Fundacja po DRUGIE Warszawa, 2015
Nie daj się złapać w sieci. to projekt edukacyjny realizowany przez Fundację po DRUGIE od 01.10.2014 r. do 30.06.2015 r. Głównym celem działania było przybliżenie młodzieży przebywającej w placówkach resocjalizacyjnych problematyki związanej z korzystaniem z Internetu. Cele szczegółowe, jakie stały przed nami to m.in.: określenie, jakie potrzeby młodzież w wieku 13-18 lat realizuje za pośrednictwem Internetu; upowszechnienie sposobów korzystania z Internetu ograniczających narażenie na agresję, seksualizację oraz sposoby radzenia sobie z tymi zjawiskami; edukacja w zakresie konsekwencji korzystania z pornografii; edukacja w zakresie konsekwencji związanych z innymi destrukcyjnymi treściami i społecznościami; edukacja w zakresie niebezpieczeństw związanych z zawieraniem znajomości przez Internet; przedstawienie sposobów zapobiegania dostępowi osób trzecich do kont na portalach, kont pocztowych, komunikatorów itp.; edukacja z zakresu konsekwencji własnych zachowań niepożądanych i niezgodnych z prawem: zarówno w zakresie osobistym, społecznym, jak i karnym. Działania w ramach projektu zostały podzielone na pięć części: 1) Przeprowadzenie rozpoznania dotyczącego korzystania przez młodzież z placówek resocjalizacyjnych z Internetu 2) Opracowanie programu warsztatów dotyczących bezpieczeństwa w sieci 3) Przeprowadzenie warsztatów w placówkach resocjalizacyjnych 4) Przygotowanie wspólnie z uczestnikami warsztatów publikacji - komiksu uwzględniającej różne aspekty funkcjonowania w sieci 5) Konferencja Nie daj się złapać w SIECI interwencja i prewencja
Na przełomie października i listopada 2014 roku FpD przeprowadziła badania ankietowe wśród wychowanek i wychowanków placówek resocjalizacyjnych, które miały na celu znalezienie odpowiedzi na pytania: w jakim zakresie młodzież z placówek resocjalizacyjnych korzysta z Internetu w czasie pobytu w placówce; w jakim zakresie wychowanki i wychowankowie placówek resocjalizacyjnych korzystają z Internetu poza placówką; jak kształtują się potrzeby i oczekiwania dziewcząt i chłopców przebywających w placówkach resocjalizacyjnych w zakresie korzystania z Internetu poszukiwane treści, tworzenie własnych przekazów; jaka i czy jest świadomość zagrożeń związanych z korzystaniem z Internetu. W badaniu wzięło udział 165 osób (48 dziewcząt i 117 chłopców) przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych - 62 osoby oraz zakładach poprawczych - 103 osoby, w wieku od 13 do 20 lat. Uzyskane wyniki pokazały, że bez wątpienia-pomimo, iż przebywanie w ośrodku o charakterze izolacyjnym znacznie ogranicza dostęp młodzieży do Internetu, - jest on ważnym źródłem komunikacji ze światem (zarówno w kontekście odbioru jak i tworzenia treści). Zdecydowanie najważniejszą funkcją Internetu wg badanych jest funkcja rozrywkowa, co zapewne jest związane również z niskimi, nierozbudzonymi potrzebami poznawczymi grupy. Zachowania podejmowane w sieci przez wychowanki i wychowanków placówek resocjalizacyjnych nie zawsze są dyktowane rozsądkiem i wiedzą na temat zagrożeń z tego wynikających młodzież nie zabezpiecza swoich danych, w sposób lekkomyślny publikuje zdjęcia i intymne informacje na swój temat. Jest ufna i nie stawia granic w sposób, który pozwoliłby uchronić ją przed zagrożeniami. Dodatkowo niepokojący jest fakt związany z szerzeniem przez młodzież treści obraźliwych, oceniających (zwykle przekraczających granice dobrego smaku, wulgarnych) i dalej brak jakiejkolwiek świadomości wynikających z takich zachowań konsekwencji 1 1 Szczegółowe wyniki badań Młodzież w SIECI www.podrugie.pl/5413/mlodziez-i-siec
Wyniki rozpoznania określenie potrzeb, barier, poziomu świadomości były podstawą do stworzenia przez zespół FpD dziewięciogodzinnego programu edukacyjnego pt. Nie daj się złapać w SIECI, poruszającego następujące zagadnienia: Blok I Dlaczego w ogóle mówimy o Internecie? Po co jest Internet? Co możemy dzięki niemu zyskać? Jak usprawnia komunikację, życie itp.? Czy przez Internet też możemy coś stracić jakie są główne zagrożenia? Mój wizerunek online? Spotkanie w relau z cyber-znajomymi? Blok II Phishing, pharming, spam, czyli na co jesteśmy narażeni w sieci - nielegalne uzyskiwanie danych mające na celu wyłudzanie poufnych informacji osobistych; jak temu zapobiec? Czy nadmiar informacji prowadzi do infoholizmu? Uzależnienie od Internetu Mowa nienawiści niechciane i nieodpowiednie treści w sieci prezentujące m.in. przemoc, pornografię; rasizm Blok III i ksenofobię; nawołujące do popełnienia przestępstw; zachęcające do prostytucji lub hazardu, promujące narkotyki oraz inne używki, elementy psychomanipulacji jak np. namawiające do przystąpienia do sekty, treści propagujące anoreksję i bulimię, zachęcające do popełnienia samobójstwa itp.
Do udziału w zajęciach, opartych na stworzonych scenariuszach, została zaproszona 50-osobowa grupa młodzieży przebywającej w Zakładzie Poprawczym i Schronisku dla Nieletnich w Koronowie, Zakładzie Poprawczym w Studzieńcu, Zakładzie Poprawczym w Witkowie oraz Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Woli Rowskiej. Podczas warsztatów - które zostały zrealizowane w pierwszym kwartale 2015 roku młodzież starała się lepiej zrozumieć wirtualną rzeczywistość. Prowadzący zajęcia koncentrowali się zarówno na kształtowaniu właściwych postaw w sieci wśród nastolatków, promowaniu zachowań, na które warto zwracać uwagę podczas surfowania po sieci (m.in. nieudostępnianie swoich danych nieznanym osobom, chronienie haseł, nieumawianie się z nieznajomymi sam na sam, ochronę swoją prywatność), jak i budowaniu właściwych postaw społecznych wobec innych użytkowników Internetu szacunku do odmiennych zwyczajów i poglądów, właściwego sposobu wyrażania własnej opinii, radzenia sobie z i zapobiegania hejtowi w sieci. Zajęcia z dziewczętami i chłopcami miały zarówno charakter grupowy, jak i indywidualny. Praca opierała się na takich zadaniach i ćwiczeniach, które pozwalały uczestniczkom i uczestnikom nabyć umiejętności samodzielnego oceniania sytuacji i nazywania pewnych zachowań czy treści. Nastolatkowie bez problemu wskazywali zagrożenia, na jakie są narażeni użytkownicy Internetu, w ich wypowiedziach pojawiało się m.in. uzależnienie, pedofilia, brak znajomych w realnym świecie, niebezpieczne znajomości z sieci, rozpowszechnianie wirusów, duża ilość traconego czasu przed monitorem, trafianie na niewłaściwe strony itp., Internet to nie tylko zło-poza minusami udało się również znaleźć zalety tego medium: szybka komunikacja ze znajomymi, dostęp do wielu informacji, robienie zakupów, możliwość słuchania muzyki i oglądania filmów, wyrażanie siebie poprzez promowanie własnej twórczości. W trakcie zajęć pojawiały się różne wątpliwości: jak na przykład w kwestii pornografii, czy też udostępniania numeru telefonu nowo poznanym wirtualnym znajomym. Zastanawiano się jak kreować własny wizerunek w sieci, co warto zachować dla siebie, a o czym otwarcie pisać. W rozmowach o zagrożeniach nie zabrakło zagadnień związanych z kradzieżą danych. Zjawiskami, z którymi zapoznano młodzież były m.in. phishing, nierzetelne oferty handlowe, czy zakupy w nieistniejących sklepach internetowych. Grupy pracowały nad regulaminami pozwalającymi na ochronę swoich danych osobowych, dokonywanych transakcji, czy innych tajemnic. Tematem, któremu poświęcono
znaczną część czasu podczas warsztatów była cyberprzemoc większość uczestników nie znała samego pojęcia, ale bardzo dobrze radziła sobie ze wskazywaniem drogą dedukcji - różnych jej form. Podczas rozmów nie zabrakło przykładów z życia nastolatków lub życia ich znajomych. Szczególnie istotne wydały się zagadnienia związane z obecnością i aktywnością młodzieży na różnych portalach (facebook.pl; ask.fm). Wspólnie zastanawiano się, od czego można się uzależnić w kontekście Internetu i komputera, jak korzystać z tego medium, aby nie stać się jego niewolnikiem, oraz jak powinno wyglądać życie współczesnych młodych ludzi. Rozmawiano o tym, jak rozpoznać u siebie uzależnienie (koncentracja szczególnie na pierwszych symptomach), jaki jest jego wpływ na życie osoby uzależnionej i jej rodziny, jak wygląda proces terapii i zdrowienia. Dużym wyzwaniem dla młodzieży było zmierzenie się z własnymi poglądami w ramach bloku poświęconego mowie nienawiści. Mowa nienawiści obejmuje wszelkie formy ekspresji, które szerzą, propagują czy usprawiedliwiają nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm oraz inne formy nienawiści bazujące na nietolerancji m.in.: nietolerancję wyrażającą się w agresywnym nacjonalizmie i etnocentryzmie, dyskryminację i wrogość wobec mniejszości, imigrantów i ludzi o imigranckim pochodzeniu (definicja Rady Europy). Ta część warsztatów do łatwych nie należała. Po pierwsze wprowadzono wiele nowych pojęć, a każde omawiane zagadnienie wymagało dłuższego omówienia. Po drugie wymagała konfrontacji z szeregiem powszechnych stereotypów. W każdej grupie pojawiały się osoby, które odznaczały się głęboką niechęcią wobec wszystkiego i wszystkich co inne. Nie brakowało negatywnych emocji w rozmowach na temat osób o innym niż biały kolorze skóry czy nieheteroseksualnej orientacji seksualnej. Czasem trudno było o zrozumienie i akceptację, nie brakowało zaś uprzedzeń, szablonowego myślenia, czy też dopasowywania swoich poglądów do większości grupy (szczególnie wśród chłopców). W indywidualnych rozmowach jednak pojawiały się refleksje. Co istotne z wypowiedzi uczestniczek i uczestników wynika, że w głębi rozumieją sens przekazu, który został do nich skierowany, ale posiadają dużą trudność w przełożeniu go na grunt ich własnych postaw i zachowań. Każde zajęcia były podsumowywane krótkimi ankietami, z których wynika, że młodzież była zadowolona z udziału w projekcie. W pisemnych wypowiedziach większość wskazała na swoje duże zaangażowanie, potrzebę dialogu i rozmowy. Często powtarzało się, że warsztaty dały do myślenia, pokazały jak bezpiecznie korzystać z Internetu, nauczyły, żeby uważać, co robię podczas korzystania z Internetu, można się dowiedzieć przydatnych rzeczy o zagrożeniach w Internecie Realizowane działania pokazują, że niezwykle ważne jest prowadzenia działań edukacyjnych z zakresu bezpieczeństwa w Internecie wśród wychowanek i wychowanków placówek resocjalizacyjnych. Kierowana do młodzieży oferta edukacyjna powinna zwracać uwagę przede wszystkim na
zagadnienia podnoszące świadomość dotyczącą zagrożeń i konsekwencji wynikających z korzystania z Internetu oraz mowy nienawiści, jednocześnie powinna uwzględniać rozbudzanie nowych potrzeb związanych z użytkowaniem sieci przez młodzież. Po części teoretycznej młodzież pod kierunkiem redaktora i grafika stworzyła komiks - ilustrowany przewodnik - który zawierał najważniejsze informacje z zakresu bezpiecznego korzystania z sieci. Młodzież przygotowała szereg historii, które mają na celu budowanie świadomych postaw wobec wirtualnej rzeczywistości. Dziewczęta i chłopcy w publikacji przestrzegają m.in. przed: uzależnieniem od komputera, oszustwem internetowym, udostępnianiem haseł, naciąganiem na drogie smsy, wyłudzaniem danych, znajomością internetową, niedochowywaniem tajemnic, stronami o samobójstwach, zakupem niedozwolonych rzeczy jak np. dopalacze, mową nienawiści (podszywaniem się, zastraszaniem, pomawianiem, obrażaniem itd.). Komiks został przekazany do placówek resocjalizacyjnych na terenie całej Polski. Działania prowadzone w ramach projektu pozwoliły przybliżyć młodzieży przebywającej w placówkach resocjalizacyjnych, jakie korzyści i zagrożenia wiążą się z korzystaniem z Internetu. Podczas warsztatów dziewczęta i chłopcy dowiedzieli się, czym jest cyberprzemoc, jak się przed nią chronić i jak na nią reagować. Dzięki zajęciom nastolatkowie potrafią ocenić własne zachowania w sieci pod kątem ich szkodliwości zarówno dla własnego wizerunku, jak i otoczenia. Zdobyli wiedzę o konsekwencjach osobistych, prawnych i społecznych, jakie niosą za sobą niepożądane zachowani w sieci. Wiedzą, na co trzeba szczególnie uważać, poznając nową osobę. Co zrobić, aby nie wpaść w pułapkę internetowych znajomości. Są świadomi, na co zwracać uwagę, aby nie paść ofiarą phisingu i pharmingu. Znają sposoby chronienia dostępu do własnych kont na forach i portalach społecznościach, kont pocztowych, komunikatorów itp. Wiedzą, jakie są podstawowe symptomy patologicznego używania Internetu, jak je rozpoznawać, kiedy reagować. Znają także miejsca gdzie warto szukać pomocy w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa online.
Podsumowaniem działań prowadzonych w ramach projektu była zorganizowana (w czerwcu 2015 roku) przez Fundację po DRUGIE i Zakład Kryminologii Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego konferencja dla praktyków pracujących z młodzieżą (kadr ośrodków resocjalizacyjnych, socjalizacyjnych, opiekuńczo-wychowawczych) i teoretyków. Spotkanie umożliwiło szerokie omówienie zagadnień związanych z zagrożeniami i ryzykownymi zachowaniami podejmowanymi w czasie korzystania z Internetu, stanowiło płaszczyznę do wymiany dobrych praktyk z zakresu profilaktyki obejmującej zachowania w sieci i pozwoliło przyjrzeć się rozwiązaniom prawnym i praktyce ich stosowania. Dwa dni prelekcji i warsztatów przybliżyły zagadnienia związane z zagrożeniami wynikającymi z niewłaściwego korzystania z Internetu zarówno w kontekście popełnianych przestępstw i ich ofiar, jak i w wymiarze społecznym uzależnienia. Omawiano zachowania dzieci i młodzieży w sieci, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb wychowanków placówek resocjalizacyjnych, a także przybliżono zagadnienia edukacji i profilaktyki zachowań w sieci. Nie zabrakło również zagadnień dotyczących mowy nienawiści w kontekście sytuacji prawnej i faktycznej. Poruszone zostały tematy przeciwdziałania temu zjawisku w sieci, uwrażliwiania młodzieży na niewłaściwe zachowania i ochronę jednostek przed pokrzywdzeniem. Projekt współfinansowany ze środków The Velux Foundations w ramach programu Bezpieczne dzieciństwo Fundacji Dzieci Niczyje.