POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU PAN OBSZARY WIEJSKIE WIEJSKA PRZESTRZEŃ I LUDNOŚĆ, AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA I PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ (Rural Areas Countryside Expanse and Population, Social Activity and Enterpreneurship) Pod redakcją Krystiana Heffnera i Brygidy Klemens STUDIA TOM CLXVII POLITECHNIKA OPOLSKA Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Konferencja: XXXI Seminarium Geografii Wsi: Obszary wiejskie pierwsza dekada w Unii Europejskiej i nowa perspektywa współfinansowana ze środków Unii Europejskiej, w ramach Schematu III Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013: Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Publikacja opracowana na zlecenie Politechniki Opolskiej WARSZAWA 2016
POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU Rada Redakcyjna Tadeusz Markowski (przewodniczący), Jacek Szlachta (zastępca przewodniczącego), Pawel Churski, Andrzej Klasik, Tomasz Komornicki, Piotr Lorens, Tadeusz Marszał, Janusz Zaleski, Jacek Zaucha Redakcja Wydawnictw Tadeusz Markowski (redaktor naczelny), Paulina Legutko-Kobus (zastępca redaktora naczelnego), Ewa Ryźlak (sekretarz redakcji) Adres Redakcji 00-901 Warszawa, Pałac Kultury i Nauki, piętro 23, pokój 2308, tel. (022) 182-68-75 e-mail: kpzk@pan.pl Recenzenci: Tomasz Komornicki i Ewa Pancer-Cybulska Redaktor statystyczny: Dominika Rogalińska Copyright by Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN Warszawa 2016 ISBN:978-83-63563-24-0 ISSN 0079-3507 Książka współfinansowana przez Ministerstwo Rozwoju Zgłoszenie artykułu do czasopisma jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody na opublikowanie w wersji papierowej i elektronicznej
Spis treści Contents Wstęp Krystian Heffner, Brygida Klemens Introduction.............................................................. 7 Część I Wiejska przestrzeń, obszary funkcjonalne, planowanie przestrzenne Countryside Expanse, Functional Areas, Country Planning Krystian Heffner Zmiany przestrzenne na obszarach wiejskich w Polsce w okresie transformacji i po wejściu do Unii Europejskiej Spatial Changes in the Countryside in Poland During the Transition Period and After Joining the European Union................................................. 12 Krystian Heffner, Brygida Klemens Wpływ polityki miejskiej i miejskich obszarów funkcjonalnych na rozwój obszarów wiejskich. Ocena problemu na podstawie badań literaturowych The Impact of Urban Policy and Functional Urban Areas on Rural Development Evaluation of the Research Problem Based on a Literature Study.................... 28 Sylwia Staszewska Kryteria i problemy delimitacji obszarów wiejskich strefy podmiejskiej Delimitation Criteria and Problems in the Rural Areas of the Suburban Area.......... 45 Piotr Gibas Analiza tempa rozwoju tzw. gmin obwarzankowych na tle pozostałych gmin w Polsce Analysis of the Development Pace Municipalities Bagel in Comparison to Other Municipalities in Poland.................................................... 60 Arkadiusz Babczuk, Marian Kachniarz Czy konsolidowanie małych jednostek samorządu terytorialnego w Polsce jest uzasadnione? Are Justified the Consolidation of Small Local Government Units in Poland?.......... 70 Luiza Ossowska, Dorota Janiszewska Typologia funkcjonalna obszarów wiejskich w województwie zachodniopomorskim Functional Typology of Rural Areas of Zachodniopomorskie Voivodeship............. 86 Małgorzata Twardzik Zmiany funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich w województwie śląskim (studium przypadku gmina Gorzyce) Functional and Spatial Changes of Rural Areas in the Silesian Voivodeship (Case Study: Gorzyce).......................................................... 105 3
Magdalena Szczepańska, Agnieszka Wilkaniec Przekształcenia historycznych układów przestrzennych wsi wybranych gmin województwa wielkopolskiego Transformation of Historical Patterns of Villages in Wielkopolskie Voivodeship (Chosen Municipalities)................................................... 123 Bartosz Wojtyra Lokalne strefy aktywności gospodarczej w planowaniu przestrzennym obszarów wiejskich województwa wielkopolskiego The Local Economic Activity Zones in Rural Areas Spatial Planning in Wielkopolskie Voivodeship............................................................. 142 Część II Infrastrukturalny i przyrodniczy aspekt rozwoju obszarów wiejskich Infrastructural and Environmental Aspect of Rural Areas Development Marcin Gorączko, Aleksandra Gorączko Potencjalne znaczenie tradycyjnego budownictwa wiejskiego w strategii rozwoju gminy Uniejów Potential Importance of Traditional Country Buildings in the Development Strategy of Uniejów Community................................................... 156 Wiesław Drobek, Agnieszka Gawlik, Barbara Woś Obiekty hotelarskie na terenach wiejskich jako czynnik rozwoju opolskiej wsi Hotel Facilities in Rural Areas as a Development Factor of the Opolskie Village...... 172 Anna Kołodziejczak Obszary cenne przyrodniczo szansa czy bariera dla rozwoju lokalnego gminy Sieraków Naturally Valuable Areas Chance or Barrier in the Local Development of Sieraków Commune.............................................................. 180 Dariusz Krawczyk Ewaluacja ex-post projektów wodociągowo -kanalizacyjnych na terenach wiejskich (na przykładzie wybranych gmin województwa śląskiego) Ex-post Evaluation of Water Supply and Sanitation Projects in Rural Areas (Selected Municipalities of Śląskie Voivodeship Example)................................ 191 Mieczysław Kluba, Roman Rudnicki, Łukasz Wiśniewski Intensywność organizacji produkcji rolniczej a poziom mechanizacji rolnictwa w Polsce w świetle PSR 2010 Intensity of Agricultural Production Organization and the Mechanization of Agriculture Level in Poland in the Light of the National Agricultural Census (PSR) 2010.................................................................. 214 Część III Społeczny aspekt rozwoju obszarów wiejskich: ludność, przedsiębiorczość, współpraca Social Aspect of Rural Areas Development: Population, Enterpreneurship, Co-operation Andrzej Rosner Współczesne procesy zmian zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce Contemporary Processes of Population Changes of Rural Areas in Poland........... 232 4
Monika Wesołowska Depopulacja wsi szansa czy zagrożenie dla przestrzeni wiejskiej? Rural Depopulation Chance or Threat for Rural Space?........................ 250 Jerzy Bański Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich diagnoza i wyzwania The Development of Entrepreneurship in Rural Areas Diagnosis and Challenges..... 274 Marek Kłodziński Bariery rozwoju obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem sektora małej i średniej przedsiębiorczości Barriers to the Development of Rural Areas with a Special Focus to the Small and Medium Enterprises Sector............................................. 285 Wiesława Gierańczyk Dojazdy do pracy na terenach wiejskich na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego Commuting in the Countryside. Example of Kujawsko-Pomorskie Voivodeship........ 302 Danuta Kołodziejczyk Koordynacja i współpraca między instytucjami regionalnymi i lokalnymi działającymi na rzecz rozwoju obszarów wiejskich The Co-ordination and Co-operation Between Regional and Local Institutions Acting for the Rural Areas Development............................................ 317 Oskar Wolski, Łukasz Sykała, Magdalena Dej Metoda LEADER w Polsce na tle pozostałych krajów Grupy Wyszehradzkiej wnioski w kontekście nowej perspektywy programowania The Leader Method in Poland Compared to the Other Visegrad Countries Conclusions in the Context of a New Programming Perspective.................... 332 Ewa Kiryluk-Dryjska, Jakub Hadyński, Paulina Sobieszczańska Ocena skuteczności działań programu Leader przez mieszkańców obszarów wiejskich w Polsce The Effectiveness assessment of the Leader Program in Opinions of Rural Areas Residents in Poland....................................................... 357 Małgorzata Surmacz Potrzeby społeczności wiejskich a małe projekty programu Leader na przykładzie LGD w województwie śląskim Rural Community Needs and Small Projects of Leader Programme an Example of Local Action Groups in the Silesian Voivodeship.............................. 367 Część IV Wpływ funduszy unijnych na rozwój obszarów wiejskich The Impact of the EU Funds on Rural Areas Development Andrzej Suliborski, Justyna Tomczyk Europejskie fundusze strukturalne (EFRR, EFS, FS) a nierówności rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich województwa łódzkiego European Funds (ERDF, ESF, CF) and Inequalities of Social and Economic Development of Rural Communes of Łódzkie Voivodeship........................ 384 5
Robert Szmytkie, Przemysław Tomczak Kierunki rozwoju obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego po akcesji do Unii Europejskiej Development Paths of the Dolnośląskie Voivodeship Rural Areas after the Accession to the European Union.................................................... 398 Aldona Standar Wpływ funduszy Unii Europejskiej na procesy rozwojowe na przykładzie inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej realizowanych w ramach PROW 2007 2013 przez gminy województwa wielkopolskiego The Impact of EU Funds to the Development Processes on the Example of the Technical Infrastructure Investments by Communes of Wielkopolskie Voivodeship in the Framework of RDP 2007 2013........................................ 418 Informacje o Autorach Notes on Authors......................................................... 431
WSTĘP Zmiany zachodzące na obszarach wiejskich w pierwszych dekadach XXI w. są efektem wielu procesów, nie tylko gospodarczych i społecznych, ale również politycznych i kulturalnych. Trudno pominąć również uwarunkowania środowiskowe oraz te, które wynikają ze sposobu zagospodarowania przestrzeni wiejskiej. W takim ujęciu zmieniające się struktury przestrzenne wsi często są warunkowane spuścizną materialną oraz układami społecznymi o głębokim, historycznym podłożu. Zjawiska te mają zwykle kumulatywny charakter, nie bez znaczenia jest też kwestia miejsca wsi lub społeczności lokalnej w przestrzeni regionalnej, krajowej, europejskiej, a nawet globalnej. Często to właśnie lokalizacja jest uważana za czynnik bezpośrednio warunkujący zmiany rozwojowe wsi jako skutek określonej dostępności, atrakcyjności, centralności lub peryferyjności położenia 1. Relatywnie często i dosyć jednoznacznie łączy się zmiany w wiejskiej przestrzeni z procesami rozwoju społecznego i gospodarczego, a także w nawiązaniu do oddziaływania miast lub do położenia obszarów wiejskich w układach regionalnych (peryferia, centrum, obszary metropolitalne, strefa przygraniczna itp.). Jednak powiązane z nimi zjawiska uruchomiły i przyspieszyły procesy, obniżające w wielu miejscach zarówno poziom i jakość życia wiejskiego, jak i możliwości rozwojowe wsi. Często w strefach peryferyjnych (w skali kraju, regionalnie, a nawet lokalnie) i trudnodostępnych komunikacyjnie, inicjowały zmiany odwrotne, depopulacyjne, skutkujące degradacją układów siedliskowych wsi (m.in. stopniowe zanikanie sektora usług, infrastruktury komunikacyjnej, technicznej, społecznej, dewastacja obiektów budowlanych, wzrost rozproszenia zabudowy). Proste łączenie rozprzestrzeniania się urbanizacji na obszary wiejskie z rozwojem społeczno-gospodarczym wsi i wzrostem uporządkowania zagospodarowania przestrzennego nie jest w pełni uprawnione. Dodatkowym czynnikiem, degradującym wiejskie struktury przestrzenne, w okresie poprzedzającym transformację ustrojową w Polsce, było to, że prowadzono raczej politykę rolną niż politykę rozwoju obszarów wiejskich, nie przykładając szczególnej 1 Moseley M., 2003, Rural Development: Principles and Practice. Sage, London; Heffner K., 2007, Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich. Definicje Uwarunkowania Zależności Czynniki Skutki. Badania zróżnicowania rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s. 11 26. Tak rozumiany kompleks czynników warunkujący rozwój można nazwać rentą geograficzną; por. Kopczewska K., 2008, Renta geograficzna a rozwój społeczno-gospodarczy. CeDeWu, Warszawa. 7
wagi do wartości kulturowych, przyrodniczych i krajobrazowych wsi. Wiele wiejskich układów osadniczych uległo drastycznej degradacji, mimo obowiązywania planów zagospodarowani przestrzennego. W okresie poprzedzającym wejście Polski do Unii Europejskiej bardzo silnie wzrosło rozproszenie zabudowy oraz pojawiły się liczne symptomy żywiołowej urbanizacji co sprawia, że warunki rozwoju wsi w układach regionalnych i lokalnych często różnią się zasadniczo. Szczególne znaczenie, jako czynnik niezbędny do inicjowania wzrostu gospodarczego, ma szeroko rozumiana jakość środowiska wiejskiego traktowana jako atrakcyjne i konkurencyjne miejsce zamieszkania, pracy i wypoczynku. Wśród wielu problemów rozwojowych wsi warto zwrócić uwagę na utrzymujące się w wielu regionach nadmierne uzależnienie wsi od rolnictwa oraz łączące większość obszarów stagnujących i depopulacyjnych, zwykle peryferyjnych w różnych kontekstach, trendy przewagi odpływu nad napływem ludności. Duże znaczenie ma także segmentacja rynku pracy na obszarach wiejskich, a niska gęstość zaludnienia staje się stopniowo barierą dla działalności gospodarczej i wzrostu gospodarczego. Wprawdzie w okresie 2014 2020 znaczne środki finansowe ukierunkowano na rozwój miast, co rodzi pytania, w jaki sposób może to wpłynąć na rozwój obszarów wiejskich oraz, jakie działania powinny być podjęte, aby rozwój ten był zrównoważony, wielofunkcyjny i generował jak największe korzyści dla mieszkańców i gospodarki. Prezentowane Studia nawiązują do wielu ze wskazanych zagadnień związanych z rozwojem obszarów wiejskich. Zakres merytoryczny zawartych w nich prac obejmuje: przestrzeń wiejską, delimitację i typologię obszarów wiejskich, wielofunkcyjność obszarów wiejskich, powiązania funkcjonalne miasto-wieś, aktywność społeczną i gospodarczą mieszkańców wsi, problematykę przedsiębiorczości na wsi oraz zagadnienia dotyczące wykorzystania funduszy unijnych, jak również dziedzictwa przyrodniczego, kulturowego, architektonicznego i infrastrukturalnego w rozwoju obszarów wiejskich. Pierwsza część publikacji została poświęcona zagadnieniom wiejskiej przestrzeni, obszarom funkcjonalnym i planowaniu przestrzennemu. K. Heffner przeprowadza analizę dokonanych i potencjalnych zmian przestrzennych na obszarach wiejskich w Polsce po 1990 r. w układzie studium przeglądowego z licznymi odniesieniami do literatury. Opracowanie jest próbą uporządkowania wiedzy o współczesnych przekształceniach przestrzeni wiejskiej w Polsce. K. Heffner wspólnie z B. Klemens, podejmują próbę oceny znaczenia polityki miejskiej i miejskich obszarów funkcjonalnych dla rozwoju obszarów wiejskich z perspektywy poziomu unijnego i krajowego. S. Staszewska poddaje krytycznej analizie kryteria delimitacji obszarów wiejskich strefy podmiejskiej polskiego miasta, wskazując także na opisywane w literaturze krajowej i zagranicznej problemy wynikające z tego zagadnienia. P. Gibas dokonał analizy kierunków oraz tempa rozwoju tzw. gmin obwarzankowych na tle pozostałych gmin w Polsce, rozważając czy konieczne jest podjęcie działań na rzecz połączenia administracyjnego odrębnych jednostek terytorialnych gmin obwarzankowych. A. Babczuk i M. Kachniarz podjęli rozważania na 8
temat dylematu małych gmin wiejskich na tle teoretycznych argumentów za konsolidacją jednostek samorządu terytorialnego, wskazując na doświadczenia ex-post w osiągnięciu oczekiwanych rezultatów takich reform. L. Ossowska i D. Janiszewska przeprowadziły typologię funkcjonalną obszarów wiejskich woj. zachodniopomorskiego uwzględniając ich kondycję społeczno-gospodarczą oraz pełnione funkcje. M. Twardzik na przykładzie gminy Gorzyce ukazuje przemiany funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich w woj. śląskim odbywające się za sprawą funduszy i programów UE, środków regionalnych oraz inwestycji prywatnych. M. Szczepańska i A. Wilkaniec dokonują oceny stanu zachowania układów przestrzennych wybranych wsi w woj. wielkopolskim, biorąc pod uwagę położenie i specyfikę poszczególnych gmin województwa. B. Wojtyra przedstawia problematykę powstawania i funkcjonowania lokalnych stref aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego ukazując to zagadnienie w kontekście tematyki planowania przestrzennego. W kolejnej części, M. Gorączko i A. Gorączko analizują efekty przeprowadzonych w gminie Uniejów badań przedstawiając założenia koncepcji nowej marki turystycznej w postaci tradycyjnej regionalnej architektury wiejskiej. W. Drobek, A. Gawlik i B. Woś dokonują analizy specyfiki obiektów hotelarskich na terenach wiejskich woj. opolskiego i ich wpływu na rozwój społeczno-ekonomiczny wsi opolskiej. A. Kołodziejczak rozważa zagadnienie, czy obszary cenne przyrodniczo stanowią szansę czy też barierę dla rozwoju lokalnego Sierakowa. D. Krawczyk, na przykładzie studium przypadków wsi z woj. śląskiego dokonuje ewaluacji ex-post projektów wodociągowo-kanalizacyjnych na terenach wiejskich. M. Kluba, R. Rudnicki i Ł. Wiśniewski przedstawiają przestrzenne zróżnicowanie poziomu intensywności organizacji produkcji rolniczej w układzie powiatów w Polsce, ukazując to zjawisko w kontekście poziomu mechanizacji rolnictwa w świetle PSR 2010. W części trzeciej skupiono się na społecznym aspekcie rozwoju obszarów wiejskich, analizując problemy ludnościowe, przedsiębiorczość i szeroko rozumianą współpracę. A. Rosner dokonał szerokiej analizy współczesnych procesów zmian zaludnienia obszarów wiejskich pod kątem m.in. udziału ludności wiejskiej w Polsce czy różnic struktury demograficznej i przestrzennej między miastem a wsią. M. Wesołowska podjęła temat depopulacji wsi w kontekście szans i zagrożeń dla przestrzeni wiejskiej. J. Bański skoncentrował się na diagnozie przedsiębiorczości na terenach wiejskich uwzględniając obszary problemowe oraz wskazując strategiczne kierunku rozwoju mikroprzedsiębiorstw na wsi. M. Kłodziński analizuje bariery rozwoju obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem sektora małej i średniej przedsiębiorczości, wskazując również sposoby wsparcia rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej. W. Gierańczyk skupiła się na prezentacji skali i kierunków dojazdów do pracy na terenach wiejskich woj. kujawsko-pomorskiego. D. Kołodziejczyk dokonała oceny możliwości rozwoju koordynacji i współpracy między instytucjami regionalnymi i lokalnymi działającymi na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, wykorzystując w tym celu przykłady w woj. warmińsko-mazurskim i mazowieckim. O. Wolski, M. Ł. Sy- 9
kała, M. Dej prezentują wyniki ilościowych i jakościowych badań metody Leader w Polsce na tle pozostałych krajów Grupy Wyszehradzkiej, wskazując jednocześnie rekomendacje na nową perspektywę programowania. E. Kiryluk-Dryjska, J. Hadyński i P. Sobieszczańska ocenili skuteczność działań programu Leader przez mieszkańców obszarów wiejskich w Polsce i wskazali pożądane kierunki działań aktywizujące mieszkańców wsi do partycypacji w programie. M. Surmacz scharakteryzowała potrzeby społeczności wiejskich w kontekście małych projektów programu Leader na przykładzie LGD w woj. śląskim. Ostatnia część książki zawiera opis wpływu funduszy unijnych na rozwój obszarów wiejskich. A. Suliborski i J. Tomczyk określili rolę wielkości funduszy strukturalnych wchodzących w skład polityki regionalnej (EFRR, EFS, FS) w kształtowaniu nierówności rozwoju społeczno-gospodarczego gmin wiejskich woj. łódzkiego. R. Szmytkie i P. Tomczak identyfikują współczesne kierunki rozwoju obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego po akcesji do Unii Europejskiej, ukazując ścieżki rozwoju poszczególnych gmin, jak również obszary problemowe wymagające wsparcia zewnętrznego. A. Standar przedstawiła wpływ funduszy Unii Europejskiej, w tym przede wszystkim środków PROW, na procesy rozwojowe gmin miejsko-wiejskich i wiejskich woj. wielkopolskiego. Zaprezentowane w tomie prace stanowią cenny przyczynek do rozważań na temat procesów rozwojowych i przekształceń obszarów wiejskich i z pewnością staną się ważnym głosem w dyskusji o sposobach kształtowania przestrzeni wiejskiej, roli aktywności społecznej i działalności gospodarczej, a także wpływie środków unijnych na szeroko pojmowany rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Przedstawione wyniki badań empirycznych i rozważań teoretycznych mogą być również podstawą do formułowania i prowadzenia polityki rozwoju obszarów wiejskich. Dyskusja nad zagadnieniami rozwoju wsi jest aktualna i ważna, zwłaszcza w kontekście kolejnego okresu programowania rozwoju w krajach Unii Europejskiej na lata 2014 2020 i jego możliwych implikacji dla obszarów wiejskich. Krystian Heffner Brygida Klemens 10