Definiowanie prawnonaturalnego uzasadnienia normy

Definiowanie prawnonaturalnego uzasadnienia normy Marek Piechowiak Logika a normy V Jesienna Konferencja Logiki Lublin, 14 listopada 2013 r. Dookreślenie problematyki Sytuacja problemowa Obecny polski system prawa uznaje na poziomie konstytucyjnym obiektywny charakter niektórych wartości. 1

Dookreślenie problematyki Sytuacja problemowa Powszechnie przyjmowane określenia uzasadnienia aksjologicznego sformułowane są tak, że uzasadnienie to nie obejmuje odwołania do wartości, które mogłyby być poznawane jako coś zastanego, obiektywnego, innymi słowy: określenia te sformułowane są na gruncie akognitywizmu aksjologicznego, a nie obejmują uzasadniania aksjologicznego prowadzonego na gruncie kognitywizmu aksjologicznego. Rozpatrywanym tu przykładem takiego ułomnego ujęcia jest propozycja Zygmunta Ziembińskiego. Dookreślenie problematyki Cele Poszukiwana jest definicja (a może jedynie deskrypcja?) - uzasadnienia aksjologicznego norm oraz - uzasadnienia prawnonaturalnego norm jako szczególnego typu uzasadnienia aksjologicznego Poszukiwana jest definicja regulująca: - bierze się pod uwagę funkcjonujące definicje uzasadnienia aksjologicznego - bierze się pod uwagę funkcje wiązane przez użytkowników języka z takim uzasadnianiem 2

Dookreślenie problematyki Ograniczoność celów Zmierza się do realizacji wskazanych celów w skromnym zakresie. Analizy prowadzone są z punktu widzenia praktycznego: zmierza się do zaproponowania określeń, które (1) w porównaniu z obecnie powszechnie przyjmowanymi (2) są bardziej adekwatne (3) do podejmowania współczesnych problemów teoretyczno i filozoficznoprawnych dotyczących uzasadnienia aksjologicznego norm. Dookreślenie problematyki Ograniczoność celów Złożoność problematyki "(...) jest bowiem rzeczą człowieka wykształconego żądać w każdej dziedzinie ścisłości w tej mierze, w jakiej na to pozwala natura przedmiotu". Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1094b. 3

PLAN 1. Konstytucja RP z 1997 r. o wartościach zastanych / obiektywnych. 2. Stanowisko Zygmunta Ziembińskiego w kwestii uzasadnienia aksjologicznego norm i jego krytyka z punktu widzenia kognitywizmu aksjologicznego. 3. Poszukiwanie modyfikacji analizowanego stanowiska. 4. Propozycja określenia prawnonaturalnego uzasadnienia norm jako typu uzasadnienia aksjologicznego. Uwagi końcowe Pytania końcowe. 1. Konstytucja RP a obiektywne wartości Preambuła ( ) my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem ] prawdy, ] sprawiedliwości, ] dobra ] i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, 4

1. Konstytucja RP a obiektywne wartości Preambuła W projekcie przygotowanym przez Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego: zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a uznawane przez siebie wartości wywodzący z innych źródeł (podkr. MP) 1. Konstytucja RP a obiektywne wartości Preambuła wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, 5

1. Konstytucja RP a obiektywne wartości Preambuła Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie -] przyrodzonej godności człowieka, -] jego prawa do wolności -] i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej. 1. Konstytucja RP a obiektywne wartości Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Artykuł 30 Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. 6

2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Dlaczego akurat Ziembińskiego? Na podręczniku Z. Ziembińskiego, Logika praktyczna (dz. cyt., s. 102-106) wychowały się już całe pokolenia polskich prawników i teoretyków prawa. Pierwsze wydanie ukazało się w 1956 roku; do roku 2011 książka miała 26 wydań i wiele dodruków ostatni w 2011 (PWN: Warszawa). 2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Uzasadnienie W pewnych przypadkach mówiąc o obowiązywaniu normy ma się na myśli to, czy owa norma jest z jakiegoś punktu widzenia odpowiednio uzasadniona. Ziembiński, Logika praktyczna, s. 110. Uzasadniać normy to wskazywać podstawy uznania ich za obowiązujące Por. określenie uzasadnienia zdań, Ziembiński, Logika praktyczna, s. 144. spotkać się możemy z dwoma przede wszystkim typami uzasadnienia normy, ze względu na które mówi się o jej obowiązywaniu: z uzasadnieniem tetycznym oraz uzasadnieniem aksjologicznym. Ziembiński, Logika praktyczna, s. 111. 7

2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Uzasadnienie tetyczne Mówiąc, że norma N obowiązuje ze względu na uzasadnienie tetyczne jej obowiązywania, mamy na myśli to, że normę N ustanowił i dokonanego ustanowienia nie odwołał ktoś, kto ma władzę nad adresatami tej normy, to znaczy, że taki jest układ stosunków między adresatami tej normy a normodawcą, że ustanowienia normodawcy uważane są za wiążące dla adresatów. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, s. 111. 2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Uzasadnienie aksjologiczne Normę uważa się za obowiązującą z uzasadnienia aksjologicznego, jeśli [30] uzasadnia się jej obowiązywanie tym, że postępowanie nakazywane przez daną normę jest oceniane dodatnio, a zaniechanie go oceniane ujemnie (albo odwrotnie przy normie zakazującej) według żywionych czy choćby deklarowanych przez jakichś ludzi ocen. Z. Ziembiński, Teoria prawa, wyd. 4, PWN: Warszawa Poznań,1978, s. 29-30. 8

2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Uzasadnienie aksjologiczne Normę, której obowiązywanie uzasadniamy odwołując się do czyichś ocen, że wskazywane przez nią postępowanie jest dobre, lub według czyjejś wiedzy powoduje skutki oceniane dodatnio, nazywamy norma mającą uzasadnienie aksjologiczne, krótko: normą aksjologiczną. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, wydanie zmienione, PWN: Warszawa 1994, s. 112. 2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Uzasadnienie aksjologiczne O uzasadnieniu aksjologicznym normy mówi się w tych przypadkach, gdy w świetle przyjmowanych przez kogoś ocen czyny przez tę normę nakazywane uznawane są za dobre, a czyny zakazane za złe, lub też, co ma miejsce znacznie częściej, przewidywane skutki danych czynów uważane są za [[oceniane są jako]] złe czy dobre z określonego punktu widzenia w świetle przyjmowanych przez kogoś ocen. Z. Ziembiński, Rozdział 5: Normy postępowania, w: A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, wydanie pierwsze, Warszawa 1992, s. 87-88 (73-93). 9

2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Analiza krytyczna Czyje oceny? Jakie oceny? żywionych czy choćby deklarowanych przez jakichś ludzi ocen. Z. Ziembiński, Teoria prawa (1978), s. 29-30. odwołując się do czyichś ocen Z. Ziembiński, Logika praktyczna, wydanie zmienione, PWN: Warszawa 1994, s. 112. przyjmowanych przez kogoś ocen. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 87-88. W ścisłym znaczeniu ocena oznacza konkretne przeżycie przez kogoś aprobaty czy dezaprobaty czegoś w określonej chwili. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1994, s. 102 2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Analiza krytyczna Czyje oceny? Jakie oceny? 1. Problemy z ocenami prawodawcy A. Współcześnie prawodawcę nie pojmuję się jako człowieka lub grupę ludzi, ale pojmowany jest on jako, na przykład: - instytucja - konstrukt teoretyczny przyjmowany na potrzeby wykładni - idealny prawodawca - racjonalny prawodawca nieadekwatność formuł przez jakichś ludzi ocen, przez kogoś ocen, czyichś ocen. 10

2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Analiza krytyczna Czyje oceny? Jakie oceny? 1. Problemy z ocenami prawodawcy B. Przyjmując, że analizowane określenia obejmują oceny prawodawcy, pojawia się problem rozgraniczenia między uzasadnieniem aksjologicznym a uzasadnieniem tetycznym. Wykładnia funkcjonalna : - oceny prawodawcy ustanawiają wartości prawnie doniosłe, które stają się elementem determinującym treść norm - ustanawianie wartości jest elementem stanowienia norm - uzasadnienie tetyczne. odróżnianie uzasadnienia aksjologicznego od tetycznego staje się problemem technicznym dotyczącym wykładni przepisów a nie zasadniczo odmiennych racji uznania obowiązywania 2. Koncepcja Z. Ziembińskiego Analiza krytyczna Czyje oceny? Jakie oceny? 2. Problem nieadekwatności do stanowisk kognitywistycznych Pojęcie uzasadnienia aksjologicznego nie obejmuje uzasadanienia norm opartego na wartościach istniejących (obowiązujących) niezależnie od przyjmowanych lub deklarowanych ocen, na przykład uzasadnienie norm ze względu na: - wartość pojętą jako cel właściwy dla działającego podmiotu lub adresata działania, który byłby pierwotny wobec stanowionych norm, jak i formułowanych ocen. 11

3. Poszukiwanie modyfikacji Skoro aksjologia jest nauką o wartościach, to dlaczego w podręcznikowych określeniach uzasadnienia aksjologicznego norm czy decyzji nie ma mowy o wartościach, ale o ocenach? Jakie ukryte założenia filozoficznoprawne dotyczące pojmowania wartości przyjmowane są w przytoczonych określeniach (należących do teorii prawa)? 3. Poszukiwanie modyfikacji Wartości są pojęte jako korelaty ocen Wartością jest to, co jest oceniane pozytywnie Skoro wartością jest coś, co jest oceniane pozytywnie, wówczas podstawą uznania normy na mocy uzasadnienia aksjologicznego jest to, co jest podstawą ocen. 12

3. Poszukiwanie modyfikacji Zasadnicze typy ugruntowania ocen 1. akognitywistyczne (subiektywistyczne, relatywistyczne) - w reakcjach emocjonalnych (emotywizm) - w podejmowanych decyzjach (woluntaryzm) - w kulturze / wychowaniu - 2. kognitywistyczne (obiektywistyczne) - w idealnie istniejącej rzeczywistości - w realnie istniejącej rzeczywistości 3. Poszukiwanie modyfikacji Dwie koncepcje wartości 1. Wartością jest coś, ponieważ jest oceniane pozytywnie akognitywizm subiektywizm 2. Coś jest oceniane pozytywnie, ponieważ jest wartością kognitywizm obiektywizm 13

3. Poszukiwanie modyfikacji Typy uzasadnienia aksjologicznego ze względu na sposób ugruntowania ocen - aksjologiczne typu akognitywistycznego (relatywistycznego) emotywne wolitywne (woluntarystyczne) kulturowe - aksjologiczne typu kognitywistycznego uzasadnienie prawnonaturalne idealistyczne realistyczne Akognitywizm Kognitywizm 14

Akognitywizm oceny nie są sądami Kognitywizm Akognitywizm oceny nie są sądami Kognitywizm oceny są sądami 15

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe Kognitywizm oceny są sądami Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe 16

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania 17

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości 18

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi 19

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu dyskusja zmierza do uzgodnienia zasad współżycia konwencjonalizm Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu dyskusja zmierza do uzgodnienia zasad współżycia konwencjonalizm Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi dyskusja zmierza do lepszego poznania przedmiotu sporu 20

Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu dyskusja zmierza do uzgodnienia zasad współżycia konwencjonalizm procedury oparte są na zasadach konsensu, kompromisu i woli większości Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi dyskusja zmierza do lepszego poznania przedmiotu sporu Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu dyskusja zmierza do uzgodnienia zasad współżycia konwencjonalizm procedury oparte są na zasadach konsensu, kompromisu i woli większości Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi dyskusja zmierza do lepszego poznania przedmiotu sporu procedury modelowane są na wzór procedur poznawczych zasady kompromisu i woli większości albo nie są rozstrzygające, albo stanowią ultima ratio 21

3. Poszukiwanie modyfikacji Doniosłość sporu kognitywizmu z akognitywizmem dla wykładni prawa 1. procedury dookreślania treści norm uzasadnionych aksjologicznie 2. procedury rozwiązywania kolizji norm uzasadnionych aksjologicznie 3. Poszukiwanie modyfikacji Która koncepcja korelacji ocen i wartości zakładana jest w stanowisku Z. Ziembińskiego? Oceny w podstawowym tego słowa znaczeniu polegają na emocjonalnym ustosunkowaniu się jakiejś osoby (człowieka czy istoty nadprzyrodzonej) do jakiegoś stanu rzeczy czy zdarzenia, są więc czyimiś ocenami i w tym sensie są relatywne. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1994, s. 103 Zatem, ocena jest rezultatem reakcji emocjonalnej na przedmiot (a nie rezultatem poznania) EMOTYWIZM 22

3. Poszukiwanie modyfikacji Która koncepcja korelacji ocen i wartości zakładana jest w stanowisku Z. Ziembińskiego? Tak pojęte oceny nie mogą być ani prawdziwe ani fałszywe, nie informują o ocenianej rzeczywistości jako obiektywnie posiadającej jakieś właściwości, ale jedynie informują o przeżyciach jakiegoś podmiotu lub jego skłonnościach do pewnego typu przeżyć. Stany rzeczy są wartościowe ze względu na przeżycia ocenne, są wobec nich wtórne. Wartości pojmowane są jako korelat rezultatów względnie trwałych dyspozycji do oceniania w określony sposób, będących względnie trwałymi skłonnościami do pewnego typu reakcji emocjonalnych. 3. Poszukiwanie modyfikacji Słabości emotywizmu Niezgodność z podstawowymi intuicjami i nieadekwatność względem faktycznego funkcjonowania problematyki moralnej w prawie: - w świetle emotywizmu wypowiedź "torturowanie dzieci jest złe" nie mogłaby być uznana za prawdziwą (słuszną), za informującą, jak się mają "rzeczy ; - w konsekwencji, dyskusja dotycząca tej oceny nie byłaby dyskusją o faktach, o tym, jak jest, ale o reakcjach emocjonalnych podmiotów oceniających; - ustawodawca nie zastanawia się nad tym, jakie są dominujące w społeczeństwie oceny, ale nad tym, co jest słuszne i sprawiedliwe; 23

3. Poszukiwanie modyfikacji Słabości emotywizmu - nie jest istotnym elementem procedur interpretacji prawa badanie opinii publicznej zmierzające do ustalenia treści pojęć moralnych (jak np. godność, zasady współżycia społecznego ; - reakcje emocjonalne (a one są podstawą wartości) nie nadają się na podstawę legitymizacji porządku konstytucyjnego i opartego na nim systemu prawnego; - uznanie wartości w sensie emotywnym za podstawę uzasadnienia aksjologicznego prowadzi do zanegowania podstawowych intuicji wiązanych z tym uzasadnieniem: gdy odwołujemy się do wartości, domniemujemy, że odwołujemy się do czegoś więcej, niż do przekonań opartych na reakcjach emocjonalnych, choćby były podzielane przez większość; do wartości odwołujemy się wtedy, gdy większość popada w różnego typu iluzje (np. nacjonalizmu). 3. Poszukiwanie modyfikacji Podwójny nelson Ziembińskiego założony na koncepcje kognitywistyczne 1. Odesłanie do ocen przyjmowanych lub deklarowanych przez kogoś. 2. Uznanie oceny za rezultat reakcji emocjonalnej na przedmiot. nie można sensownie mówić o uzasadnieniu aksjologicznym niezależnie od przyjmowanych lub deklarowanych ocen; wartości są wtórne wobec reakcji emocjonalnych; nie można sensownie mówić o uzasadnieniu aksjologicznym (o wartościach) w oderwaniu od ludzi przyjmujących lub deklarujących jakieś oceny (to oni reagują emocjonalnie); wartości są relatywne, subiektywne. 24

3. Poszukiwanie modyfikacji Podwójny nelson Ziembińskiego założony na koncepcje kognitywistyczne Sposoby uwolnienia kognitywizmu z podwójnego nelsona Ziembińskiego 1. W przytoczonych określeniach uzasadnienia aksjologicznego zmodyfikować trzeba formuły mówiące o ocenach przyjmowanych lub deklarowanych przez kogoś, przez ludzi itp. 2. Zmodyfikować (zmienić) trzeba koncepcję oceny. 3. Poszukiwanie modyfikacji Modyfikacja koncepcji oceny Ocena to znaczenie wypowiedzi ocennej [analogicznie do: pojęcie to znaczenie nazwy sąd to znaczenie zdania (w sensie logicznym). Ujęcie to: 1. nie rozstrzyga, jakie ugruntowanie ma ocena może mieć uzasadnienie typu akognitywistycznego lub kognitywistycznego 2. jest adekwatne do analiz dotyczących prawa, w których zmierza się do uwyraźnienia ocen przyjmowany przez prawodawcę lub ustrojodawcę przedmiotem analizy są teksty, których znaczenie się uwyraźnia pytanie o reakcje emocjonalne prawodawcy nie jest istotne 25

3. Poszukiwanie modyfikacji Norma ma uzasadnienie aksjologiczne, gdy czyny przez tę normę nakazywane lub ich skutki uznawane są za dobre (słuszne, sprawiedliwe), a czyny zakazane lub ich skutki za złe (niesłuszne, niesprawiedliwe), w świetle ocen pewnego typu. 4. Uzasadnienie prawnonaturalne Norma ma uzasadnienie prawnonaturalne, gdy czyny przez tę normę nakazywane lub ich skutki uznawane są za dobre (słuszne, sprawiedliwe), a czyny zakazane lub ich skutki za złe (niesłuszne, niesprawiedliwe), w świetle ocen mających charakter sądów. 26

4. Uzasadnienie prawnonaturalne oceny mające charakter sądów powiązanie ocen nie z przekonaniami czy deklaracjami konkretnych podmiotów, ale z procedurami dookreślania treści ocen rozwiązywania kolizji możliwość uznania uzasadnienia prawnonaturalnego w procesie wykładni także przez przekonanych akognitywistów 4. Uzasadnienie prawnonaturalne Ograniczenia proponowanych rozwiązań z punktu widzenia kognitywizmu nie mówi się wprost o wartościach wartość pozostaje korelatem oceny ocena jest powiązana z wypowiedziami językowymi nie mówi się o wartościach niezależnych od wypowiedzi językowych proponowana koncepcja ma zastosowanie, przynajmniej zasadniczo rzez biorąc, w ramach lingwistycznej koncepcji normy (i oceny). 27

4. Uzasadnienie prawnonaturalne Kiedy aksjologia w prawie? Jeżeli już podmioty stosujące prawo sięgają do aksjologii, czynią to najczęściej w formule niezwykle uroczystej, poruszając się przede wszystkim pomiędzy wartościami wysokimi : sprawiedliwością, słusznością, godnością człowieka, dobrem wspólnym, równością. Ale wartością prawną jest także przejście przez jezdnię na zielonym świetle, uiszczenie podatku dochodowego i zapłacenie za egzemplarz dziennika. To, że nie istnieje nawyk takiego kwalifikowania owych skądinąd trywialnych zdarzeń, w żadnym stopniu nie odbiera im ich niewątpliwego statusu aksjologicznego. Marzena Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Wyd. Naukowe UAM: Poznań 2012, s. 135 (pkt 4.5.2.). 4. Uzasadnienie prawnonaturalne Kiedy aksjologia w prawie? Dlaczego nie ma takiego nawyku? Kiedy i dlaczego sięga się do uzasadnienia aksjologicznego, gdy zestawia się je z uzasadnieniem tetycznym / przeciwstawia się je uzasadnieniu tetycznemu??? Uzasadnienie aksjologiczne uzasadnia obowiązywanie jako bycie racją działania (authority of law), także niezależnie od uzasadnienia tetycznego. Uzasadnienie aksjologiczne stanowi rację dla ustanowienia normy (rację dla uzasadnienia tetycznego dla obowiązywania jako bycia częścią systemu prawnego (normativity of law). 28

4. Uzasadnienie prawnonaturalne Kiedy aksjologia w prawie? Dlaczego mam uznać daną normę za obowiązującą w takim sensie, że stanowi rację mojego działania? Na pierwszym planie jest uzasadnienie prawnonaturalne: bo tak jest słusznie, sprawiedliwie, bo tak się rzeczy mają i to niezależne od zmiennych przekonań. 4. Uzasadnienie prawnonaturalne Kiedy aksjologia w prawie? Dlaczego mam uznać daną normę za obowiązującą w takim sensie, że stanowi rację mojego działania? alternatywne propozycje (1): bo jest to zgodne z ocenami prawodawcy (wartościami kreowanymi przez prawodawcę). Ale zwłaszcza po doświadczeniu systemów ustawowego bezprawia powinienem pytać, dlaczego mam się podporządkować prawu stanowionemu; Zasadnicza odpowiedź: bo to jest / o ile jest / obiektywnie dobre dla człowieka 29

4. Uzasadnienie prawnonaturalne Kiedy aksjologia w prawie? Dlaczego mam uznać daną normę za obowiązującą w takim sensie, że stanowi rację mojego działania? alternatywne propozycje (2): bo to jest zgodne z ocenami większości lub mniejszości Ale dlaczego mam te oceny brać pod uwagę? Zasadnicza odpowiedź: bo szanuję innych jako autonomiczne jednostki mające przyrodzone (obiektywnie uzasadnione!) prawo do wybierania i realizowania własnych celów. Alternatywne wobec uzasadnienia prawnonaturalnego propozycje mające strukturę uzasadnienia aksjologicznego zdają się być zapośredniczone w uzasadnieniu prawnonaturalnym. Uwagi końcowe Może warto odróżnić? uzasadnienie aksjologiczne w sensie opisowym uzasadnienie aksjologiczne w sensie normatywnym tożsame z uzasadnieniem prawnonaturalnym 30

Czy nie jest tak, że Uwagi końcowe sięgając do uzasadnienie tetycznego uzasadnia się obowiązywanie w sensie przynależenia do systemu prawnego (normativity of law), sięgając do uzasadnienia aksjologicznego uzasadnia się obowiązywanie w sensie bycia racją działania (authority of law)? Uwagi końcowe Przy ewentualnym wyróżnianiu typów uzasadnienia aksjologicznego uwagę trzeba zwrócić raczej na sposób ugruntowania ocen, do których się sięga, niż na podmioty wydające oceny. Czy nie należałoby postulować, aby termin uzasadnienie aksjologiczne być używany w znaczeniu przypisanym tu terminowi uzasadnienie prawnonaturalne, gdy oceny mają charakter sądów? 31

Uwagi końcowe Czy nie jest lepiej, gdy sięga się do ocen prawodawcy (ugruntowanych w woli prawodawcy, w procedurach prawotwórczych itp.), mówić o uzasadnieniu tetycznym opartym na wykładni funkcjonalnej? gdy sięga się do ocen ugruntowanych w przekonaniach działającej jednostki, mówić o uzasadnieniu indywidualistycznym / subiektywistycznym? gdy sięga się do ocen ugruntowanych w przekonaniach jakiejś grupy społecznej, mówić o uzasadnieniu socjologicznym albo pragmatycznym, gdy elementem uzasadniania jest argumentacja odwołująca się do efektywności regulacji? 32