Prawo człowieka do samostanowienia a obowiązek udzielenia pomocy przez instytucje pomocy społecznej

Transkrypt

1 Dr Ewa Kulesza Prawo człowieka do samostanowienia a obowiązek udzielenia pomocy przez instytucje pomocy społecznej Współcześnie obowiązujące przepisy prawa, także przepisy prawa międzynarodowego, przepisy konstytucyjne i ustawodawstwo zwykłe szeroko określają status każdego człowieka we współczesnym państwie. Gwarantują zatem prawa człowieka i obywatela, ale wskazują również na obowiązki wobec państwa i instytucji publicznych wobec obywateli i innych mieszkańców. Wielość praw gwarantowanych sprawia, że aktualnym staje się pytanie o wzajemne relacje pomiędzy owymi prawa, zwłaszcza wówczas, gdy - jak się może wydawać istnieje konflikt pomiędzy poszczególnymi prawami, a przynajmniej wątpliwość co do kolejności ich stosowania. Wątpliwości takie powstają w zestawieniu prawa człowieka do decydowania o sobie ( do samostanowienia) w zestawieniu z obowiązkiem działania instytucji publicznych, choćby organów pomocy społecznej. Problem sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy organy państwa ( organy pomocy społecznej ) mogą działać bez wyraźnej zgody osoby potrzebującej pomocy, a nawet wbrew jej woli. 1. Prawo człowieka do samostanowienia nie znalazło odzwierciedlenia w odrębnie sformułowanym przepisie konstytucyjnym, choć jego wyraz można znaleźć w wielu konstytucyjnych przepisach określających poszczególne prawa przysługujące człowiekowi i obywatelowi. Pomijając przepisy gwarantujące prawa wyodrębnionym grupom obywateli ( np. prawo przynależności do mniejszości narodowej i kultywowania odrębności charakterystycznych dla tej mniejszości art.35 ) Konstytucja zapewnia każdemu człowiekowi m.in. prawo do decydowania o swoim życiu osobistym ( art. 47) jak też każdemu - wolność sumienia i religii, co oznacza także wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz jej praktykowania ( art. 53). Konstytucja gwarantuje także każdemu obywatelowi prawo decydowania o wyborze miejsca zamieszkania i pobytu, w tym również prawo swobodnego opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej, co 1

2 oznacza także,że obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju ( art. 52), wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury ( art. 73), jak też wolność wyboru szkół przez rodziców dla swoich dzieci ( art. 70). Z kolei art. 65 gwarantuje swobodę w podejmowaniu decyzji w zakresie wyboru i wykonywaniu zawodu, jak też wyboru miejsca pracy. Wszystkie z przysługujących na podstawie Konstytucji RP praw podlegają ochronie prawnej, a każdy ma prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy ( art. 80), bądź - jeśli konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone- prawo wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji ( art. 79). Prawa nie mają jednak charakteru absolutnego. Niezwykle ważne jest przypomnienie w art. 31 ust.2 Konstytucji RP, iż każdy jest zobowiązany szanować wolności i prawa innych, a także wskazanie, że nie wolno nikogo zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Przepisy Konstytucji zawierają również wskazanie, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, choć ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Przepisy Konstytucji, gwarantujące każdemu prawo do decydowania o sobie, znajdują kontynuację w przepisach prawa powszechnie obowiązującego rangi ustawowej. Odnosząc prawo decydowania o sobie ( prawo do samostanowienia) do przepisów określających zasady postępowania w sprawach pomocy społecznej wypada wskazać, iż świadczenia z pomocy społecznej udzielane są na wniosek osoby zainteresowanej, jej przedstawiciela ustawowego albo innej osoby, za zgodą osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego ( art. 102 ustawy o pomocy społecznej 1 ). Ustawa o pomocy społecznej eksponuje zatem, umieszczając na pierwszym miejscu, wolę osoby, jako przesłankę wszczęcia postępowania i udzielenia świadczenia. 1 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej ( T.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.), zwana w skrócie ustawą o pomocy. 2

3 2. Jednakże problemem jest nie podejmowanie działań na żądanie osoby wymagającej wsparcia ze strony instytucji pomocy społecznej, ale możliwość podejmowania działania wówczas, kiedy brak takiego wniosku, bądź co gorsza następuje odrzucanie propozycji udzielenia pomocy przez podmioty do tego uprawnione osobie wymagającej wsparcia mimo, iż pomoc taka powinna być udzielona ze względu na sytuację, w jakiej osoba się znajduje. Podkreślenia wymaga, iż Konstytucja nakazuje organom władzy publicznej działanie na podstawie i w granicach prawa ( art. 7). W komentarzach do powoływanego przepisu Konstytucji podkreśla się, że działania władzy publicznej są wyznaczone przez prawo, w którym powinna być zawarta podstawa działania i które powinno zakreślać granice działania. Podstawa prawna oznacza, że każde działanie władzy publicznej powinno być oparte na upoważnieniu przez normę ustawową do podjęcia działania, do podjęcia działania w określonej formie oraz do podjęcia działania w określonych warunkach. 2 Podkreśla się także, że wszystkie działania organów władzy publicznej muszą mieścić się w granicach prawa co oznacza, że ilekroć upoważnienie dane przez normę ustawową dopuszcza pewien zakres samodzielności organu władzy publicznej, to władza publiczna może z tej samodzielności korzystać wyłącznie w granicach prawa, a zatem jest to samodzielność związana zawsze normami prawa, zasadami prawa oraz wartościami prawa. Taka interpretacja, i powoływanie się wprost na art. 7 Konstytucji, skłania do konkluzji, że jeśli przepis ustawy wymaga do podjęcia działań przez instytucję pomocy społecznej zgody osoby, której ta pomoc powinna być udzielona (albo która decyduje o udzieleniu pomocy jako przedstawiciel osoby wymagającej pomocy) - brak zgody uniemożliwia podejmowanie jakichkolwiek działań. Rozważając przesłanki podejmowania działań przez instytucje pomocy społecznej należy jednakże mieć także a może przede wszystkim - na uwadze zaakcentowaną w Konstytucji RP godność, jako podstawowe prawo i źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Na godność człowieka jako szczególną wartość, którą powinni respektować wszyscy stosujący Konstytucję, wskazał ustrojodawca w Preambule Konstytucji. Ale dopiero w art. 30 godność wskazana została jako szczególna wartość, determinująca proces wykładni i 2 Por. J.Boć ( red.): Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r., Warszawa 1998, s

4 stosowania całej Konstytucji oraz wyznaczająca system i zakres szczegółowych praw i wolności oraz formułująca podmiotowe prawo jednostki o odrębnej treści prawnej 3. Art. 30 Konstytucji stanowi bowiem, iż godność człowieka jest przyrodzona, niezbywalna, stanowi źródło wolności i praw człowieka oraz jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych 4. Oznaczanie godności jako przyrodzonej wynika z samego faktu bycia człowiekiem i przysługuje każdemu, bez wyjątku i bez różnic. Godność jest niezbywalna, co oznacza, że jest przypisana każdemu człowiekowi przez całe jego życie, a jej rozporządzanie nie leży w możliwościach zarówno człowieka, jak tez organów władzy. Godność stanowi źródło wolności i praw człowieka, co stanowi odwołanie do praw naturalnych i oznacza, ze nabywając godność, człowieka nabywa jednocześnie wolności i prawa, przy czym godność ta, a z nią również wolności i prawa, jest przyrodzona i niezbywalna. Inaczej mówiąc wolności i prawa wynikają z godności człowieka. Wreszcie godność człowieka jest nienaruszalna, co oznacza, że nikt nie może nikogo pozbawiać godności, ograniczać jej lub czasowo zawieszać, nawet w sytuacjach nadzwyczajnych 5, a posiadaczami godności są także osoby pozbawione praw publicznych czy ubezwłasnowolnione całkowicie 6. Wreszcie zgodnie z art poszanowanie i ochrona godności jest obowiązkiem władz publicznych z czego wynika zobowiązanie dla wszystkich organów władzy publicznej nie tylko poszanowania godności, ale również do jej ochrony i co oznacza również jak podkreśla się w literaturze że organy władzy publicznej musza reagować w każdym przypadku, kiedy jest naruszana lub łamana godność człowieka, a nawet, kiedy jest ona ograniczana, a brak takiej reakcji może stać się podstawą do ingerencji właściwych podmiotów ( np. organów wyższego stopnia czy Rzecznika Praw Obywatelskich; może także stać się podstawą złożenia skargi na Rzeczypospolitą do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu 7. Zasada godności człowieka stała się fundamentalną normą przyjmowaną jako wzorzec w orzecznictwie trybunałów konstytucyjnych, w tym w orzecznictwie Trybunału 3 L.Garlicki: komentarz do art. 30 Konstytucji (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2003, s.9; 4 Art. 30 brzmi: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stan owi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. 5 M.Chmaj ( red): Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006, s. 44 i n. 6 R. Sobański: Normatywność godności człowieka (w:) Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Księga jubileuszowa wydana w piętnastą rocznicę ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003, s Por. B. Banaszak: Prawa człowieka i Obywatela w nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Przegląd Sejmowy 1997, Nr 5, s. 59 4

5 polskiego. Problematyka godności podnoszona była w orzecznictwie TK jeszcze przed przyjęciem nowej Konstytucji z 1997 r, potem wielokrotnie przywoływana w orzeczeniach, w tym dotyczących spraw socjalnych, np. sprawach dotyczących eksmisji z mieszkań Odpowiadając na postawione na wstępie pytanie : czy instytucje pomocy społecznej ( pracownicy socjalni) są zobowiązane do podejmowania działań wbrew zgodzie osoby, której ta pomoc powinna być udzielona, a zatem wbrew realizowanemu przez nią prawu do samostanowienia, należałoby odpowiedzieć, że z uwagi na konstytucyjną normę gwarantującą prawo do godności człowieka i wynikający z niej obowiązek władz publicznych poszanowania i ochrony godności, działania takie powinny być podjęte. A zatem zawsze, gdy godność człowieka jest zagrożona np. przez brak środków finansowych albo niedostatecznych środków, bądź w przypadku braku innych form zabezpieczenia egzystencji człowieka, służby socjalne ( pracownicy socjalni) powinni podejmować działania zmierzające do udzielenia pomocy. Nawet, gdyby było to związane z przekroczeniem przepisów prawa, wprost uzależniających udzielenie pomocy od zgody zainteresowanych. 4. Na gruncie tak sformułowanej odpowiedzi na pytanie postawione na wstępie powstaje kolejne, dotyczące obowiązku działania organów publicznych w ramach i na podstawie przepisów prawa, co statuuje art. 7 Konstytucji RP. Z obowiązkiem tym łączy się odpowiedzialność funkcjonariuszy publicznych, do których zaliczają się osoby prowadzące merytoryczne działanie w instytucjach pomocy społecznej, za działania polegające na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków określonych w przepisach prawa, stanowiących podstawę działania organów publicznych i funkcjonariuszy publicznych ( art. 231 k.k.). Nie można jednak uznać za takie przekroczenie uprawnień działanie wbrew woli osoby, której sytuacja w ocenie pracownika socjalnego wymaga podjęcia określonych decyzji, bowiem warunkiem odpowiedzialności jest działanie na szkodę interesu publicznego lub jednostki. Trudno uznać, że wejście do mieszkania osoby, która ewidentnie wymaga pomocy ( np. zbieracza, osoby z zaburzeniami psychicznymi) w celu udzielenia jej pomocy, nawet wbrew jej woli, będzie działaniem na szkodę interesu prywatnego zwłaszcza jeśli będzie podejmowane dla ochrony prawa do godnego życia tej osoby. 8 Sprawa SK 6/02, OTK-A 2002, nr 5, poz

6 Jednakże, żeby świadomość ewentualnej odpowiedzialności nie ograniczała swobody działania pracowników socjalnych, a także nie stanowiła pretekstu do niepodejmowania działań, należałoby rozważyć celowość umieszczenia w ustawie o pomocy społecznej przepisu wprost wyłączającego art. 231 k.k., jeżeli działanie podejmowane jest przez pracownika socjalnego w interesie osoby wymagającej wsparcia Zawsze bowiem pomoc człowiekowi jest ( i powinna być ) wsparciem w zachowaniu przez niego przysługującej mu godności. Taka jest bowiem istota działania instytucji pomocy społecznej. 6