Spis treści Wprowadzenie: Religijność między idealizacją a patologizacją (Henryk Machoń).. 11 I. Religia współczesny megatrend?....................................... 11 II. Droga ku interdyscyplinarności......................................... 13 III. Wielowymiarowe wychowanie religijne..................................14 IV. Ezoteryzm a chrześcijaństwo...........................................16 V. Psychologia religii w perspektywie teoretyczno-empirycznej................ 17 Wstęp: Jaki cel stawia sobie psychologia religii?.............................25 Psychologia religii psychologizm psychologia pastoralna..................26 Co jest religijne a co duchowe?..........................................29 Różnorodność religijności wyjaśnianej w koherentnym eklektyzmie...........31 Psychologia religii jako nauka o układzie nerwowym i jako neuroteologia?.....32 Część pierwsza RELIGIJNOŚĆ JAKO ELEMENT OSOBOWOŚCI JEJ PRZEWAŻAJĄCE CZYNNIKI INTRAPSYCHICZNE Różnorodność form religijności badania kwestionariuszami wielowymiarowymi.... 37 Religijność: wewnętrzna czy zewnętrzna?.................................... 37 Religijność ujęta wielowymiarowo jako zgodność z prawdami wiary, praktyka wiary, doświadczenie wiary, wiedza na temat wiary i konsekwencje płynące z wiary?.......40 ROZDZIAŁ 1 Religijność w różnorodności motywów wewnętrznych........................... 43 SEKCJA 1: Motywy ile i jakie? Dyskusja historyczno-systematyczna......................... 47 I. Religijność szukanie ochrony?.........................................47 Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa............................47 II. Religijność nadzieja na nieśmiertelność?................................49 Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi.......49 III. Religijność natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony?..................52 Psychoanalityczna koncepcja Sigmunda Freuda..................................52 1. Religijność jako natręctwo i wina......................................53 Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca.........54 2. Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca?...56 Ocena hipotezy o nerwicy natręctw.........................................59 Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień......................61
6 SPIS TREŚCI IV. Religijność problem poczucia własnej wartości?...........................63 Podejście teorii relacji z obiektem........................................63 V. Religijność z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa?..........................66 Podejście teorii przywiązania...........................................66 Ocena podejścia teorii przywiązania.....................................68 VI. Religijność gotowość do interpretacji motywowanych ciekawością, kontrolą i wartością samego siebie?.......................................69 Podejście teorii atrybucji.................................................69 Ocena podejścia teorii atrybucji.........................................71 VII. Religijność zakorzeniona w pragnieniach, wartościach i w pytaniu o sens?...72 Podejście wyrosłe z koncepcji wielości motywów Gordona W. Allporta............72 SEKCJA 2: Motywy decydujące o rozwinięciu się różnych przejawów religijności.............75 Koncepcja heurystyczna..................................................75 I. Między sumiennością a skrupulatnością....................................77 Gotowość do samokontroli moralnej........................................77 Sumienność przy jakim udziale lęku?......................................81 Perfekcjonizm z komponentem religijnym...................................83 Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w formie religijnej czy też z komponentem religijnym?............................................................85 II. Optymizm magiczny czy religia okopu?..................................89 Dążenie do kontroli zewnętrznej ważnych zdarzeń życiowych oraz do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi....................................................89 Czym jest dążenie do kontroli?............................................90 Magia kontrola za pomocą sił działających w dużym stopniu automatycznie......93 Modlitwa prośby między pasywnym oczekiwaniem kontroli zewnętrznej i radzeniem sobie z sytuacjami trudnymi.....................................98 Religia okopu.......................................................105 Co sprawia, że religijne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi działają korzystnie?.....................................................106 Radzenie sobie z ciężką chorobą fizyczną...................................110 Radzenie sobie z lękiem.................................................112 Siła Większa od nas samych w programie Anonimowych Alkoholików.........114 Ekstatyczne poczucie bezpieczeństwa......................................116 Radzenie sobie ze stratą w procesie żałoby..................................118 III. Pozaspołeczne źródło pozytywnej bliskości emocjonalnej?...................122 Dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej?...........................122 Czym jest dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej?...................122 Kiedy religijność działa jako środek podtrzymania własnej wartości, a kiedy nie?...124 Poczucie własnej wartości i obraz Boga oddziałują na siebie....................130 Jak problematyczne dążenie do doświadczenia własnej wartości może wpływać na religijność?............................................133 Nadmiernie silne pragnienie bliskości ekstatyczna miłość Boga................133
SPIS TREŚCI 7 Potrzeba uznania jako narcystyczne przekonanie o byciu wybranym.............135 Potrzeba uznania jako duma wynikająca z dokonań i z cnoty....................138 Fanatyzm oraz przewartościowana idea jako potwierdzenie własnej wartości?....138 IV. Wielbienie ponad obowiązkiem i wyrachowaniem?.........................140 Gotowość do dziękowania i uwielbienia....................................140 Wdzięczność..........................................................142 Uwielbienie...........................................................144 V. Czy wiara czyni współczującym a współczucie wierzącym?...................146 Gotowość do wrażliwości prospołecznej i zachowań prospołecznych.............146 Zachowania prospołeczne................................................147 Czy religijność sprzyja wrażliwości prospołecznej i zachowaniom prospołecznym?.149 W jaki sposób religijność może sprzyjać zachowaniom prospołecznym?..........151 Co ogranicza lub uniemożliwia wpływ religijności?...........................155 Uprzedzenia religijne a przemoc: czy religijność sprzyja zachowaniom antyspołecznym?.......................................................157 Wrogość w stosunku do obcych uprzedzenia o charakterze etnicznym i rasistowskim?........................................................157 Przemoc religijna święta wojna?.......................................160 VI. Religijność określana jedynie przez emocje czy także przez poznanie?........165 Zainteresowanie światopoglądem naukowym i logiczną koherencją..............165 Poznanie światopoglądowe jako ciekawość i myślenie problemowe..............167 Pragnienie koherencji logicznej: światopoglądowe badanie rzeczywistości........168 Do jakiego stopnia przekonania religijne określane są przez poznanie?............170 Autorytarne, emocjonalistyczne i intuicjonistyczne pojmowanie wiary............172 Wyraźne stany pewności refleksyjnie czy bezrefleksyjnie?....................173 Dogmatyzm fundamentalizm...........................................176 Dogmatyzm...........................................................176 Fundamentalizm.......................................................180 BLOK ROZSZERZAJĄCY 1: Obrazy Boga pojęcia Boga.............................................184 Odbicia różnorodności myślenia religijnego i przeżyć religijnych................184 Wpływy kultury religijnej i nauczania religijnego............................185 Wpływy rodzinne i intrapsychiczne........................................186 BLOK ROZSZERZAJĄCY 2: Jak rozwija się religijność?...............................................195 Co wiemy na temat rozwoju religijnego?...................................195 Stanowiska wyjaśniające................................................199 ROZDZIAŁ 2 Religijność w wielości form zrównoważonych i zaburzonych emocji................ 205 Z historii badań: W. James R. Otto R. Stark A. Greeley....................205 I. Co przesądza o religijnym charakterze uczuć religijnych?....................209 Przekonania religijne czyste over-beliefs?...............................212
8 SPIS TREŚCI II. Jakie techniki psychologiczne sprzyjają przeżyciom religijnym?..............213 Ze strony komponentu poznawczego: jak przekonania religijne i symbole mogą pobudzać przeżycie?......................................214 Jak przeżycie religijne jest aktywowane przez swój komponent uczuciowy, komponent ekspresji i komponent neurofizjologiczny?........................218 Postawa ciała, gesty, muzyka: zakres komponentu ekspresji i komponentu motywacyjnego............................................221 Kontrolowanie oddechu, post, halucynogeny: zakres komponentu neurofizjologicznego....................................................222 III. Ekstaza: stan wyjątkowy czy zaburzenie psychiczne?.......................225 Ekstaza w kontekście psychoz............................................226 Ekstaza w kontekście konfliktów emocjonalnych.............................227 Ekstaza jako niepatologiczny stan wyjątkowy................................229 IV. Religijność w poważnych pod względem klinicznym stanach depresji.........229 V. Urojenia religijne chorujących na schizofrenię jako próba radzenia sobie z trudnościami........................................................231 ROZDZIAŁ 3 Religijność w różnorodności odmiennych stanów świadomości.................... 235 Dwie podstawowe zmiany świadomości ja..................................235 I. Doświadczenia objawienia i doświadczenia opętania.........................237 Doświadczenia objawienia, wizje i czynności przy udziale medium..............237 Wizje i głosy..........................................................239 Grupa 1: wizje i głosy spontanicznie i emocjonalnie.........................241 Grupa 2: wizje i głosy wywołane przez samego siebie i kompleksowe..........243 Pewna szczególna forma: doświadczenia z pogranicza śmierci..................247 Czynności automatyczne, czynności przy udziale medium (spirytyzm)...........248 Glosolalia rodzaj mówienia automatycznego?..............................250 Doświadczenia opętania.................................................252 Wystąpienie opętania w ramach zaburzenia psychicznego......................253 Stygmatyzacja.........................................................256 II. Mistyczne przeżycia zjednoczenia........................................257 Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych.......................................260 Różnorodność przeżyć mistycznych.......................................269 ROZDZIAŁ 4 Religijność a dobrostan subiektywny.......................................... 275 I. Czy religijność wpływa niekorzystnie na dobrostan subiektywny?.............276 II. Czy religijność wpływa korzystnie na dobrostan subiektywny?...............277 Czy religijność wzmacnia zadowolenie z życia i poczucie bycia szczęśliwym?.....280 III. Czy dobrostan subiektywny lub jego brak wpływa w określony sposób na religijność?..................................................283
SPIS TREŚCI 9 Część druga RELIGIJNOŚĆ W OBSZARZE ODDZIAŁYWANIA WPŁYWÓW SPOŁECZNYCH WARUNKI PSYCHOSPOŁECZNE I WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIA ROZDZIAŁ 5 Religijność w obszarze napięcia między socjalizacją a samowychowaniem.......... 289 I. Społeczne procesy uczenia się.............................................292 Uczenie się przez modelowanie (uczenie się przez obserwację)..................292 Uczenie się przez instruowanie...........................................293 Uczenie się przez wzmocnienie społeczne i przez potwierdzenie społeczne........294 II. Indywidualne procesy uczenia się........................................296 Uczenie się przez zrozumienie (wgląd).....................................297 Uczenie się przez samowzmocnienie.......................................297 Uczenie się przez własną aktywność.......................................297 ROZDZIAŁ 6 Udział w życiu grupy religijnej: wzbogacenie czy ryzyko?........................ 299 I. Dyskusja na temat kultów destruktywnych...............................299 Wzbogacenie czy ryzyko?...............................................301 Dlaczego ludzie wstępują do grup religijnych?...............................304 II. Propagowanie informacji i rekrutacja.....................................305 Jakich potrzeb i motywów się dotyka?.....................................305 III. Grupa...............................................................307 Klimat, który daje oparcie czy uzależnia?...................................307 IV. Mistrz.............................................................309 Relacja, która rozjaśnia czy ubezwłasnowolnia?..............................309 V. Szkolenie (formacja)....................................................312 Wpływ pobudzający czy narzucający nową tożsamość?........................312 Pomocne towarzyszenie.................................................315 Suplement.................................................................. 317 Czy przeżycia religijne są zakorzenione w archetypach nieświadomości zbiorowej?....317 Wykaz literatury............................................................ 323 Spis tabel i rycin............................................................ 359 Spis opisu przypadków...................................................... 361 Indeks osobowy............................................................. 363 Indeks rzeczowy............................................................ 375