę. Jest masa klientów, którzy przychodzą do nas miesiąc w miesiąc z wnioskiem, sytuacja się powtarza, żadnych zmian nie ma. ( ). Czasami działa to na zasadzie kija i marchewki - ja czegoś od pana oczekuję, pan coś zrobi, w to miejsce dostanie pan coś ode mnie [W5]. Forma umowy stanowi jasno określone zobowiązanie, co samo w sobie wskazywane jest jako mocna strona kontraktu socjalnego: jest takim swego rodzaju motywatorem i takim przypieczętowaniem jakichś zobowiązań, bo jeżeli zobowiążemy się w ramach rozmowy to nic to nie znaczy, a jeżeli ma coś takiego przed swoimi oczyma i gdzieś tam to przegląda raz na jakiś czas to może faktycznie myślę, że to jest takie motywujące i takie skłaniające, że jeżeli to jest umowa to muszę ją realizować [W10]. Dzięki kontraktowi klienci uczą się, że coś za coś, nie że wszystko tak za darmo jest bez żadnego starania się [W7]. 19

Sposoby pracy z klientem w ramach kontraktu socjalnego Niektórzy badani zwracali uwagę, iż kontrakt socjalny powinien być poprzedzony rozmową celem wzbudzenia zaufania i lepszego poznania klienta: zaczynamy od rozmowy, gdyż jest to dobry sposób, aby zacząć od budowania zaufania u klienta, a nie od razu od papierów. Wystarczy, że wywiad jest wystarczającą formalnością dla klientów, więc początki są wystarczająco stresujące. Później stopniowo można wdrażać kontrakt socjalny ( ) [W1]. Aby zmobilizować klientów do poprawy swojej sytuacji niektórzy podejmowali działania uatrakcyjniające ofertę: organizowaliśmy w ramach projektu szereg zajęć aktywizujących: usługi społeczne, wyjazdy integracyjne, mieliśmy też wyjazd do kina, na kręgle. Miały one na celu pokazanie tym osobom, że można pojechać, zobaczyć, że na przykład kręgielnia to nie jest nic niedostępnego dla zwykłego człowieka, że to nie jest drogie, żeby nie można było z tego skorzystać ( ). Uczestnicy dostali talon na samodzielny zakup usług społecznych i mogli wybrać sobie albo karnet na basen, albo usługi fryzjerskie, albo usługi kosmetyczne na kwotę 100 złotych i to był taki z jednej strony motywator, żeby te działania podejmowali jeszcze chętniej, ale też taka nagroda, że chcieli uczestniczyć, że chcieli coś robić. Myślę, że ktoś, kto dostaje coś, co jest dla niego atrakcyjne, chętnie podejmuje działania [W6]. Atrakcyjność oferty zależy nie tylko od dostępnych usług społecznych, ale i od wachlarza kursów zawodowych: my nie narzucamy naszym uczestnikom rodzaju kursu, oni sami wybierają, czyli jak chcemy koparki-ładowarki to idziemy na koparki-ładowarki, chcę spawacza to idę na spawacza, to nie jest nic z góry narzucane; było 12 osób na kursie pomocy kuchennej i właśnie one chciały nauczyć się właśnie tego i ukończyły kurs z pozytywnym skutkiem [W4]. Inni pracownicy podkreślali wagę szczegółowego określania czynności do wykonania przez klienta, aby ten nie miał wątpliwości co do dalszego kierunku swoich działań: często w kontraktach socjalnych zobowiązujemy osoby do aktywnego poszukiwania pracy, do tego żeby pojechały z dziećmi do lekarza, żeby zakupiły im odzież odpowiednią, buty. Czasem trzeba niektórym niezaradnym osobom bardzo dokładnie określić jakieś działania, jakieś formy rozwiązania jakiegoś problemu, żeby ten problem po prostu rozwiązały, bo w inny sposób nie potrafią sobie poradzić. Także trzeba tak bardzo jasno i klarownie im to wszystko przedstawić, a kontrakt socjalny jest takim bardzo dobrym narzędziem żeby to zrobić w taki sposób [W10]. Niektórzy badani przychylają się do wspierającego modelu pracy z klientem, który nie egzekwuje postanowień w sposób rygorystyczny, ale skłania do kontynuacji podjętych działań: nie stosujemy żadnych konsekwencji, sankcji. Jeżeli komuś nie udało się podjąć zatrudnienia, to przede wszystkim wspieramy te osoby i nadal je mobilizujemy do poszukiwania pracy, do aktywności zawodowej. Wspieramy, podnosimy emocjonalnie. Jak osoba siedzi w domu i nie pracuje, często jest załamana. W praktyce staramy się pomagać takim osobom, żadnych konsekwencji nie stosujemy [W8]. Nawet jak zdarza się jakiś problem, np. nie mogą się wywiązać z jakiegoś konkretnego terminu to przychodzą, rozmawiają z nami, ustalamy, dokonujemy jakichś dodatkowych ustaleń i zazwyczaj wtedy kończy się wszystko pozytywnie [W10]. 20

Struktura kontraktu socjalnego Respondenci jako zaletę traktowali strukturę dokumentu: ma jednolitą formę obowiązującą we wszystkich ośrodkach pomocy społecznej. To gotowe narzędzie ze wszystkimi potrzebnymi informacjami, jest czytelne i dla klienta i dla pracownika socjalnego [W9]. Czytelna formuła przekłada się na sprawne wprowadzanie zmian w życie: cele są jasno sprecyzowane, to ułatwia bardzo ich realizację przez klientów, ponieważ oni wiedzą jak i co mają robić: oczekiwane jest ode mnie takie i takie działanie i ja to robię [W6]. Badani podkreślają, ze dla klientów pomocy społecznej kontrakt jest przejrzysty, jest czytelny. Zawiera wszystkie zasadnicze kwestie, możemy tutaj wpisać, czego oczekujemy, a co my w zamian dajemy [W10]. Procedura sporządzania kontraktu wymusza konfrontację punktu widzenia pracownika socjalnego i klienta: myślę, że kontrakt jest taką metodą, gdzie ustalam z klientem przyczyny jego sytuacji, problemów, a także działania, które ma podjąć i mogę od razu sprawdzić, czy wszystko się zgadza. Proszę, żeby osoba przeczytała, czy ja dobrze postrzegam tę sytuację, czy ją dobrze oceniłam, a jeśli ktoś ma jakieś uwagi, to wtedy mówi. Najczęściej jest tak, że klienci się zgadzają, ponieważ tak ich znamy, że po prostu potrafimy stwierdzić, jakie mają deficyty [W1]. Niezaprzeczalną zaletą kontraktu socjalnego jest jego forma oparta na wykazaniu nie tylko słabości klienta, ale i jego mocnych stron i szans na poprawę sytuacji, z których on sam niejednokrotnie nie zdaje sobie sprawy: często jak wypełniamy kontrakt socjalny to pytamy osoby o możliwości jakie mają, żeby wyjść z trudnej sytuacji. Bardzo często ludzie mają problem z określeniem swoich mocnych/słabych stron. Także taki kontrakt socjalny, nawet wypełnianie takiego druku, często jest fajną sprawą, bo te osoby w dużej mierze dowiadują się czegoś o sobie. My znamy je już od wielu lat, także nam łatwiej jest niż samym naszym beneficjentom czy interesantom, określić co oni mogą, do czego są zdolni, co potrafiliby zrobić niż im samym. Także myślę, że czasem nawet taka ich samoocena po troszku wzrasta, no bo dowiadują się też o sobie czegoś nowego. Często też zdarza się tak, że naprawdę ludzie nie wiedzą, co potrafią i co mogą zrobić; bardzo często nam się tak zdarza [W10]. W podobnym tonie wypowiada się inna respondentka: mocna strona kontraktu to właśnie wydobycie tego potencjału tkwiącego w kliencie. Ludzie często są niedowartościowani, mają niskie poczucie własnej wartości. Uwypuklamy choćby ich najmniejsze zalety to dla nich jest bardzo dużo i trzeba zwracać uwagę na ten potencjał tkwiący w jednostce [W8]. Niezmiernie istotne jest podkreślanie każdej mocnej strony klienta lub jego środowiska, nawet jeśli pozornie nie wydają się one znaczące: uważają, że jeśli coś im się uda, to musi być to coś spektakularnego, aby można było o tym powiedzieć. A to wcale tak nie jest [W1]. Znajomość środowiska klienta przekłada się na prawidłowe rozpoznanie jego zasobów, a w konsekwencji wzrost jego samowiedzy: w krótkiej rozmowie może nie wyjść, jakie ma zasoby i możliwości. A gdy ja formułuję kontrakt socjalny, już w jakiś sposób znam klienta, jego rodzinę i jego zasoby. Na przykład, jeśli kobieta mogłaby iść do pracy to analizuję, czy ma się kto zająć dzieckiem; na przykład wypisuję, że szansą jest możliwość zaopiekowania się dzieckiem przez babcię. I jeśli ona tej możliwości nie widziała, to w tym kontrakcie socjalnym ją dostrzeże. Ponieważ jest sporządzony w dwóch jednakowo brzmiących egzemplarzach, ona ma możliwość przeczytania i oswojenia się z tą możliwością [W1]. Bardzo wielu klientów nie dostrzega ograniczeń i zasobów w sobie, lecz w otaczającym środowisku: początkowo jak się rozmawia z klientem, to jak zapytamy o przyczynę jego trudnej sytuacji, to mówi: bezrobocie, brak pracy, natomiast to nie do końca 21