Tadeusz Wawrzyński WOJNA POLSKO-SOWIECKA 1919 1920 STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ ORAZ CHARAKTERYSTYKA AKT PROWENIENCJI WOJSKOWEJ Pomimo, że od zakończenia działań wojennych upłynęło 75 lat przebieg wojny polsko-sowieckiej nie został całkowicie opracowany. Przed drugą wojną światową powstało wprawdzie wiele prac, ale zbyt krótki okres nie pozwolił na zbadanie różnych problemów. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym badania był fakt, że większość akt proweniencji wojskowej nie była nawet prowizorycznie porządkowana. Z opracowań opublikowanych przed drogą wojną światową należy wymienić syntezę Adama Przybylskiego (Wojna Polska 1918 1921, Warszawa 1930) oraz prace Józefa Piłsudskiego (Rok 1920, Warszawa 1924), Tadeusza Kutrzeby (Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937, Bitwa nad Niemnem wrzesień-październik 1920, Warszawa 1926), Władysława Sikorskiego (Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny, Lwów Warszawa 1928), Stanisława Szeptyckiego (Front Litewsko-Białoruski, Kraków 1925), Lucjana Żeligowskiego (Wojna w roku 1920. Wspomnienia i rozważania, Warszawa 1930) i Bolesława Zawadzkiego (System obronny w 1920 roku, Warszawa 1926), a także niedokończoną z powodu wybuchu wojny syntezę przełomowych wydarzeń 1920 roku, opublikowaną przez Wojskowe Biuro Historyczne (Bitwa warszawska, t. I Bitwa nad Bugiem 27.VII 7.VIII.1920,
cz. I II, Warszawa 1935, t II Bitwa nad Wisłą 7.VIII 12.VIII.1920, ks. 1, cz. 2, Warszawa 1937. Na uwagę zasługują również opracowania obejmujące wybrane fragmenty dziejów wojny polsko-sowieckiej: Adama Przybylskiego (Działania wstępne w wojnie polsko-rosyjskiej 1918 1920, Warszawa 1928), Jerzego Grobickiego (Zajęcie Brześcia Litewskiego w lutym 1919 i poprzedzające je wypadki na Polesiu, Bellona 1932, t. XXXIX), Jana Ciatowicza (Manewr na Mozyrz i Kalenkowicze, Warszawa 1925), Tadeusza Piskora (Wyprawa wileńska, Warszawa 1919; Działania dywizji kawalerii na Ukrainie od 20.IV do 20.VI.1920 roku, Warszawa 1926), Juliana Stachiewicza (Manewr na Żytomierz w kwietniu 1920 roku, Bellona 1924, t. XIII, z. 2; Działania zaczepne 3 armii na Ukrainie, Warszawa 1925), Kazimierza Iranka- Osmeckiego (Wyprawa na Poryck i Tarczyn, Warszawa 1930), Feliksa Liberta (Upadek Brześcia, Warszawa 1926), Mariana Kukiela (Bitwa pod Wołoczyskami 11 24 lipca 1920, Warszawa 1923), Bolesława Waligóry (Bój na przedmieściu Warszawy w sierpniu 1920 roku, Warszawa 1934) Piotra Demkowskiego (Bój pod Wołkowyskiem, Warszawa 1924), Stanisława Kozickiego (Bój pod Lidą, Warszawa 1930), Jana Sadowskiego (Bój pod Brzostowicami, Warszawa 1928), Henryka Berezowskiego (Bitwa pod Komarowem, Przegląd Kawaleryjski 1934, nr 1) i Jana Bartlewicza (Flotylla pińska i jej udział w wojnie polsko-sowieckiej 1918 1920, Warszawa 1933). Po drugiej wojnie światowej zaznaczyła się dwutorowość w badaniach nad wojną polsko-sowiecką. W kraju poważne badania nie były możliwe, gdyż nastąpiły ograniczenia tematyczne i interpretacyjne w historii najnowszej. Publikowane prace miały charakter propagandowy i prezentowały jednostronny, radziecki punkt widzenia; odpowiedzialnością za wybuch wojny obarczano wyłącznie stronę polską. Wystarczy podać jeden przykład: S. Arski, A. Korta, Z. Safian, Zmowa grabieżców. Awantura Piłsudskiego w 1920 roku, Warszawa 1951. Publikacje emigracyjne były bardziej urozmaicone, gdyż wychodziły spod piór przedstawicieli różnych orientacji. Na uwagę obok kilku opracowań syntetycznych i monograficznych 1 zasługują prace z 1 P. Z a r e m b a, Historia dwudziestolecia (1918 1939). Do druku przygotował M. Ł a t y ń s k i, t. 1 2, Paryż 1981; T. P i s z c z k o w s k i, Odbudowanie Polski 1914 1921. Historia i polityka. Londyn 1969; A. C i e n c i a ł a, T K o m a r n i c k i, From Versailles to Locarno, Kansas 1984; T.
zakresu historii wojskowości jak np.: Wiktora Sukiennickiego (Przyczyny i początek wojny polsko-sowieckiej 1919 1921, Bellona, z. 1 2 i 3 4, 1963 i z. 1 2, 1964), Tadeusza Piskora (Myśl manewru znad Wieprza, Niepodległość, t. 3, 1951), Stanisława Biegańskiego (Bitwa warszawska 1920 roku, Bellona z. 4, 1955, z. 1 2, 3, 4 1956), Józefa Moszczeńskiego (Francuska Misja Wojskowa w Polsce w czasie bitwy warszawskiej w 1920 roku, Niepodległość, t. 1, 1948). Zmiany polityczne jakie nastąpiły w Polsce w 1989 roku, spowodowały, że podział na historiografię krajową i emigracyjną stał się nieaktualny. Zniesienie ograniczeń cenzuralnych oraz możliwość interpretacji zdarzeń zgodnie z ich przebiegiem, a nie z narzuconą z góry tezą, pozwoliły na rozpoczęcie poważnych badań nad wojną 1919 1920 roku, wydarzeniem tak niezwykle istotnym w naszej historii, a zarazem tak drażliwym w stosunkach polsko-rosyjskich. Historycy szybko skorzystali z zaistniałych możliwości, co zaowocowało wieloma publikacjami 2. Dodatkowym czynnikiem stymulującym był fakt, że wkrótce po wspomnianych zmianach politycznych, obchodzono uroczyście, po raz pierwszy po drugiej wojnie światowej, 70 rocznicę bitwy warszawskiej. Z publikacji, jakie się ukazały po 1989 roku należy na początku wymienić bibliografię przygotowaną przez Urszulę Olech, a wydaną pod auspicjami Wojskowego Instytutu Historycznego (Wojna polsko-sowiecka 1919 1921. Materiały do bibliografii, Warszawa 1990). W porównaniu do przedwojennej bibliografii Feliksa Liberta (Materiały do bibliografii wojny polsko-sowieckiej. Warszawa 1935) obejmującej 2.720 pozycji, bibliografia Urszuli Olech jest zdecydowanie mniej kompletna (1.222 pozycje). Należy jednak pamiętać, że Libert rejestrował również okolicznościowe artykuły prasowe, zupełnie nieprzydatne do badań historycznych. Pomimo kilku istotnych przeoczeń bibliografia Urszuli Olech stanowi dobry przewodnik dla historyków po znacznym już dorobku w zakresie badań nad wojną polsko-sowiecką. K o m a r n i c k i, The Rebirth of the Polish Republic, London (1957); RS. W a n d y c z, Soviet-polish relations 1917 1921, Cambridge 1969. Autorem interesującej pracy jest angielski historyk N. D a v i e s, White Eagle Red Star. The Polish-Soviet War 1919 1920, London 1972. 2 Pełny ich przegląd podaje A. N o w a k, Wojna polsko-sowiecka 1919 1921 roku w świetle najnowszych publikacji, Kwartalnik Historyczny nr 3, 1993. s. 79 107.
Następnie należy uwzględnić publikacje o charakterze syntetycznym. Są to prace: Mieczysława Wrzoska (Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918 1921, Warszawa 1992) 3, Antoniego Czubińskiego (Walka o granice wschodnie w latach 1918 1921, Opole 1993) oraz Zdzisława Mariana Musialika (Wojna polskobolszewicka 1919 1920, Włocławek [1991]). Ukazało się także kalendarium opracowane przez Grzegorza Łukomskiego, Bogusława Polaka i Mieczysława Wrzoska (Wojna polsko-bolszewicka 1919 1920. Działania bojowe. Kalendarium, t. 1 2, Koszalin 1990). Z zakresu historii wojskowości wymienić należy niewielką syntetyczną pracę Marka Tarczyńskiego (Cud nad Wisłą. Bitwa warszawska 1920, Warszawa 1990) oraz związany. z tą tematyką artykuł Jerzego Strychalskiego (Spór o autorstwo bitwy warszawskiej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1 2, 1990). Północno-wschodni obszar działań omawia praca Lecha Wyszczelskiego (Niemen 1920, Warszawa 1991), poświęcona drugiej ważnej operacji w wojnie polsko-sowieckiej oraz publikacje Grzegorza Łukomskiego i Bogusława Polaka (W obronie Wilna, Grodna i Mińska. Front Litewsko-Białoruski w wojnie polsko-bolszewickiej 1918 1920, Koszalin Warszawa 1994) i Grzegorza Łukomskiego (Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1818 1920 Poznań 1994). Dziejom lotnictwa polskiego w wojnie 1919 1920 roku poświęcił swą publikacje Krzysztof Tarkowski (Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją sowiecką 1919 1920, Warszawa 1991). Niestety autor nie ustrzegł się bardzo wielu błędów, a więc historia lotnictwa w wojnie polsko-sowieckiej czeka na solidne opracowanie. Bardzo wartościowa jest natomiast praca Zbigniewa Karpusa o losach jeńców i internowanych (Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918 1924. Z dziejów militarno-politycznych wojny polsko-radzieckiej, Toruń 1991). Autor omawia w niej również zagadnienia związane z organizowaniem oddziałów antybolszewickich walczących u boku Polski. 1988. 3 Jest to właściwie reedycja pracy Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918 1921, Białystok
Z dziedziny biografistyki warta odnotowania jest niewielka, ale oparta na szerokiej bazie źródłowej publikacja Andrzeja Suchcitza (Generałowie wojny polskosowieckiej 1919 1920. Mały słownik biograficzny, Białystok 1993). Z wydawnictw źródłowych na uwagę zasługuje publikacja przygotowana przez Janusza Ciska (Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, Londyn 1990), w której pokaźna część przekazów źródłowych dotyczy tworzenia oddziałów rosyjskich i białoruskich walczących z Rosją sowiecką, a także wybór źródeł dotyczących wojny 1919 1920 roku (głównie bitwy warszawskiej), a pochodzących z zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego, publikowanych na łamach Wojskowego Przeglądu Historycznego, poczynając od pierwszego numeru z 1991 roku. Na zakończenie tego krótkiego przeglądu ograniczonego do prac o charakterze syntetycznym oraz dotyczących aspektów militarnych należy wymienić materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Zakład Dziejów Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN w Warszawie (Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 1 2.X.1990, red. A. Koryn, Warszawa 1991) oraz sesji naukowej w Szczecinie (Wojna polsko-radziecka 1920. Materiały z sesji naukowej w Szczecinie 24 25.V.1990, red. J. Faryś, Szczecin 1990). Pomimo pokaźnego już dorobku historyków wojskowości czeka jeszcze dużo pracy, gdyż wiele tematów wymaga opracowania. Konieczna wręcz jest pełniejsza monografia dotycząca bitwy warszawskiej, a także monografie mimo wartościowych prac Tadeusza Kutrzeby poświęcone wyprawie kijowskiej i bitwie nad Niemnem. Brak jest monografii poszczególnych frontów i armii oraz rodzajów broni i służb. Należałoby również opracować dzieje grup operacyjnych i taktycznych oraz dywizji piechoty i brygad kawalerii, przynajmniej tych, które odegrały bardziej znaczącą rolę w wojnie. Czeka na opracowanie także Kampania Zima uderzenie na Dyneburg wspólnie z Łotyszami. Zupełnie białą plamą jest sprawa jeńców polskich w niewoli sowieckiej. Nieznana jest nie tylko ogólna ich liczba, lecz także nieznane są wszystkie miejscowości, w których znajdowały się obozy jenieckie. Tematów wymagających opracowania można wymienić znacznie więcej.
Perspektywy badań rysują się dość optymistycznie. Akta proweniencji wojskowej, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zostały uporządkowane i są dostępne dla badaczy. Stan zachowania akt, pomimo strat poniesionych w czasie H wojny światowej, jest zupełnie dobry, szczególnie z wyższych szczebli dowodzenia (Naczelne Dowództwo WP, dowództwa frontów i armii). Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja z aktami od szczebla dywizji w dół. Uzupełnienie materiałów aktowych stanowią relacje i opracowania, w większości niepublikowane. Cenne przekazy źródłowe dotyczące wojny polsko-sowieckiej znajdują się także w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (Adiutantura Generalna, teki gen. Rozwadowskiego), a dostęp do nich jest obecnie znacznie łatwiejsza niż przed laty. Można mieć również nadzieję na umożliwienie polskim badaczom korzystania z archiwów rosyjskich. Niezależnie jednak od tego, działania strony sowieckiej w wojnie 1919 1920 roku są już teraz łatwiejsze do przedstawienia, gdyż oprócz nielicznych wartościowych prac z okresu przedwojennego 4 historyk ma do dyspozycji wydawnictwa źródłowe 5. Niestety, pomimo znacznie większych obecnie możliwości badawczych i zniesienia ograniczeń cenzuralnych polscy historycy nie wykazują większego zainteresowania tematyką wojny polsko-sowieckiej. W latach 1990 1994 zgłoszono w Centralnym Archiwum Wojskowym tylko 8 prac habilitacyjnych i doktorskich, z czego 3 poświecone są oddziałom sprzymierzonym. Pozostałe prace dotyczą bitwy warszawskiej (2), operacji nad Niemnem, działań na obszarze Polesia oraz lotnictwa. Do tego należy dodać kilkanaście zaledwie prac magisterskich. Jest to tym bardziej niezrozumiałe, że przecież są do odrobienia ogromne zaległości w badaniach, których nie prowadzono w Polsce przez 45 lat. Opublikowane w ciągu ostatnich kilku lat prace 4 J.N. S i e r g i e j e w, Od Dźwiny ku Wiśle, Warszawa 1925 (oryginalne wydanie rosyjskie z 1924 roku); M. T u c h a c z e w s k i, Pochod za Wisłu. Lekcyi proczitannyje na dopołnitielnem kursie Wojennoj akademii RKKA, 7 10 fiewrala 1923 g., Smoleńsk 1923, wydanie polskie: J. P i ł s u d s k i, Rok 1920, M. T u c h a c z e w s k i, Pochód za Wisłę, Łódź 1989; N.E. K a k u r i n, WA. M i e l i k o w, Wojna z Biełopoliakmi 1920 g., Moskwa 1925; W. T r i a f a n d i ł o w, Wzaimodiejstwie mieżdu Zapadnom i Jugozapadnom frontami wo wremia letniego nastuplenija Krasnoj Armii za Wisłu w 1920 g., Wojna i riewolucyja k. 2, 1925; B. S z a p o s z n i k o w, Na Wisle. K istorii kampanii 1920 g., Moskwa 1924. 5 Direktivy Gławnego Komandovanija Krasnoj Armii (1917 1920), t 1 2, Moskwa 1968 1970; Direktivy komandavanija frontov Krasnoj Armii 1917 1922, t. 1 3, Moskwa 1971 1973. Szerokie omówienie publikacji sowieckich daje R. W o j n a, Historiografia radziecka wojny polsko-bolszewickiej [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 1 2 października 1990. Pod redakcją A. K o r y n a, Warszawa 1991, s. 142 158.
bazowały głównie na wcześniejszym dorobku, pora więc teraz przejść do solidnych badań źródłowych, które wniosłyby nowe, dotychczas nie znane, elementy do dziejów wojny polsko-sowieckiej. * * * W czasie II wojny światowej uległy zagładzie liczne archiwalia, w tym również akta proweniencji wojskowej. Tak się jednak szczęśliwie złożyło, że źródła do wojny polsko-sowieckiej 1919 1920 roku dotrwały do naszych czasów. Nie znaczy to oczywiście, że są one w stanie kompletnym, największe jednak luki występują głównie w aktach wytworzonych przez dowództwa i oddziały niższego szczebla dowodzenia. Brak jest niestety również części akt operacyjnych Naczelnego Dowództwa WP oraz dowództw frontów i armii. Już zresztą bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych 1920 roku stwierdzono brak pewnych akt, niektóre z nich zostały bowiem celowo zniszczone w czasie odwrotu wojsk polskich, inne zaś dostały się prawdopodobnie w ręce nieprzyjaciela. Występowały także poważne trudności w kompletowaniu poszczególnych zespołów archiwalnych. Tak oto pisano na ten temat w broszurce pt. Archiwum Wojskowe, wydanej w 1937 roku: Oceniając ogólnie całokształt prac podjętych w dziedzinie archiwistyki wojskowej w okresie wojny należy stwierdzić duży wysiłek tych pierwszych archiwistów w wojsku. Ze względu jednak na to, że archiwiści z najrozmaitszych przyczyn, niejednokrotnie niezależnych od nich, nie zdołali sobie zapewnili należytej kontroli wydanych rozkazów, nie posiadali przygotowanych magazynów archiwalnych, a przede wszystkim dostatecznego i fachowo przygotowanego personelu, wysiłek ich nie dał należytych rezultatów i archiwiści nie byli w stanie wykonać powierzonych im zadań. [...]. Należy pamiętać, że z przewrotów kończących wojnę światową, które zniszczyły armie zaborcze, wynieśliśmy w spuściźnie tez przyzwyczajenie do złego obchodzenia się z aktami i u nas było można obserwować nie tylko brak poszanowania akt, lecz również przywłaszczania sobie akt urzędowych.
Wkrótce po zakończeniu wojny akta rozwiązanych dowództw zostały przekazane do Archiwum Wojskowego. Nie dotyczyło to jednak akt operacyjnych, które gromadziła Sekcja Historyczno-Operacyjna Oddziału m Naczelnego Dowództwa WP, przekształcona w 1922 roku w Biuro Historyczne Sztabu Generalnego. Dopiero w 1927 roku archiwum podręczne tego biura, wtedy już Wojskowego Biura Historycznego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych włączono do Archiwum Wojskowego. Do porządkowania akt Naczelnego Dowództwa WP oraz niektórych dowództw frontów i armii przystąpiono dopiero w końcu lat trzydziestych, jednakże wybuch II wojny światowej przerwał te prace. W czasie kampanii wrześniowej 1939 część akt uległa zniszczeniu podczas ewakuacji, część zdołano wywieźć na Zachód i znajduje się obecnie w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Pozostałe zbiory Archiwum Wojskowego wraz z aktami znajdującymi się w instytucjach i jednostkach wojskowych Niemcy zgromadzili w Gdańsku-Oliwie, gdzie dotrwały do zakończenia wojny i następnie weszły w skład zasobu CAW. Trudno obecnie określić ogólny stan zachowanych akt z wojny 1919 1920 roku w stosunku do wytworzonych, możliwe jest to tylko w odniesieniu do niektórych zespołów archiwalnych. * * * Najważniejsze znaczenie mają oczywiście akta Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego liczące w sumie 2.154 jednostki archiwalne (około 98 mb). Stan ilościowy akt w poszczególnych zespołach archiwalnych przedstawia się następująco: 1. Dowództwo Kwatery Wodza Naczelnego 11 j.a.; 0,25 mb 2. Adiutantura Generalna 28 j.a.; 0,60 mb 3. I Zastępca Szefa Sztabu 4 j.a.; 0,10 mb 4. II Zastępca Szef a Sztabu 6 j.a.; 0,12 mb 5. Naczelne Dowództwo WP (Sztab Gen.) 54 j.a.; 1,25 mb Rozkazy 6. Naczelne Dowództwo WP (Główne Kwa- 15 j.a.; 0,50 mb
termistrzostwo) Rozkazy 7. Oddział I 160 j.a.; 4,65 mb 8. Oddział II 262 j.a.; 16,00 mb 9. Oddział III 11 j.a.; 2,45 mb 10. Oddział IV 423 j.a.; 15,90 mb 11. Oddział V 127 j.a.; 5,00 mb 12. Szefostwo Lotnictwa 61 j.a.; 2,45 mb 13. Szef Łączności 72 j.a.; 3,00 mb 14. Szef Inżynierii i Saperów 87 j.a.; 2,30 mb 15. Szef Kolejnictwa 107 j.a.; 4,50 mb 16. Szef Intendentury Polowej 108 j.a.; 4,20 mb 17. Szef Sanitarny 168 j.a.; 6,40 mb 18. Szefostwo Weterynarii 50 j.a.; 1,35 mb 19. Szefostwo Żandarmerii Polowej 35 j.a.; 1,25 mb 20. Centralny Zarząd Poczt Polowych 20 j.a.; 0,65 mb 21. Szefostwo Sadownictwa Polowego 46 j.a.; 1,80 mb 22. Sądy Polowe 10 j.a.; 0,30 mb 23. Generalny Inspektor Piechoty przy Wodzu 14 j.a.; 0,25 mb Naczelnym 24. Generalny Inspektor Jazdy przy Wodzu 13 j.a.; 0,20 mb Naczelnym 25. Generalny Inspektor Artylerii przy Wodzu 11 j.a.; 0,25 mb Naczelnym 26. Generalny Inspektor Wojsk Techn. przy 10 j.a.; 0,15 mb Wodzu Naczelnym 27. Inspektor Sanitarny Frontu Wschodniego 1 j.a.; 0,05 mb przy NDWP 28. Komisja Gospodarcza 2 j.a.; 0,04 mb 29. Naczelne Dowództwo WP Ordre de Bataille 61 j.a.; 2,30 mb 30. Naczelne Dowództwo WP Stany Liczebne 82 j.a.; 5,50 mb
Z wymienionych zespołów archiwalnych na uwagę zasługują szczególnie akta oddziałów I V. Akta Oddziału I stanowią bardzo cenne źródło do badań nad strukturą organizacyjną Wojska Polskiego w latach 1919 1921. Dotyczą one organizacji i reorganizacji naczelnych władz wojskowych, dowództw frontów, armii, grup operacyjnych i taktycznych, dywizji, brygad oraz oddziałów i pododdziałów rodzajów wojsk. Na uwagę zasługują schematy organizacyjne, etaty, O. de B., komunikaty dyslokacyjne, raporty z inspekcji oddziałów, zarządzenia i rozkazy dotyczące zjednoczenia Armii gen. Hallera oraz Armii Wielkopolskiej z armią w kraju, a także materiały o organizacji oddziałów białoruskich i ukraińskich walczących po stronie polskiej. W znacznej ilości występują tu akta związane z rozwojem szkolnictwa wojskowego, a więc rozkazy o organizacji szkół oficerskich i podoficerskich, kursów, obozów ćwiczeń, programy nauczania, instrukcje oraz raporty z przebiegu szkolenia. Istotne znaczenie mają również zestawienia i wyciągi z doświadczeń bojowych. Bardzo bogatym źródłem do poznania ówczesnej sytuacji wojskowopolitycznej są dobrze zachowane akta Oddziału II. Na uwagę zasługują raporty i referaty informacyjne omawiające sytuację polityczną i wojskową nie tylko w Rosji, ale także we wszystkich prawie państwach europejskich oraz w Chinach i Japonii. Wiele interesujących materiałów informuje o armii Denikina, Kołczaka, Wrangla, Armii Ukraińskiej, Armii Białoruskiej gen. Bałachowicza oraz o innych oddziałach narodowościowych. Oczywiście najwięcej przekazów źródłowych dotyczy Armii Czerwonej. Są to szkice sytuacyjne, meldunki telegraficzne, raporty o stanie liczebnym i dyslokacji oraz informacje o organizacjach powstańczych na tyłach wojsk rosyjskich. Na uwagę zasługują raporty o ruchu komunistycznym w Europie oraz o emigracji rosyjskiej. Bardzo licznie występują meldunki wywiadowcze o sytuacji na poszczególnych frontach. Znajdują się tu również protokoły przesłuchań jeńców oraz Polaków zbiegłych z niewoli. Bardzo cenne są liczne przekazy źródłowe dotyczące sytuacji wojskowo-politycznej w Polsce, a więc materiały związane z działalnością komunistyczną, meldunki wywiadowcze o osobach podejrzanych o szpiegostwo, o nastrojach w wojsku oraz o stosunku wojska do ludności cywilnej. Ponadto wymienić
należy materiały dotyczące jeńców i internowanych, a więc raporty z obozów i spisy imienne. Akta Oddziału III zawierają istotne źródła do poznania przebiegu działań bojowych. Najbardziej cenne są komunikaty operacyjne frontu wschodniego wydawane przez Oddział III Naczelnego Dowództwa WP codziennie, a niekiedy nawet dwa razy dziennie. Informują one zwięźle ale zarazem ściśle o wydarzeniach na poszczególnych frontach. Podstawę do opracowywania komunikatów operacyjnych stanowiły meldunki sytuacyjne dowództw frontów, armii, grup operacyjnych i taktycznych oraz dywizji. Włączono ta także akta Sztabu Ścisłego z operacji kijowskiej i akta Kwatery Głównej z bitwy nad Niemnem. Znaczną część zespołu stanowią materiały dotyczące organizacji różnych rodzajów wojsk, komunikaty dyslokacyjne oraz zarządzenia o przegrupowaniach. Występują tu również przekazy źródłowe informujące o sytuacji wojskowej w Rosji oraz o sytuacji wojskowo-politycznej w kraju. Niestety akta Oddziału III są znacznie zdekompletowane. Stan zachowanych akt w stosunku do wytworzonych wynosi zaledwie około 50%, a w stosunku do stanu zespołu z 1939 roku około 60%. Szczególnie dotkliwą lukę dla badacza stanowią rozkazy operacyjne zachowane w bardzo niewielkim stopniu. Zupełnie dobrze zachowały się akta Oddziału IV, które zawierają głównie przekazy źródłowe dotyczące zaopatrzenia. Są tu raporty o sytuacji materialnej poszczególnych frontów i armii, raporty sytuacyjno-transportowe, zapotrzebowania jednostek i instytucji wojskowych na broń, amunicję, sprzęt, samochody i materiały pędne, raporty o stanie technicznym frontu wschodniego oraz wykazy transportów odchodzących na front i raporty o stanie broni i amunicji. Na uwagę zasługuje również referat o możliwościach produkcyjnych przemysłu krajowego dla potrzeb wojska. Ponadto należy wymienić materiały dotyczące przezbrojenia oddziałów oraz zakupu broni i amunicji w kraju i zagranicą. Akta Oddziału V stanowią zaledwie 25% w stosunku do akt wytworzonych. Zgodnie z kompetencjami oddziału przeważają tu materiały personalne, ale ponadto występuje wiele przekazów źródłowych dotyczących organizacji wojska, a więc
rozkazy i zarządzenia organizacyjne, etaty, komunikaty dyslokacyjne, O. de B. i raporty stanu liczebnego. Na uwagę zasługują również: instrukcja operacyjna z sierpnia 1920 roku, program uzupełnienia armii z 1 maja 1920 roku, zarządzenia dotyczące przesunięć obszaru wojennego oraz plan demobilizacyjny i wskazówki do przeprowadzenia demobilizacji. Ponadto należy wymienić materiały dotyczące jeńców i internowanych, a więc zarządzenia w sprawie organizacji i likwidacji obozów oraz w sprawie transportowania jeńców i instrukcję dla obozów jeńców. Wśród innych zespołów archiwalnych NDWP należy wymienić akta przynajmniej kilku szefostw. Z akt Szefa Lotnictwa badacza powinny zainteresować zwłaszcza następujące przekazy źródłowe: O. de B. wojsk lotniczych poszczególnych frontów, dyslokacja eskadr lotniczych, sprawozdania z lotów bojowych i wywiadowczych, protokoły z przebiegu wypadków samolotowych, zestawienia działalności bojowej eskadr, wykazy strat oraz zestawienia personelu i środków technicznych. W aktach Szefostwa Kolejnictwa Polowego występują materiały dotyczące organizacji i działania wojskowych linii kolejowych, budowy mostów i linii kolejowych, organizacji transportów oraz instrukcje i skorowidze ewakuacyjne. Na uwagę zasługują postulaty strategiczne w sprawie budowy nowych linii kolejowych z września 1919 roku. Z akt Szefa Inżynierii i Saperów wymienić należy komunikaty dyslokacyjne i O. de B. oddziałów saperskich, szkice i meldunki techniczne o stanie robót fortyfikacyjnych oraz materiały dotyczące budowy mostów i organizacji prac fortyfikacyjnych. Na uwagę badacza zasługują również dwie kolekcje materiałów wydzielonych z akt Naczelnego Dowództwa WP. W jednej z nich zgromadzono raporty stanu osobowego i wyposażenia w broń, amunicję, sprzęt i konie, w drugiej zaś O. de B. frontów, armii, grup operacyjnych i taktycznych, dywizji, brygad oraz jednostek podległych. Kolejną ważną grupę materiałów źródłowych, dość dobrze zachowaną, stanowią akta dowództw frontów i armii. Stan ilościowy akt w poszczególnych zespołach archiwalnych przedstawia się następująco:
Fronty Galicyjski 103 j.a.; 3,00 mb Litewsko-Białoruski 474 j.a.; 13,30 mb Podolski 50 j.a.; 1,50 mb Poleski 7 j.a.; 0,30 mb Południowo-Wschodni 31 j.a.; 1,00 mb Południowy 41 j.a.; 0,60 mb Północno-Wschodni 39 j.a.; 0,90 mb Północny 41 j.a.; 0,90 mb Środkowy 14 j.a.; 0,50 mb Ukraiński 9 j.a.; 0,10 mb Wołyński 133 j.a.; 3,30 mb Armie 1 170 j.a.; 5,40 mb 2 587 j.a.; 15,00 mb 3 277 j.a.; 7,00 mb 4 646 j.a; 18,50 mb 5 37 j.a.; 0,90 mb 6 465 j.a.; 14,50 mb 7 131 j.a.; 4,00 mb Rezerwowa 17 j.a.; 0,30 mb Akta dowództw frontów liczą ogółem 942 j.a. (25,40 mb), zaś armii 2.360 j.a. (65,60 mb). Zespoły archiwalne dowództw frontów i armii zawierają interesujące przekazy źródłowe dotyczące organizacji, sytuacji wojskowo-politycznej, przebiega działań bojowych, zaopatrzenia i spraw personalnych. Z materiałów o charakterze organizacyjnym wymienić należy etaty, O. de B., raporty stanu liczebnego, schematy organizacyjne, zarządzenia i rozkazy w sprawie demobilizacji oraz raporty strat. Liczną grupę stanowią materiały o charakterze informacyjno-wywiadowczym. Są to raporty i meldunki wywiadowcze, zestawienia o sytuacji nieprzyjaciela, komunikaty informacyjne o sytuacji wojskowo-politycznej, meldunki dotyczące szpiegostwa i działalności komunistycznej oraz protokoły przesłuchań jeńców. Na szczególną uwagę zasługują raporty delegacji polskiej na rozmowy pokojowe w Mińsku. Wśród
materiałów o charakterze operacyjnym występują raporty i dzienniki bojowe, sprawozdania z działań bojowych dla prasy, rozmowy juzowe, rozkazy i komunikaty operacyjne oraz szkice i meldunki sytuacyjne. Dla badań nad przebiegiem bitwy warszawskiej ważne znaczenie ma zespół akt Wojskowego Gubernatora Warszawy liczący 25 jednostek archiwalnych (0,25 mb). Instytucja ta została utworzona 29 lipca 1920 roku, a jej zadaniem było kierowane akcją obronną trójkąta Warszawa Modlin Zegrze. Działała do 20 września 1920 roku. W zespole znajdują się m.in. rozporządzenia Rady Obrony Państwa o stanie oblężenia, zarządzenia o ewakuacji, materiały o utworzeniu, zadaniach i likwidacji ochotniczych oddziałów cywilnych Obrony Warszawy, O. de B. jednostek wojskowych w trójkącie Warszawa Modlin Zegrze, rozkazy operacyjne i taktyczne, meldunki sytuacyjne dowództwa armii, grup bojowych i dowództw odcinków, raporty o rozbitkach armii nieprzyjaciela oraz raporty Sekcji Defensywy Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP i Komendanta Policji o sytuacji politycznej w Warszawie zebraniach organizacji politycznych i związków zawodowych, rewizjach, obławach i aresztowaniach za działalność antypaństwową. Wspomniano już na wstępie, że im niższy szczebel dowodzenia, tym gorszy jest stan zachowania akt. Z działających przeciwko Armii Czerwonej w latach 1919 1920 około 300 grup operacyjnych i taktycznych w Centralnym Archiwum Wojskowym znajdują się akta tylko kilkudziesięciu. Są to zresztą zespoły przeważnie szczątkowe, ale i w nich można znaleźć interesujące przekazy źródłowe dotyczące spraw organizacyjnych i operacyjnych. Bardzo źle zachowały się też akta dowództw dywizji i brygad piechoty. Jedynie w 23 zespołach archiwalnych występują w formie szczątkowej rozkazy operacyjne, komunikaty informacyjne, meldunki sytuacyjne i wywiadowcze. Zdecydowanie zły jest stan zachowania akt dowództw dywizji i brygad jazdy. Tylko w zespołach archiwalnych 1 dywizji jazdy i 7 brygady jazdy znajdują się w niewielkiej ilości przekazy źródłowe o charakterze operacyjnym. Podobnie wygląda sytuacja akt dowództw brygad artylerii. Jedynie w zespołach akt 8, 15 i 17 brygady występują nikłe ilości materiałów operacyjnych.
Jeszcze gorzej zachowały się akta oddziałów rodzajów wojsk. Tylko w kilka zespołach archiwalnych znajdują się dzienniki wydarzeń, raporty z przebiegu walk, rozkazy operacyjne, raporty bojowe, meldunki sytuacyjne i listy strat. Z innych materiałów źródłowych związanych z wojną polsko-sowiecką wymienić należy akta wojsk wartowniczych i etapowych, Ochotniczej Legii Kobiet i obozów jeńców. Zgrupowane one są w około 200 zespołach archiwalnych, przeważnie jednak szczątkowych. Istotne znaczenie mają natomiast akta Wojskowego Biura Historycznego, zawierające odpisy akt operacyjnych m.in. Kwatery Głównej Naczelnego Wodza, Oddziału III Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP, dowództw frontów, armii, grup operacyjnych i taktycznych, a także dowództw rosyjskich. Materiały te mogą stanowić uzupełnienie istniejących luk w odpowiednich zespołach archiwalnych. Szczególnie bogato reprezentowane są odpisy dotyczące kampanii Zima i bitwy warszawskiej, co szczególnie trzeba podkreślić, gdyż wydawnictwo źródeł jej poświęconych zostało doprowadzone tylko do 12 sierpnia 1920 roku z powodu wybuchu II wojny światowej. Warto także zwrócić uwagę na występujące w Kolekcjach materiały drukowane w postaci odezw, obwieszczeń i ulotek. Tam też znajdują się Teki Laudańskiego zawierające oryginały i odpisy dokumentów dotyczących sytuacji wojskowo-politycznej oraz leki Teslara, w których zgromadzono odpisy przekazów źródłowych wytworzonych przez Francuską Misję Wojskową w Polsce. Bezpośrednio z wojną polsko-sowiecką związane są wnioski odznaczeniowe Orderu Virtuti Militari i Krzyża Walecznych, liczące w sumie 25 mb. Z materiałów archiwalnych związanych z wojną jedynie pośrednio uwzględnić należy oczywiście akta Ministerstwa Spraw Wojskowych, zawierające przekazy źródłowe dotyczące zwłaszcza organizacji, wyszkolenia uzbrojenia i wyposażenia wojska, a także akta dowództw okręgów generalnych oraz szkół wojskowych. Oprócz materiałów wytworzonych przez dowództwa i oddziały polskie w Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywane są również akta Sprzymierzonej Armii Ukraińskiej, obejmujące ogółem 1.270 jednostek archiwalnych (26 mb)
zgrupowanych w 20 zespołach. Należy jednak podkreślić. że część tych akt pochodzi z okresu powojennego. Najważniejsze dla badacza są zespoły archiwalne Głównego Atamana, Ministerstwa Spraw Wojskowych i Głównego Zarządu Sztabu Generalnego. Znajdują się w nich dzienniki posiedzeń i protokoły Rady Wojskowej, rozkazy i meldunki operacyjne, biuletyny informujące o sytuacji politycznej i operacyjnej, odezwy, statuty, ulotki, rozkazy organizacyjne i etaty oraz protokoły rozmów z przedstawicielami Denikina. Omówione zespoły archiwalne zostały opracowane i są dostępne dla badań naukowych. Jedynym wyjątkiem jest zespół akt Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP, którego porządkowanie rozpocznie się wkrótce. Korzystanie z tych akt jest jednak możliwe na podstawie spisu. Na zakończenie należy krótko poinformować o archiwaliach przechowywanych w innych ośrodkach. W Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, znajduje się zespół akt Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza z lat 1918 1922, liczący 40 tysięcy stron zebranych w 105 teczkach (w CAW są tylko szczątki tego zespołu), a ponadto zbiór akt pod nazwą Wojny polskie (ogółem 50 tek), podzielony na 5 grup, z których 1 i 2 zawiera akta z lat 1918 1921 dotyczące wojny polsko-sowieckiej, polsko-ukraińskiej i sporu polsko-litewskiego, a także zbiór akt gen. Tadeusza Rozwadowskiego (3 teki), zawierający korespondencję z Francuską Misją Wojskową w Polsce, dyspozycje i instrukcje z okresu bitwy warszawskiej oraz sprawozdania z konferencji pokojowej w Rydze z listopada 1920 roku. Warto podkreślić, że w zbiorach Instytutu przechowywany jest oryginał rozkazu operacyjnego do bitwy warszawskiej z sierpnia 1920 roku z podpisami Marszałka Piłsudskiego, gen. Weyganda, gen. Rydza-Śmigłego, gen. Sosnkowskiego i innych. W moskiewskim Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno- Dokumentacyjnych znajdują się akta Naczelnego Dowództwa WP (194 jednostki archiwalne). Bliższe informacje o tych aktach będą możliwe po zakończeniu prac Wojskowej Komisji Archiwalnej.