Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci łódzkich

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 4 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci łódzkich Dates and sequence of the eruption of permanent teeth in children from Lodz Beata Szydłowska-Walendowska, Magdalena Wochna-Sobańska Z Katedry i Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. M. Wochna-Sobańska Streszczenie Badaniami objęto 1140 dobranych losowo dzieci w wieku od 5 do 14 lat, zamieszkałych w Łodzi. Stwierdzono, że w danej populacji pierwszymi wyrzynającymi się zębami stałymi u 67,8% dzieci są pierwsze zęby trzonowe, a u 32,2% siekacze przyśrodkowe dolne. Zęby stałe u dziewcząt zaczynają wyrzynać się w 5 roku życia, około pół roku wcześniej niż u chłopców, a także wcześniej w żuchwie niż w szczęce. Proces ząbkowania stałego (pomijając ząb trzonowy trzeci) kończy się u dzieci łódzkich w 13,5 roku życia. Poszczególne zęby wyrzynają się w następujących terminach: I 1 od 5 do 8 roku życia, I 2 od 6 do 9,5 roku życia, C od 8,5 do 13,5 roku życia, P 1 od 8 do 13 roku życia, P 2 od 8,5 do 13,5 roku życia, M 1 od 5 do 8 roku życia, M 2 od 10,0 do 13,5 roku życia. Summary The study covered 1140 randomly chosen children aged from 5 to 14, living in Lodz. It was found that in this population, the first permanent teeth to erupt in 67.8% of children were the first molars, while in 32.2%, the lower central incisors. The permanent teeth start to erupt at age 5 in girls, around half a year earlier than in boys, and also earlier in the mandible than in the maxilla. Eruption of the permanent dentition (except for the third molar) finishes in children from Lodz at age 13.5. Specific teeth erupt at the following dates: I1 - from 5 to 8 years, I2 - from 6 to 9.5 years, C - from 8.5 to 13.5 years, P1 - from 8 to 13 years, P2 - from 8.5 to 13.5 years, M1 - from 5 to 8 years, M2 - from 10.0 to 13.5 years. HASŁA INDEKSOWE: zęby stałe, wyrzynanie zębów stałych KEYWORDS: permanent teeth, eruption of permanent teeth Terminy wyrzynania zębów stałych, w związku ze zmieniającymi się warunkami środowiska życia i obserwowaną akceleracją rozwoju dzieci, powinny być co pewien czas weryfikowane. W ostatnim dwudziestoleciu opublikowano wyniki badań dotyczące wybranych grup wiekowych dzieci, brakuje natomiast aktualnych, kompleksowych danych na temat chronologii ząbkowania stałego (1, 2, 15, 17, 18). Cel pracy C e l e m p r a c y było ustalenie terminów i kolejności wyrzynania zębów stałych. Materiał i metody Badaniami objęto 1140 ogólnie zdrowych dzieci, w wieku od 5 do 14 lat, które były wybra- 234

2005, LVIII, 4 Terminy wyrzynania zębów stałych ne drogą stopniowego losowania ze spisu szkół na terenie Łodzi, wylosowano szkoły, następnie klasy, a z list klasowych dzieci w odpowiednim wieku. Liczba osób w każdej grupie wiekowej w przedziałach czasowych 6 miesięcy, z uwzględnieniem płci, wynosiła 30 (tzw. mała próba ). Badania wykonano metodą horyzontalną polegającą na tworzeniu bilansów uzębienia w grupach dzieci w tym samym wieku (7, 8). Badania kliniczne wykonano w oświetleniu sztucznym z użyciem lusterka i zgłębnika, nanosząc dane na specjalnie opracowaną kartę komputerową. Za ząb wyrznięty uznano, zgodnie z zaleceniami SOZ taki, którego jakakolwiek część była widoczna w jamie ustnej. Ponadto określono stopień zaawansowania wyrzynania zębów za pomocą następujących kodów liczbowych: 0 brak zęba, 1 widoczny brzeg sieczny lub guzek, 2 ząb wyrżnięty w 1/2 wysokości, 3 ząb całkowicie wyrżnięty. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. W celu opisania materiału statystycznego obliczano procenty i średnie arytmetyczne. Dla porównania częstości występowania różnych odmian analizowanych cech w poszczególnych grupach dzieci wykorzystano test niezależności Chi 2. Za istotne statystycznie uznano te różnice pomiędzy częstościami, dla których obliczona wartość testu Chi 2 była równa lub większa od wartości krytycznej rozkładu Chi 2 dla odpowiedniej liczby stopni swobody i prawdopodobieństwa popełnienia błędu p 0,005. Wyniki badań i ich omówienie A. Kolejność wyrzynania zębów stałych Proces wyrzynania zębów stałych przebiega w dwóch fazach. W pierwszej fazie wyrzynają się zęby: pierwszy trzonowy (M 1 ), sieczny przyśrodkowy (I 1 ) i sieczny boczny (I 2 ). W drugiej fazie wyrzynają się: kieł (C), pierwszy ząb przedtrzonowy (P 1 ), drugi przedtrzonowy (P 2 ) i ząb trzonowy drugi (M 2 ). Ze względu na wiek badanych dzieci (5-14 lat) nie oceniano terminów wyrzynania zębów trzonowych trzecich. Fazy I i II rozdzielone są przerwą trwającą 2-3 lata. Sekwencję wyrzynania zębów stałych zawiera tabela I. W pierwszej fazie zmienia się kolejność wyrzynania zębów M 1 i I 1, która występuje w dwóch konfiguracjach: M 1 >I 1, I 1 >M 1. Trzonowy (M 1 >I 1 ) typ ząbkowania występował częściej zarówno u chłopców (91,3%), jak i u dziewcząt (93,6%) w szczęce. W żuchwie natomiast sieczny (I 1 >M 1 ) typ ząbkowania występował u 31,6% chłopców i 32,8% dziewcząt. Dość wyraźnie zaznacza się w badanym materiale tendencja do zmian kolejności wyrzynania zębów w kierunku zwiększenia sekwencji I 1 >M 1. Z danych zawartych w piśmiennictwie wynika, że na wzór wyrzynania ma wpływ ewolucyjna dążność do redukcji rozmiaru żuchwy względem uzębienia (11, 12, 19, 20). Wyniki naszych badań przemawiają za słusznością tego poglądu. Dane zawarte w tabeli II wskazują, że u dzieci z sekwencją I 1 >M 1 znamiennie częściej występowało stłoczenie zębów. Kolejność wyrzynania zębów w pierwszej fazie wykazuje niewielką zależność od płci. Wyraża się ono małymi różnicami odsetek chłopców i dziewcząt, u których występuje konfiguracja M 1 >I 1, I 1 >M 1 i I 1 =M 1. Różnica nie jest istotna statystycznie. Większą różnorodność typu sekwencji zaobserwowano w II fazie wyrzynania zębów. Sześć z nich występowało w szczęce z częstością większą lub równą 5%. Pozostałe sekwencje obserwowano w pojedynczych przypadkach. W żuchwie obserwowano 10 wariantów kolejności wyrzynania zębów u chłopców i 6 u dziewcząt z częstością większą lub równą 5%. Badając kolejność ukazywania się w jamie ustnej kłów i pierwszych zębów przedtrzonowych stwierdzono, że w szczęce u większości dzieci pierwszy ząb przedtrzonowy wyrzyna się wcześniej niż kieł, natomiast w żuchwie kieł wyrzyna się wcześniej niż pierwszy ząb przedtrzonowy (tab. III). Różnice te są istotne statystycznie. Rozpatrując to zagadnienie oddzielnie dla 235

B. Szydłowska-Walendowska, M. Wochna-Sobańska Czas. Stomat., T a b e l a I. Sekwencje wyrzynania się zębów stałych Sekwencja Szczęka Żuchwa chłopcy % dziewczęta % chłopcy % dziewczęta % I faza M 1 >I 1 >I 2 91,3 93,6 68,4 67,2 I 1 >M 1 >I 2 8,7 6,4 31,6 32,8 II faza C=P 1 = P 2 >M 2 45,9 45,5 32,5 42 P 1 =P 2 >C>M 2 12,8 9,7 5,8 2,8 P 1 >P 2 >C>M 2 9,2 3,4 1,7 1,4 C=P 1 >P 2 >M 2 6,4 6,9 8,3 8,4 P 1 >C>P 2 >M 2 5,0 3,8 5,3 1,0 C=P 1 = M 2 >P 2 5,1 0,9 4,2 1,4 C=P 1 > P 2 =M 2 0,9 3,4 5,0 0,7 C=P 1 > M 2 >P 2 1,8 1,4 3,3 2,8 C>P 1 > P 2 >M 2 0,9 2,8 5 9,1 C>P 2 = P 2 =M 2 0 0,7 4,2 4,2 C>P 1 = P 2 >M 0 2,1 8,3 11,2 C>P 1 = M 2 >P 0,9 0 0,8 2,8 C=P 1 = M 2 >P 0,9 3,4 0,8 3,5 C=P 2 > P 1 >M 0,9 2,1 0,8 0,7 C= M 2 >P 1 = P 0,9 1,4 3,3 1,4 P 1 =P 2 >C=M 2 2,8 2,8 0,8 0,7 T a b e l a I I. Zależność pomiędzy sekwencją M 1 i I 1 a występowaniem stłoczeń zębów Sekwencja Brak stłoczeń Występowanie stłoczeń n % n % I 1 > M 1 10 8,3 31 55,4 M 1 > I 1 111 91,7 25 44,6 Chi 2 =47,701, p<0,001*. T a b e l a I I I. Sekwencje wyrzynania kła (C) i zęba pierwszego przedtrzonowego (P1) Szczęka Żuchwa Sekwencja n % n % 46 16,5 C>P1 147 55,9 232 83,5 P1>C 79 44,1 278 100 razem 226 100 Chi 2 = 124,081, p<0,001*. 236

2005, LVIII, 4 Terminy wyrzynania zębów stałych T a b e l a I V. Zależność sekwencji wyrzynania kła (C) i pierwszego zęba przedtrzonowego (P 1 ) od płci dziecka Szczęka Żuchwa chłopcy dziewczynki Sekwencja chłopcy dziewczynki n % n % n % n % 16 11,3 30 23,8 C>P 1 66 55,9 81 75 126 88,7 106 76,2 P 1 >C 52 44,1 27 25 142 100 136 100 razem 118 100 108 100 Chi 2 =5,858, 0,02<p<0,01* Chi 2 =9,017, 0,01<p<0,001* chłopców i dziewcząt (tab. IV) stwierdzono, że kieł wyrzyna się wcześniej od pierwszego zęba przedtrzonowego u dziewcząt niż u chłopców, zarówno w szczęce, jak i w żuchwie. Różnica ta jest istotna statystycznie. Biorąc pod uwagę terminy wyrzynania zębów, tzn. wiek, w którym co najmniej 50% dzieci ma wyrznięty dany ząb, ustalono następujące wzorce kolejności wyrzynania zębów: Szczęka: chłopcy M 1 >I 1 >I 2 >P 1 >P 2 >C>M 2, dziewczynki M 1 >I 1 >I 2 >P 1 >C=P 2 =M 2, Żuchwa: chłopcy M 1 =I 1 >I 2 >P 1 >C> P 2 >M 2, dziewczynki I 1 =M 1 >I 2 >C>P 1 > P 2 >M 2. B. Terminy wyrzynania zębów stałych Terminy wyrzynania zębów stałych z podziałem na płeć oraz szczękę i żuchwę są zestawione w tabeli V. Za najwcześniejszy termin przyjęto wiek, w którym co najmniej 5% dzieci ma wyrznięty dany ząb stały, natomiast górną granicę wieku ustalono po stwierdzeniu danego zęba u 95% osób w danej grupie. Tabela VI zawiera przeciętne terminy wyrzynania zębów stałych (wiek, w którym dany ząb jest wyrznięty u 50% lub więcej badanych osób). Jak wynika z analizy danych zawartych w tabeli V i VI ząbkowanie stałe rozpoczyna się w 5, a kończy w 13,5 roku życia. Zęby stałe wyrzynają się wcześniej u dziewcząt niż u chłopców, wcześniej w żuchwie niż w szczęce. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w terminach wyrzynania zębów po stronie lewej i prawej łuku zębowego. Porównując wyniki niniejszych badań z chronologią ząbkowania ustaloną w 1933 roku przez Kronfelda i Logana zmodyfikowaną przez McCalla i Schoura oraz danymi cytowanymi przez Mathewsona, Lysella, Magnussona, Thilandera (6, 9, 16) można zauważyć, że wyrzynanie zębów u dzieci łódzkich jest przyśpieszone o pół roku dla zębów pierwszych trzonowych i siecznych przyśrodkowych oraz o 1,5 roku dla kłów i zębów przedtrzonowych (3, 9, 10, 14, 17, 19). Termin zakończenia wyrzynania zębów stałych ( z pominięciem zębów trzecich trzonowych) określony na 13,5 roku różni się od terminu podanego na podstawie badań ogólnopolskich w 1973 r. przez Przylipiaka (14). Z autorów polskich przyspieszenie terminów wyrzynania zębów stałych sygnalizują Łopatyńska- Kawko, Panek, Szpringer-Nodzak, Remiszewski, Słomkowska, (4, 5, 14, 16, 17, 18). Dla planowania leczenia ortodontycznego ważna jest znajomość terminów i kolejności wyrzynania kłów i zębów przedtrzonowych. Jak wynika z niniejszych badań przeciętne terminy wyrzynania kłów są zawarte w przedziale wieku 9,5-11,0 lat (tab. VI). Kieł w żuchwie wyrzyna się u większości badanych dzieci wcześniej od zębów przedtrzonowych jako czwarty ząb uzębienia stałego. W szczęce natomiast, najczęściej jako szósty ząb uzębienia stałego po zębach przedtrzonowych. Wcześniejsze wyrzynanie kłów niż zębów przedtrzonowych w żuchwie jest obserwowane u dziewcząt. Podobne wyniki uzyskali także inni autorzy (13, 15). Terminy wyrzynania pierw- 237

B. Szydłowska-Walendowska, M. Wochna-Sobańska Czas. Stomat., T a b e l a V. Terminy wyrzynania zębów stałych (w latach) Ząb Chłopcy Dziewczęta szczęka żuchwa szczęka żuchwa I 1 6,0-8,0 5,5-7,5 6,0-8,5 5,0-7,0 I 2 7,0-9,5 6,0-8,5 7,0-9,5 6,0-8,5 C 9,5-13,5 8,5-12,0 9,5-13,0 8,5-11,0 P 1 8,0-13,0 8,5-13,5 8,0-12,5 8,0-12,5 P 2 9,0-13,5 8,5-13,5 9,0-13,5 8,5-13,5 M 1 5,5-8,0 5,5-8,0 5,5-7,5 5,0-7,5 M 2 11,0-13,5 10,5-13,5 10,5-13,5 10,0-13,5 T a b e l a V I. Średnie terminy wyrzynania zębów stałych (w latach) Ząb Chłopcy Dziewczęta szczęka żuchwa szczęka żuchwa I 1 7,0 6,0 6,5 6,0 I 2 8,0 7,0 7,5 6,5 C 11,0 10,0 10,0 9,5 P 1 9,5 9,5 9,5 10,0 P 2 10,5 10,5 10,0 10,0 M 1 6,0 6,0 6,0 6,0 M 2 12,0 11,5 11,5 10,5 szych zębów trzonowych (5 8 rok życia) oraz drugich zębów trzonowych (10,0 13,5 rok życia) powinny być uwzględniane przy planowaniu zabiegów z zakresu profilaktyki próchnicy. Jest bowiem niezwykle ważne, aby wyrznięte, słabo zmineralizowane zęby poddać jak najwcześniej fluorkowaniu kontaktowemu, a u osób z podwyższonym ryzykiem próchnicy, uszczelnieniu bruzd na powierzchniach żujących. Podsumowując wyniki przedstawionych badań można stwierdzić iż: wyrzynanie zębów stałych u dzieci łódzkich rozpoczyna się w 5,0 roku życia i kończy w 13,5 roku życia, u dziewcząt wyrzynanie zębów stałych następuje wcześniej niż u chłopców, zęby dolne wyrzynają się wcześniej niż w zęby górne, trzonowy typ ząbkowania w żuchwie stwierdzono u 67,8% a sieczny u 32,2% dzieci, kolejność wyrzynania kłów i zębów przedtrzonowych wskazuje na wcześniejsze wyrzynanie kłów dolnych u dziewcząt (9,5 roku życia) przed zębami przedtrzonowymi (10 rok życia). Piśmiennictwo 1. Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska- Drozdarska M.: Wiek zębowy. Dziecko poznańskie 1990, 143-152. 2. Kantor B., Warych B.: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6 i 7-letnich z Lwówka Śląskiego. Mag. Stomat., 2000, 10, 10, 48-50. 3. Knychalska-Karwan Z.: Stomatologia Zachowawcza Wieku Rozwojowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2002. 4. Kutnik T.: Zagadnienie akceleracji w wyrzynaniu 238

2005, LVIII, 4 Terminy wyrzynania zębów stałych zębów pierwszych trzonowych stałych. Praca doktorska AM Lublin, 1974. 5. Łopatyńska-Kawko J., Dyras M.: Akceleracja w wyrzynaniu zębów stałych. Czas. Stomat., 1971, XXIV, 12, 1423-1425. 6. Magnusson B. O., Persliden B.: Development and its aberrations. Pedodontics Chapter 6, Munksgaard, Copenhagen 1981. 7. Malinowski A., Wolański N.: Metody badań w biologii człowieka. Warszawa 1988. 8. Malinowski A., Boziłow W.: Podstawy antropometrii. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. 9. Mathewson R. J., Primosch R. E., Robertson D.: Fundamentals of Pediatric Dentistry. Quintessence Publishing Co., Inc. 1987. 10. McDonald R., Avery D.: Dentistry for the Child and Adolescent. Mosby-Year Book, Inc., 1994. 11. Panek S., Stołyhwo E.: Kolejność wyrzynania się uzębienia stałego u człowieka na tle zmian filogenetycznych w zakresie tegoż zjawiska u naczelnych. Przegląd Antropologiczny, 952, XVIII, 34-97. 12. Panek S.: Dalsze badania nad procesem wyrzynania się uzębienia stałego jako kryterium oceny rozwoju organizmu. Polska Akademia Nauk. Zakład Antropologii, Wrocław 1956. 13. Pinkham J. R.: Paediatric dentistry. W. B. Saunders Company, 1994. 14. Przylipiak S., Korobczak D., Kulikowska W.: Wyrzynanie zębów stałych u dzieci polskich w wieku szkolnym. Czas. Stomat., 1973, XXVI, 9, 965-970. 15. Remiszewski A., Janicka J., Wacińska-Drabińska M., Gieorgijewska J., Goliński A., Perendyk J.: Bilans uzębienia stałego u dzieci 7-letnich z makroregionu Warszawy badanie porównawcze. Przegląd Stomatologii Wieku Rozwojowego 1994, 6-7, 95-96. 16. Szpringer- Nodzak M.: Stomatologia Wieku Rozwojowego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 1999. 17. Śmiech- Słomkowska G., Jarnecka B.: Rozwój fizyczny a wiek zębowy u dzieci w wieku 7-10 lat. Czas. Stomat., 1987, XLIII, 7, 434-438. 18. Śmiech-Słomkowska G.: Dynamika wyrzynania się zębów stałych a rozwój fizyczny dzieci sześcioletnich. Czas. Stomat., 1987, XL, 6, 411-415. 19. Welbury R.: Pediatric Dentistry. Oxford University Press, 1997. 20. Yu- Faang Lin: Study on morphology of mandibular corpus and ramus influencing the eruption of mandibular first permanent molar. Bull. Tokyo Med. Dent. Univ., 1993, 40, 17-28. Otrzymano: dnia 4.III.2004 r. Adres autorów: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 239