POSTAWY TURYSTÓW WOBEC POTRZEBY OCHRONY ŚRODOWISKA W ŚWIETLE WŁASNYCH BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH Tomasz A. Łabuz Zakład Geomorfologii Morskiej, Instytut Nauk o Morzu Uniwersytetu Szczecińskiego, ul. Felczaka 3a, 71-412 Szczecin, labuztom@univ.szczecin.pl Łabuz T. A., 2004, Postawy turystów wobec potrzeby ochrony środowiska w świetle własnych badań socjologicznych. [W:] Ciaciura M., (red.), Stan Środowiska społecznego podstawowym warunkiem zdrowotności społeczeństwa. Uniwersytet Szczeciński, Wyd. Z.U.P.W. OPTIMEX, s.280-290, ISBN 83-908454-6-6) WSTĘP Rozwój gospodarki i pozostałych dziedzin aktywności człowieka powoduje wzrost zagroŝenia dla środowiska przyrodniczego jak i dla środowiska Ŝycia samego człowieka (Umiński 1995). Coraz więcej mówi się o ochronie środowiska. Redukujemy zanieczyszczenia, przywracamy naturze jej pierwotny wygląd. Zdajemy sobie sprawę z potrzeby segregacji odpadów. Jednak wartości kultury masowej zachęcają do wzrostu konsumpcji, a tym samym wzrostu ilości śmieci. Turystyka ma równieŝ niekorzystny wpływ na środowisko przyrodnicze (Filipowicz 1975, Gaworecki 1994, Jędrzejczyk 1995, Zaręba 2002, Kowalczyk 2001). Największe zmiany zachodzą w rejonach ośrodków wypoczynkowych, gdzie juŝ na etapie zagospodarowania przestrzennego pod obiekty turystyczne wycinane są drzewa, niszczona roślinność, zmieniana rzeźba i gleby podłoŝa (Dysarz 1980). TakŜe w rejonach turystycznych miejscowości nadmorskich krajobraz naturalny jest silnie zantropogernizowany (Łabuz 2001b, 2002). U podstaw organizacji współczesnej turystyki i promujących ją organizacji znalazły się hasła zamiłowania do przyrody. Zagadnieniu turystyki zawsze towarzyszyły i towarzyszą problemy ochrony środowiska. W. Gaworecki (1994) podaje, Ŝe waŝną sprawą jest pogodzenie potrzeb ochrony przyrody i rozwoju turystyki. Sama turystyka stała się źródłem obserwacji naukowych, geologicznych, biologicznych, meteorologicznych, wzbogacając tą drogą skarbiec kultury i wiedzy narodu (Kulczycki 1977). W trakcie wyjazdów turystycznych dochodzi do wzajemnego oddziaływania turysty z środowiskiem kulturalnym i społecznym miejsc odwiedzanych. W trakcie tych kontaktów przekazywane są określone wartości. U osób uprawiających turystykę kształtują się zachowania, które wyraŝają potrzeby ich wypoczynku. Cechą charakterystyczną dokonujących się przemian jest świadomość ekologiczna. Oznacza ona nie tylko zrozumienie i wiedzę o wzajemnych relacjach miedzy człowiekiem a przyrodą, 1
antropogennych zagroŝeniach dla środowiska przyrodniczego i potrzebie jego ochrony, ale teŝ poczucie trwałej przynaleŝności do Natury oraz okazywanie jej głębokiego szacunku (Zaręba 2000). Ponadto wycieczki turystyczne są jedną z najracjonalniejszych i najprzyjemniejszych form wypoczynku. Turystyka pozwala na bezpośrednie zetknięcie się z przyrodą, na obserwowanie jej zjawisk, Ŝycia zwierząt i roślin (Kulczycki 1955). W kontakcie z przyrodą, która jest źródłem spokoju, piękna i harmonii, turysta odkrywa teŝ nowe wartości moralne. Kształtuje się w nim równieŝ właściwy stosunek do środowiska przyrodniczego i następuje uświadomienie aspektów degradacji środowiska (Gaworecki 1994) Problem ten podsumowuje K. Przecławski (1996), twierdząc Ŝe poznawanie świata poprzez turystykę jest pierwszoplanowym elementem wychowawczej funkcji turystyki. Ideałem wychowania jest ukształtowanie pełnej osobowości człowieka, wraŝliwej intelektualnie i społecznie, przygotowanej do świadomego Ŝycia w konkretnym środowisku geograficznym, przyrodniczym i społeczno-kulturalnym (Lipniacki 1985). NaleŜy więc wnioskować, Ŝe kaŝdy rodzaj uprawianej turystyki, moŝe mieć inny wpływ na turystów, na zmiany zachodzące w ich osobowości czy postawach. Z kolei wyniki wychowawcze najłatwiej jest sprecyzować w kategoriach obserwowanych postaw. Postawy naleŝy rozumieć jako względnie trwałe dyspozycje przejawiające się w zachowaniach, nacechowanych pozytywnym bądź negatywnym stosunkiem do określonych wartości, przedmiotów i osób (Mika 1982, Lipniacki 1985). W szerokim ujęciu postawa składa się z trzech komponentów (Turowski 1993), tj.: - emocji - uczucia względnie trwałe, upodobania negatywne lub pozytywne w stosunku do przedmiotu postawy, oparte na jakichś doświadczeniach (...), - behawioryzmu - poglądów i nastawień skłaniających jednostkę do określonego zachowania względem określonego przedmiotu (...), - poznania - wiedza jednostki np.: co jest prawdziwe, co dobre, poŝądane lub co jest fałszywe, złe, niepoŝądane (ryc.1). Postawa moŝe być spójna, gdy wszystkie trzy komponenty mają ten sam kierunek (np. pozytywny) bądź niespójna gdy jeden z komponentów ma kierunek inny (Turowski 1993). Mówiąc o kompletności postawy mamy na myśli to czy występują w niej wszystkie trzy komponenty (postawa pełna) czy któregoś jest brak (postawa niepełna). 2
CEL, ZAŁOśENIA I METODY BADAŃ Mówiąc o wychowaniu, kształceniu postaw i zachowań poprzez turystykę, naleŝałoby odpowiedzieć jaki ma ona wpływ na kształtowanie postaw ekologicznych, czy turystyka wychowuje w duchu ekologicznym i czy to wychowanie jest dostrzegalne u osób uprawiających turystykę? Skoro turystyka korzysta ze środowiska, które jest dla niej podstawowym walorem, to jaki stosunek do niego mają turyści? W celu naświetlenia tego zagadnienia podjęto prezentowane poniŝej badania. Turysta w trakcie bezpośredniego kontaktu z przyrodą wartościuje jej walory, jej stan i wygląd. Dla turysty postrzeganie przyrody jest subiektywnym światem wartości i interakcji zgodnych z preferowaną formą działania (Krzymowska-Kostrowicka 1999). Przyjmując istniejącą definicję postaw (Mika 1982, Turowski 1993) uznajemy, Ŝe mogą kształtować się trzy podstawowe rodzaje postaw. Postawy wyraŝające chęć ochrony tejŝe przyrody (postawy pozytywne), postawy obojętne na problem ochrony środowiska lub postawy nastawione na problem ten negatywnie. W prezentowanych badaniach dąŝono do wykazania jak kształtują się owe postawy. Najczęściej stosowanymi technikami badań nad postawami jest zadawanie pytań (badania ankietowe), w których wyraŝone są opinie o przedmiocie postawy (Mika 1982). Zadając tego rodzaju pytania, badacz przedstawia osobie badanej róŝne odpowiedzi na to pytanie, a zadanie badanego polega na wyborze tej odpowiedzi, która najbardziej odpowiada jego własnej postawie wobec danego przedmiotu. W badaniach postaw istotną więc rolę odgrywają skale wyraŝające stosunek emocjonalny do przedmiotu postawy, czy jest on pozytywny, negatywny, a moŝe neutralny. W badaniach ankietowych przy analizie uzyskanych danych najczęściej stosuje się zmienne i wskaźniki (Sztumski 1999). Na ich podstawie moŝna opisywać badaną grupę osób czy populację. ZróŜnicowanie tych wskaźników mówi o kształtowaniu się analizowanego zjawiska w badanej populacji. W badaniach jednostek i grup społecznych zmiennymi są: - cechy fizyczne (społeczne i demograficzne) - min. płeć, wiek, wykształcenie, itp., - zachowania i postawy ludzi, - cechy psychiczne jednostki - motywy działania, sposób widzenia świata, wiedza o sobie i o świecie (Nowak 1970). Jednostki ludzkie w proponowanych badaniach są więc zmienną - wielowymiarową, na którą oddziałuje badana zmienna, w tym przypadku uprawianie turystyki. Pod jej wpływem cechy osobnicze ludzi, osobowość, postawy i zachowania ulegają róŝnicowaniu. To 3
zróŝnicowanie cech osobowości jak ich wielopłaszczyznowość jest trudne do uchwycenia. W prezentowanych badaniach przyjęto za fakt występowanie róŝnorodnych cech osobowości, a próbowano zbadać jak kształtują się postawy. Postawy były więc w badaniach zmienną zaleŝną, która róŝnicuje się pod wpływem zmiennych niezaleŝnych: uprawiania turystyki i cech osobniczych (społeczno-demograficznych). badawcze: Konstrukcję kwestionariusza pytań przeprowadzono w oparciu o postawione pytania - czy turyści interesują się problemami ochrony środowiska? - czy emocje turystów odzwierciedlają chęć i potrzebę ochrony środowiska? - czy turyści wykazują działania na rzecz ochrony środowiska? W celu uzyskania odpowiedzi na powyŝsze pytania dobrano 19 pytań. Następnie skierowano je do wybranej przypadkowo grupy 55 osób. Deklarowały one, Ŝe są turystami (weryfikowano to na podstawie pytań ankiety). Uzupełnione kwestionariusze (43 sztuki, pozostałe były wypełnione źle) poddano analizie statystycznej i opisowi interpretacyjnemu. Wynikiem badań są wykresy przedstawiające częstotliwość i rodzaj uprawianej turystyki, cechy społeczno-demograficzne badanej grupy. Opisują one zmienne niezaleŝne. Z kolei dane dotyczące zmiennej zaleŝnej postaw przeanalizowano ze względu na wiedzę, zachowania i emocje poszczególnych osób, związek uprawiania turystyki (rodzaju i częstotliwości) z poszczególnymi wymienionymi komponentami. Dalej przeprowadzono analizę jakościową postaw (wg. Turowskiego 1993). Badano spójność, kompletność i kierunek postaw. Na podstawie uzyskanych wyników wyodrębniono 5 typów postaw charakteryzujących badaną populację. Prezentowane badania przeprowadzono w roku 2000. Elementy poznawcze POSTAWA Stosunek emocjonalny Tendencje do zachowania Zachowanie PRZEDMIOT POSTAWY Ryc.1. Schemat przedstawiający strukturę postaw (wg St. Mika 1982, s.117) 4
POSTAWY TURYSTÓW WOBEC POTRZEBY OCHRONY ŚRODOWISKA W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH Analiza wyników wskazuje, Ŝe postawy są bardzo zróŝnicowane. Jak ustalono zaleŝą one od cech społeczno-demograficznych a takŝe od rodzaju i częstotliwości uprawiania turystyki. Ze względu na cel tego opracowania poniŝej przedstawiono jedynie charakterystykę postaw badanej populacji bez odniesienia do badanych zmiennych. Kierunek komponentów postawy Postawy wyraŝane wobec przedmiotu postawy mogą być pozytywne, obojętne lub negatywne (Mika 1982, Turowski 1993). Wiedza jest jednym z podstawowych elementów postawy (Turowski 1993). Nie mogą istnieć postawy do przedmiotu, o którym jednostka nic nie wie. Wiedza ta choć wcale nie musi być prawdziwa moŝe być osądem, opinią, stereotypem to jednak musi występować by mówić o kształtowaniu się postaw. W celu określenia wiedzy na temat ochrony środowiska badaną populację pytano o rodzaje ochrony przyrody, zagroŝenia; zapytano równieŝ o regiony wyróŝniające się czystym jak i zagroŝonym - zanieczyszczonym środowiskiem. Jedną z podstawowych trudności w edukacji ekologicznej jest brak wiedzy ogólnoprzyrodniczej i nieznajomość funkcjonowania struktur przyrodniczych (Strałko, Mossor-Pietraszewska 1999). Wiedzę na temat ochrony środowiska (ocenioną pozytywnie) posiadała połowa respondentów (55%). Pozostała grupa nie posiadała wiedzy (23,6%) lub posiadała małą wiedzę (21,3%). Wiedzą wykazywali się przede wszystkim ludzie studiujący, często wyjeŝdŝający oraz uprawiający turystykę, której celem jest kontakt z przyrodą (Gaworecki 1994, Zaręba 2000), między innymi: krajoznawczą, kwalifikowaną, agroturystykę, ekologiczną alternatywną i zdrowotną. Komponent emocjonalny upodobania, uczucia, uprzedzenie negatywne lub pozytywne w stosunku do przedmiotu postawy są oparte na doświadczeniach jednostki (Turowski 1993). Doświadczenia te osoby badanej populacji winny zdobywać w trakcie kontaktu z przyrodą podczas wyjazdów turystycznych. Emocje towarzyszące nieodłącznie człowiekowi powinny mieć duŝy wpływ na kształtowanie postaw. W ankiecie zapytano m.in. o zadowolenie z działań na rzecz ochrony środowiska, o zadowolenie ze stanu środowiska. Wśród respondentów ten komponent wyraŝał się najwyŝszą liczbą odpowiedzi zakwalifikowanych jako pozytywne (67%). TakŜe tu zanotowano małą 5
liczbę odpowiedzi negatywnych (10%). Wnioskować więc naleŝy, Ŝe w badanej populacji problemowi ochrony środowiska towarzysza emocje pozytywne. Nieznacznie większe emocje pozytywne wobec ochrony środowiska wykazywały osoby uprawiający turystykę nakierowana na obcowanie z przyroda (wymienione wyŝej rodzaje). Emocje oraz wiedza na temat jakiegoś przedmiotu czy osoby pozwalają na kształtowanie się wobec niego zachowań. Poglądy i uczuciowe nastawienie skłaniają jednostkę do reagowania czyli określonego zachowania się względem danego przedmiotu wyraŝonego w aktywności (Turowski 1993). Obserwując naturalną przyrodę i korzystając z jej walorów turysta powinien zadawać sobie sprawę z potrzeby jej ochrony. Jego emocje i wiedza powinny wyraŝać się w aktywności chroniącej i nie naruszającej środowiska. Do tej części badań wykorzystano m.in. pytania o działania respondentów na rzecz ochrony środowiska, o to kto powinien dbać o środowisko. Z trzech komponentów zachowania u ankietowanych są najmniej pozytywne, tzn. nie wykazują aktywności nastawionej na ochronę środowiska (32,6%). TakŜe i zachowania negatywne są bardzo rzadkie (8%). Większość populacji wyraŝała obojętność wobec postawionego problemu (59%). Rozkład kierunków postaw badanej populacji przedstawia ryc.2. Poznanie obojętne 21% Emocje obojętne 23% Behawioryzm obojętne 59% negatywne 8% pozytywne 55% negatywne 24% pozytywne 67% Ryc.2. Kierunek komponentów postaw w badanej populacji negatywne 10% pozytywne 33% Kompletność postaw Analiza kompletności postaw w badanej populacji wskazuje, Ŝe są one pełne. Z kolei jeŝeli obojętne postawy uznać za brak postaw, to naleŝy stwierdzić, Ŝe komponent behawioralny, czyli zachowania (w badanej populacji większości obojętne na postawiony problem) nie występują. Tak więc postawa była by niepełna. Istnieją poglądy w literaturze psychologicznej i socjologicznej podtrzymujące twierdzenie, Ŝe komponent behawioralny moŝe nie występować w postawie (Turowski 1993). NaleŜy więc sądzić, Ŝe obojętność zachowań w postawach badanej populacji, to brak działań na rzecz ochrony środowiska. 6
Spójność postaw W celu określenia spójności postaw zestawiono udzielone odpowiedzi pozytywne i negatywne osobno dla kaŝdej z osób. Respondent, który uzyskał komplet odpowiedzi ocenianych jako pozytywne (maksymalnie 16 odpowiedzi) cechuje się najbardziej spójną postawą pozytywną. Występują w niej pozytywne wszystkie trzy komponenty: poznawczy (6 odpowiedzi), emocjonalny (6 odpowiedzi), behawioralny (4 odpowiedzi). Respondent o największej liczbie odpowiedzi negatywnych posiadał najbardziej spójną lecz negatywną postawę. W badanej populacji 9 osób posiadało prawie spójną postawę nastawioną pozytywnie na problem ochrony środowiska. W tym 3 osoby w stu procentach pozytywną i spójną postawę. Większość ankietowanych posiadała niespójną postawę wobec postawionego problemu. Z kolei 4 osoby charakteryzowały się spójną postawą negatywnie nastawioną na potrzebę ochrony środowiska (ponad 2/3 udzielonych odpowiedzi było ocenionych jako negatywne). Wśród nich jedna osoba w ogóle nie wykazywała postaw pozytywnych. Bardzo skrajne postawy jednocześnie pozytywne i negatywne prezentowały 2 osoby, były to osoby o najbardziej niespójnych postawach. Największą spójność pozytywną postaw wykazywały osoby uprawiające te rodzaje turystyki, których celem jest kontakt z przyrodą i naturą. Typy postaw w badanej populacji Na podstawie zestawienia spójności i kierunku postaw wyróŝniono 5 typów postaw prezentowanych przez badaną populację (ryc.3). Typ 1 to osoby posiadające spójne lub prawie spójne postawy pozytywne na podjęty problem. Osoby zaklasyfikowane do typu 2 i 3 posiadają niespójne postawy pozytywne, gdzie negatywny jest komponent behawioralny (typ 2) lub poznawczy (typ 3). Osoby o 4-tym typie postaw posiadają niespójną i w przewadze negatywną postawę wobec postawionego problemu (pozytywne tylko emocje). Typ 5 prezentują osoby o spójnych postawach negatywnych, gdzie wszystkie trzy komponenty mają kierunek negatywny. Wśród ankietowanych dominują typ 2 i 3, gdzie postawy są niespójne choć z przewagą komponentów pozytywnych. Z kolei tyle samo osób (po 21% populacji) prezentuje postawy spójne pozytywne co spójne negatywne. 7
Tabela 1. Typy postaw wobec ochrony środowiska prezentowanych przez badaną populację Typy postaw wobec ochrony środowiska Typ 1 Typ 2 Typ 3 Typ 4 Typ 5 Komponent Procent badanej populacji postaw Rodzaj komponentu posiadają wysoki poziom wiedzy z zakresu ochrony środowiska Wiedza nie posiadają wiedzy na temat ochrony środowiska wykazują pozytywne emocje wobec ochrony środowiska Emocje nie wykazują pozytywnych emocji wobec ochrony środowiska podejmują działania w zakresie ochrony środowiska Zachowania nie podejmują działań w zakresie ochrony środowiska Kierunek postaw (dla 3 komponentów: + pozytywny, - negatywny) 21% 39% 7% 12% 21% Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak Tak +3 +2/-1 +2/-1-2/+1-3 Typ 5) 21% Typ 1) 21% Typ 4) 12% Typ 3) 7% Typ 2) 39% Ryc.3. Udział procentowy poszczególnych typów postaw wobec ochrony środowiska w badanej populacji WNIOSKI 1. Postawy w badanej populacji są silnie zróŝnicowane. ZaleŜą one od cech społecznodemograficznych, a takŝe od rodzaju i częstotliwości uprawiania turystyki. 2. Wiedzę na temat ochrony środowiska (komponent pozytywny) posiadają osoby preferujące turystykę, której celem jest kontakt z przyrodą oraz osoby wyjeŝdŝające najczęściej. Wiedzę posiadają przede wszystkim ludzie studiujący. 3. Wysoki poziom emocji pozytywnych na ww. problem wykazują prawie wszyscy ankietowani. Nieznacznie większe emocje towarzyszą osobom uprawiającym turystykę w celu kontaktu z przyrodą. 8
4. Zachowania ankietowanych cechuje najniŝszy poziom pozytywny. Wykazują oni raczej obojętność na potrzebę ochrony środowiska. 5. Spójność postaw i kierunek pozytywny postaw jest najwyŝszy u osób uprawiających turystykę w celu kontaktu z przyrodą. 6. Na podstawie uzyskanych wyników wydzielono 5 typów postaw ankietowanych wobec potrzeby ochrony środowiska (w zaleŝności od spójności i kierunku prezentowanych postaw). Dominują typy (2 i 3), gdzie postawy są niespójne lecz w 2/3 pozytywne. Tyle samo osób prezentuje postawy spójne pozytywne co spójne negatywne. 7. Uzyskane wyniki potwierdzają załoŝenia badań, Ŝe uprawianie turystyki nastawionej na kontakt z przyrodą ma wpływ na kształtowanie postaw pozytywnych wobec tejŝe przyrody środowiska. W takim wypadku turystyka (nastawiona na obcowanie z przyrodą) pełni funkcje wychowawczą uczy szacunku i zrozumienia dla przyrody. Nie są to jednak postawy w pełni pozytywne. Często wiedzy i emocjom nastawionym na podjęty problem nie towarzyszą zachowania nastawione na ochronę przyrody. Literatura: Dysarz R. 1980. Zmiany w środowisku geograficznym ośrodków wypoczynkowych zachodzące pod wpływem ruchu turystycznego. Przegląd Geograf. T LII, z.1, 127-141. Filipowicz Z. 1975. IV Zielonogórska Konferencja Naukowa 22-24.IX.1975r. pt. Turystyka a ochrona środowiska naturalnego, Materiały przedkonferencyjne, Gaworecki W. 1994. Turystyka. PWE, Warszawa. Jędrzejczyk I. 1995. Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. Kowalczyk A. 2001. Geografia turyzmu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kulczycki Z. 1955. Wycieczki turystyczne. O pracy kół PTTK. Sport i Turystyka, Warszawa. Kulczycki Z. 1977. Zarys historii turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa. Krzymowska - Kostrowicka A. 1999. Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lipniacki W. 1985. Elementy teorii krajoznawstwa, t I, PTTK Regionalna Pracowania Krajoznawcza, Szczecin. Łabuz T. A. 2001a. Postawy turystów wobec ochrony środowiska. Maszynopis pracy dyplomowej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 9
Łabuz T. A. 2001b. Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeŝnych w rejonie Mielna na mierzei Jeziora Jamno. Zesz. Nauk. WEiK, nr 8, Politechnika Koszalińska, Koszalin,159-171. Łabuz T. A. 2002. Przykłady antropopresji na nadmorskich wydmach mierzei Bramy Świny, [w:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.) Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, UW Warszawa, 77-84. Przecławski K. 1996. Człowiek a turystyka - zarys socjologii turystyki, ALBIS Kraków. Mika St. 1982. Psychologia społeczna. PWN Warszawa. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970, Strzałko J., Mossor-Pietraszewska T. (red.) 1999. Kompendium wiedzy o ekologii. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Poznań. Sztumski J. 1999. Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wydawnictwo Śląsk, Katowice. Turowski J. 1993. Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. Umiński T. 1995. Ekologia, środowisko, przyroda. PWN Warszawa. Zaręba D. 2000. Ekoturystka - wyzwania i nadzieje. PWN, Warszawa. Tourist s attitude in the face of the environmental protection in the light of own sociological investigations Summary: An introduced in this paper work shows data collected on the basis of the questionnaire carried out with chosen people (43 people). An asked questions in the questionnaire were about people tourism preferences, their behaviour in environment and their knowledge about environmental protection. Main problem of the work was to explain how practising of the tourism will be influencing on tourists attitude in the face of the environmental protection. Using existing psychological studies on people attitude it has been divided to knowledge about environment, emotion disposition on environmental protection and behaviour disposition on environmental protection. During analyses author wanted to find out whether attitudes are full, coherent and which direction its have (positive, negative or perhaps insensible). During data analyses 5 different people attitudes have been set apart: 10
- people with full positive attitude disposition on environmental protection (21% of the studied population), - people with positive knowledge and emotions but without behaviour disposition on environmental protection (39%), - people without knowledge but with positive emotions and positive behaviour (7%), - people without knowledge and behaviour but with positive emotions (12%), - people without any positive components (21%). 11