Czas. Stomatol., 2010, 63, 10, 610-620 2010 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Wybrane testy psychologiczne u pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej lub chorobą Parkinsona Selected psychological tests in patients with Burning Mouth Syndrome or Parkinson s disease Magdalena Mendak, Tomasz Konopka Z Katedry Periodontologii Akademii Medycznej we Wrocławiu Kierownik Katedry: prof. dr hab. M. Ziętek Summary Introduction: Burning mouth syndrome (BMS) is a relatively common condition with multifactorial etiology and pathogenesis. Aim of the study: To define similarities in the psychological profile of patients with BMS and Parkinson s disease on the basis of selected psychological tests. Material and methods: The clinical examination was carried out on 83 patients divided into three groups (group I patients with BMS, the age range 41-82 years, group II 20 patients with PD, the age range 51-81 years, control group III 30 patients, the age range 42-83 years). The State-Trait Anxiety Inventory psychological tests were carried out and the General Health Questionnaire GHQ-28 was evaluated. Results: Statistically significant differences between Groups III and I with regard to state anxiety and the results of GHQ-28 test were demonstrated. The differences between Groups II and I were revealed in all the examined parameters. Conclusions: Patients with burning mouth syndrome often experience high anxiety levels, and the intensity of pain sensations adversely affects the self-awareness of their health condition. The psychological disturbances in patients with Parkinson s disease were significantly more profound than in those with BMS. The psychological profiles of both of these groups were similar and in both cases the anxiety symptoms may initiate or intensify the somatic symptoms. KEYWORDS: burning mouth syndrome, etiopathogenesis, Parkinson s disease, psychological tests Streszczenie Wprowadzenie: zespół pieczenia jamy ustnej (BMS) jest stosunkowo częstą chorobą o wieloczynnikowej etiopatogenezie. Cel pracy: na podstawie wybranych testów psychologicznych określono podobieństwa w profilu psychologicznym pomiędzy pacjentami z BMS i chorobą Parkinsona. Materiał i metody: zbadano 83 osoby z trzech grup: I grupa 33 osoby z BMS w wieku od 41 do 82 lat, II grupa 20 pacjentów z chorobą Parkinsona w wieku od 51 do 81 lat, III grupa 30 osób w wieku od 42 do 83 lat). U wszystkich badanych wykonano testy psychologiczne: Inwentarz Cechy i Stanu Lęku oraz Ogólny Stan Zdrowia (GHQ-28). Wyniki: wykazano istotne statystycznie różnice pomiędzy grupami I i III w zakresie lęku-stanu i wyników testu GHQ-28 oraz pomiędzy grupami I i II w zakresie wszystkich badanych parametrów. Wnioski: u pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej występuje najczęściej wysoki poziom lęku, zaś natężenie dolegliwości bólowych wpływa negatywnie na postrzeganie własnego zdrowia ogólnego. Zaburzenia psychologiczne u pacjentów z chorobą Parkinsona były istotnie głębsze niż w przebiegu BMS. Profile psychologiczne tych pacjentów były jednak zbliżone i w obu tych przypadkach objawy lęku mogą wyzwalać lub nasilać objawy somatyczne. HASŁA INDEKSOWE: zespół pieczenia jamy ustnej, etiopatogeneza, choroba Parkinsona, testy psychologiczne. 610
2010, 63, 10 Zespół pieczenia jamy ustnej Wstęp Zespół pieczenia jamy ustnej (ang. burning mouth syndrome BMS) jest przewlekłym zespołem bólowym o wieloczynnikowej etiologii występującym najczęściej u kobiet w wieku starszym i średnim [2, 5, 14, 15, 21, 24]. Wśród ogólnoustrojowych przyczyn BMS wymienia się: cukrzycę, zaburzenia hematologiczne, niedobór witamin z grupy B (B1, B2, B6, B12), niedobór żelaza i kwasu foliowego, niedobory pokarmowe, czynniki hormonalne (menopauza), choroby przewodu pokarmowego, zaburzenia psychiczne, neurologiczne, chemioterapię, polipragmazję, a także niespecyficzne zaburzenia immunologiczne [16, 24]. Istotnym czynnikiem etiologicznym BMS są zaburzenia psychologiczne i psychiczne stwierdzane w tej grupie pacjentów [13, 18]. Możliwe jest, że uciążliwe objawy zespołu pieczenia jamy ustnej wywołują w konsekwencji zaburzenia lękowe i depresyjne [8] lub, że pieczenie jest jednym z objawów tych pierwotnych wówczas zaburzeń [22]. Lamb i wsp. [12] badając 47 pacjentów z BMS, stwierdził zaburzenia psychiczne u 44% pacjentów w porównaniu do 16% w grupie kontrolnej. Rojo i wsp. [23] oceniając 74 pacjentów z BMS, wykazał zaburzenia psychiczne u 51% badanych. W badaniach Bogetto i wsp. [3] wśród 102 pacjentów z BMS stwierdzono 71% osób z zaburzeniami psychicznymi. Browning i wsp. [4] szacują odsetek pacjentów z BMS, u których rozpoznano depresję lub zaburzenia lękowe na 44%, w porównaniu do 16% wśród pacjentów leczonych przez stomatologa z towarzyszącymi chorobami somatycznymi. Badania wykonane w Polsce przez Miller i wsp. [17] w grupie 74 pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej wykazały obecność zaburzeń psychicznych u 54% badanych (35% zaburzenia depresyjne, 15% mieszane zaburzenia depresyjne i lękowe, 4% uogólnione zaburzenia lękowe). Wśród osób z zespołem pieczenia jamy ustnej najczęściej rozpoznawanym zaburzeniem psychicznym jest depresja, a następnie stany lękowe [3, 23]. Pacjenci cierpiący na BMS często martwią się swoim stanem zdrowia i mogą się również uskarżać na zaburzenia snu (trudności w zasypianiu, częste budzenie się w nocy) [29]. U pacjentów z BMS dominująca część objawów może być powiązana z doświadczeniami życiowymi, będącymi jednocześnie ważnym źródłem stresu [23]. Możliwe jest również, że objawy lękowe, depresyjne lub inne zaburzenia wynikające ze stresu emocjonalnego lub psychosocjalnego u pacjentów z BMS nie występują na co dzień, lecz pojawiają się okresowo w powiązaniu z pieczeniem jamy ustnej [5]. Zaburzenia psychologiczne występują powszechnie wśród osób z innymi przewlekłymi zespołami bólowymi. Pacjenci z długą historią leczenia nietypowego bólu zębopochodnego, bólu twarzowego czy idiopatycznej artromialgii wykazują różnego typu zaburzenia [27]. Może to świadczyć o tym, że wystąpiły one jako skutek przewlekłego bólu. Z drugiej strony, pacjenci z BMS cierpiący jednocześnie na zaburzenia psychologiczne, wykazują często inne objawy patologiczne, takie jak: zwiększone napięcie mięśni żwaczy czy nawyki parafunkcyjne. Często stwierdza się u nich również nieprawidłowo zaprojektowane i wykonane uzupełnienia protetyczne, które nasilają wyżej wymienione objawy. Zwiększone napięcie żwaczy i parafunkcje są również powiązane z występowaniem lęku i depresji u tych pacjentów [20, 25], co może dowodzić, że zaburzenia psychologiczne występują pierwotnie i generują powstawanie innych patologii, w tym BMS. 611
M. Mendak, T. Konopka Czas. Stomatol., Badania Jerlanga i wsp. [11] wskazują na możliwość powiązania BMS z aleksytymią. Greckie wyrażenie: aleksytymia oznacza objaw polegający na niezdolności do rozumienia i identyfikowania emocji. Aleksytymicy nie potrafią odróżniać pobudzenia emocjonalnego od fizjologicznego, skupiają się na fizjologicznych objawach towarzyszących przeżywaniu emocji i przypisują im zewnętrzne źródła (np. dreszcz wywołany podnieceniem jako efekt przeciągu). Nie rozumieją, że odczuwane przez nich doznania fizjologiczne są przejawem emocji. Często jest to dla nich źródłem troski o zdrowie, gdyż sądzą, że te wrażenia cielesne są objawami choroby somatycznej. Aleksytymia wiąże się z podwyższonym poziomem hipochondrii, obniżoną potrzebą poznawania, oraz obniżoną refleksyjnością psychologiczną. Aleksytymicy dostrzegają u siebie więcej objawów psychosomatycznych, aniżeli osoby niealeksytymiczne i częściej występuje u nich somatyzacja. Aleksytymii towarzyszy podwyższony poziom depresji. W badaniach 20 pacjentek z BMS Jerlang i wsp. [11] wykazali, że większość z nich miała objawy aleksytymii. Powyższe badania dowodzą, że ból w BMS może mieć podłoże psychogenne, co utrudnia eliminację tego i innych objawów zespołu pieczenia jamy ustnej [19]. Obecnie etiologię zespołu pieczenia jamy ustnej wiąże się z zaburzeniami w odbieraniu i analizowaniu informacji czuciowych na różnych poziomach ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego [9], jak również z dysfunkcją układu nigrostriatalnego, podobną do występującej w chorobach zwyrodnieniowych i przebiegających z zaburzeniami czynności układu dopaminergicznego (np. choroba Parkinsona PD) [10]. Cel pracy Ze względu na sugerowane podobieństwa w profilach psychologicznych pomiędzy pacjentami z zespołem pieczenia jamy ustnej a chorobą Parkinsona postanowiono wykonać wybrane testy psychologiczne w tych grupach chorych. Materiał i metody W badaniach uczestniczyły 83 osoby. Wyróżniono trzy grupy badanych: I grupa 33 osoby z zespołem pieczenia jamy ustnej rekrutowane spośród pacjentów zgłaszających się do Zakładu Patologii Jamy Ustnej Akademii Medycznej we Wrocławiu, II grupa 20 osób z chorobą Parkinsona hospitalizowanych w Klinice Neurologii Akademii Medycznej we Wrocławiu, III grupa 30 osób bez objawów pieczenia jamy ustnej oraz choroby Parkinsona (grupa kontrolna). Kryteria wykluczające pacjentów z badań były następujące: pacjenci z uchwytnymi klinicznie zmianami patologicznymi błony śluzowej jamy ustnej mogącymi być powodem dolegliwości bólowych, pacjenci z wtórnym BMS na tle niedoboru czynników krwiotwórczych (wit. B12, żelaza, kwasu foliowego), pacjenci z wtórnym BMS na tle niedoboru witamin z grupy B (B1, B2, B6, PP), pacjenci z wtórnym BMS na tle cukrzycy i zaburzeń poziomu glukozy we krwi, pacjenci z dodatnimi wynikami posiewów w kierunku grzybów z rodzaju Candida w jamie ustnej. Kryteria rozpoznania wtórnego BMS przyjęto według Scala i wsp. [24]. U osób z pieczeniem jamy ustnej określano czas trwania 612
2010, 63, 10 Zespół pieczenia jamy ustnej dolegliwości w latach oraz natężenie dolegliwości (mierzone w skali VAS). Pacjenci zakwalifikowani do badań byli w wieku powyżej 40 lat. Wśród badanych przeważały kobiety. W I grupie było 27 kobiet i 6 mężczyzn w wieku od 41 do 82 lat (średnia 61,5 lat, mediana 60,0). W II grupie było 15 kobiet i 5 mężczyzn w wieku od 51 do 81 lat (średnia 65,6 lat, mediana 66,5). Z kolei w III grupie było 20 kobiet i 10 mężczyzn w wieku od 42 do 83 lat (średnia 60,5 lat, mediana 59,0). Wszystkie osoby zakwalifikowane do badań zostały zapoznane z opisem projektu badań i wyraziły na nie świadomą zgodę. Badania zostały pozytywnie zaopiniowane przez Komisję Bioetyczną Akademii Medycznej we Wrocławiu. Badanie psychologiczne polegało na wypełnieniu przez pacjentów testów polecanych przez Pracownię Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warszawie. Były to tzw. Kwestionariusz Stanu i Cechy Lęku (ISCL-STAI) w polskiej adaptacji Spielbergera, Strelaua, Tysarczyka i Wrześniewskiego [28]. Test ten stosowany jest w badaniach eksperymentalnych wymagających rejestrowania zmian nasilenia lęku. Opiera się na rozróżnieniu między lękiem rozumianym jako stan przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie, a lękiem rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Pacjenci wypełniali również Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 [7]. Test ten ocenia występowanie braku możliwości zdrowego funkcjonowania oraz psychicznego dystresu, polegającego na subiektywnym odczuwaniu nieprzyjemnego i destrukcyjnego stanu stresu i przykrego napięcia, co wpływa na osobę dezorganizująco i utrudnia jej codzienne czynności. Pacjenci wypełniali arkusze testów w osobnym gabinecie z zapewnieniem spokoju i ciszy. Wypełnione testy oceniał mgr psychologii, za pomocą odpowiedniego podręcznika i klucza. W analizie statystycznej zastosowano test Manna-Whitney a. Dla wybranych par parametrów wykonano analizę korelacji, wyliczając współczynnik korelacji Spearmanna. Dla każdego testu p 0,05 uznawano za znaczące statystycznie. Analizę statystyczną wykonano za pomocą komputerowego pakietu programów statystycznych EPIINFO Ver. 3.4.3 z dnia 08-11-2007. Wyniki W badaniu psychologicznym wykonanym za pomocą Kwestionariusza Stanu i Cechy Lęku (STAI) surowe wyniki zostały zamienione na wyniki zestandaryzowane dla płci i wieku (steny). Skala stenowa jest skalą 10 punktową, na której wyniki 1-4 interpretowane są jako niskie (świadczą o niskim poziomie lęku jako cechy i stanu), wyniki 5-6 są przeciętne (średni poziom lęku jako cechy i stanu), wyniki 7-10 interpretowane są jako wysokie (świadczą o wysokim poziomie lęku jako cechy i stanu). Wyniki surowe testu Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 uzyskane podczas badania zostały zamienione na wyniki zestandaryzowane (steny). Skala stenowa jest skalą 10 punktową, na której wyniki 1-4 interpretowane są jako niskie (dobre postrzeganie własnego stanu zdrowia), wyniki 5-6 interpretowane są jako przeciętne (średnie postrzeganie własnego stanu zdrowia), wyniki 7-10 jako wysokie (złe postrzeganie własnego stanu zdrowia). Interpretację zbiorczą wyników testów psychologicznych zestawiono w tabeli 1. Porównanie zestandaryzowanych wyników w teście lęku stanu z ogólnym stanem zdrowia (GHQ-28) u pacjentów z BMS, chorobą Parkinsona i grupą kontrolną zilustrowano na 613
M. Mendak, T. Konopka Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Interpretacja testów psychologicznych w trzech badanych grupach Grupa I Wyniki niskie Wyniki przeciętne Wyniki wysokie II III I II III I II Lęk - stan 4 1 9 15 0 14 14 19 7 Lęk - cecha 11 1 14 14 4 13 8 15 3 GHQ-28 3 0 16 15 3 11 15 17 3 III T a b e l a 2. Analiza różnic w medianach testów STAI i GHQ-28 pomiędzy grupami I a III Test I III M SD N M SD N P Lęk - stan 6,00 1,85 33 5,00 1,87 30 0,025 Lęk - cecha 5,00 1,89 33 5,00 1,52 30 0,111 GHQ-28 6,00 1,70 33 4,00 1,44 30 0,000 M mediana, SD odchylenie statndardowe, N liczba osób. T a b e l a 3. Analiza różnic w medianach testów STAI i GHQ-28 pomiędzy grupami I a II Test I II M SD N M SD N P lęk stan 6,00 1,85 33 8,50 1,60 20 0,000 lęk cecha 5,00 1,89 33 7,00 1,42 20 0,001 GHQ-28 6,00 1,70 33 8,00 1,09 20 0,001 M mediana, SD odchylenie statndardowe, N liczba osób. ryc. 1, 2 i 3. Oceniono różnice pomiędzy poszczególnymi grupami w medianach testów psychologicznych. Uzyskane wyniki zestawiono w tab. 2 i 3. Wykazano istotne różnice pomiędzy I i III grupą w zakresie lęku-stanu i wyników testu GHQ-28 oraz pomiędzy I i II grupą w zakresie wszystkich trzech badanych parametrów. W grupie BMS zbadano korelację wartości stenów w testach psychologicznych z czasem pieczenia i natężeniem bólu w skali VAS. Wyniki zestawiono w tab. 4. Nie wykazano istotnych zależności między parametrami psychologicznymi a czasem pieczenia. Wykazano natomiast istotną dodatnią korelację pomiędzy natężeniem bólu a psychicznym dystresem, którego miarą jest test GHQ-28. Omówienie wyników i dyskusja Badania psychologiczne w zespole pieczenia jamy ustnej są wykonywane od dawna, zaś 614
2010, 63, 10 Zespół pieczenia jamy ustnej Ryc. 1. Porównanie wyników lęku-stanu z Kwestionariuszem Ogólnego Stanu Zdrowia (GHQ-28) u pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej (I grupa). Ryc. 2. Porównanie wyników lęku-stanu z Kwestionariuszem Ogólnego Stanu Zdrowia (GHQ-28) u pacjentów z chorobą Parkinsona (II grupa). Ryc. 3. Porównanie wyników lęku-stanu z Kwestionariuszem Ogólnego Stanu Zdrowia (GHQ-28) w grupie kontrolnej (III grupa). ich wyniki są zbliżone (tab. 5). Istotnie podwyższony poziom lęku i depresji u pacjentów z BMS wykazali Van der Ploeg [29], Grushka [9], Browning [4], Lamb [12], Zilli [cyt. wg 6] i Rojo i wsp. [23]. Również Bergdahl i wsp. [2] stwierdzili istotnie wyższy poziom lęku u pacjentów z BMS z towarzyszącym mu niższym poziomem socjalizacji. W badaniach Carlsona i wsp. [5] wykazano istotne obniżenie progu bólu u pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej, co być może prowadzi do nadmiernego odczuwania fizjologicznych bodźców. Również choroba Parkinsona jest schorzeniem predysponującym do zapadalności na T a b e l a 4. Korelacja Spearmana wartości stenów w testach STAI i GHQ-28 z czasem pieczenia i natężeniem bólu w skali VAS w BMS Test N r P Lęk-stan a czas pieczenia 33 0,25 0,156 Lęk-cecha a czas pieczenia 33 0,20 0,270 GHQ-28 a czas pieczenia 33-0,14 0,436 Lęk-stan a wynik w skali VAS 33 0,24 0,186 Lęk-cecha a wynik w skali VAS 33 0,27 0,124 GHQ-28 a wynik w skali VAS 33 0,39 0,024 615
M. Mendak, T. Konopka Czas. Stomatol., T a b e l a 5. Testy psychologiczne stosowane u pacjentów z BMS i ich wyniki wg różnych autorów Autor, kraj Rok N Rodzaj testu Wyniki Van der Ploeg i wsp. [29], Holandia Grushka i wsp. [9], Kanada Browning i wsp. [4], Anglia 1987 154 STAI DACL Somatyczna reakcja na stres Inwentarz osobowości 1987 72 Inwentarz osobowości MMPI 1987 25 MADS GHQ-28 Istotnie podwyższony poziom lęku Podwyższony poziom depresji Istotnie wyższa somatyczna reakcja na stres Istotnie wyższy poziom neurotyzmu Istotnie wyższy poziom depresji, złości, lęku, koncentracji na funkcji ciała, izolacji socjalnej Istotnie częstsze występowanie depresji Wynik wysoki u 52% badanych Lamb i wsp. [12], Szkocja Zilli i wsp. [cyt. wg 6], Kanada 1988 47 Test C Cattella 16PF Istotne zaburzenie w zakresie labilności psychoemocjonalnej, lęku i depresji 60% badanych z zaburzeniami psycholog. 1989 27 IDA GHQ-28 75% z depresją, 41% z podwyższonym lękiem Wynik wysoki u 48% badanych Rojo i wsp. [23], Hiszpania 1993 110 Skala lęku wg Hamiltona Skala depresji wg Hamiltona 10,8% pacjentów z podwyższonym lękiem 31% pacjentów z depresją 51,3% pacjentów z diagnozą psychiatryczną Bergdahl i wsp. [1], Szwecja Bogetto i wsp. [3], Włochy 1995 32 Karolińska skala osobowości Skala osobowości PSF Skala jakości życia (QLS) Istotnie niższy poziom socjalizacji i wzrost lęku Osoby z BMS bardziej znużone i wrażliwe Osoby z BMS bardziej smutne Brak różnic w odniesieniu do zdrowych 1995 102 BPRS 23,5% pacjentów z BMS jedno rozpoznanie psychiatryczne, 4,9% z dwoma, 3% z trzema Częstsze występowanie epizodów depresji Carlson i wsp. [5], USA 2000 33 MPQ-Short Form MPI SCL-90R Istotnie obniżony próg bólu Istotnie obniżony próg bólu W BMS brak częstszego występowania dystresu psychologicznego Badania własne 2010 33 STAI GHQ-28 88% pacjentów z wynikami przeciętnymi i wysokimi w zakresie lęku-stanu i 67% w zakresie lęku-cechy 46% osób z wysokimi wynikami w teście GHQ-28 N liczba badanych osób, STAI Inwentarz stanu i cechy lęku, DACL Wykaz Objawów Depresyjnych, MADS Skala Depresji Montgomery-Asberga, GHQ -28 Test Ogólnego Stanu Zdrowia, IDA Skala Rozdrażnienia, Depresji i Lęku, PSF Psychologiczna Skala Funkcjonowania, BPRS Krótki Test Psychiatryczny, MPI Wielowymiarowy Kwestionariusz Bólu, MPQ Kwestionariusz Bólu McGilla, SCL Skorygowany Wykaz Objawów. 616
2010, 63, 10 Zespół pieczenia jamy ustnej różne choroby psychiczne lub do wystąpienia zaburzeń psychologicznych. Należą do nich: zaburzenia lękowe, stany depresyjne, zaburzenia poznawcze i polekowe, otępienie, zaburzenia psychotyczne i zaburzenia snu. Te częste objawy obniżają znacząco jakość życia pacjentów oraz wikłają przebieg choroby [26]. Wobec tak powszechnie stwierdzanych zaburzeń psychologicznych i psychicznych u pacjentów z BMS i PD celowe było wykonanie wybranych testów psychologicznych w tych grupach chorych. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (STAI) opiera się na rozróżnieniu między lękiem rozumianym jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki, a lękiem rozumianym jako względnie stała cecha osobowości (lęk- -cecha). Lęk rozumiany jako stan charakteryzuje się subiektywnymi, świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszy związana z nimi aktywacja lub pobudzenie autonomicznego układu nerwowego. Charakterystyczną właściwością lęku jest zmienność pod wpływem oddziaływania różnego rodzaju czynników zagrażających. Lęk rozumiany jako cecha jest to termin teoretyczny oznaczający motyw lub nabytą dyspozycję behawioralną, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowania na nie stanami lęku, nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa [28]. Osoby o wysokim poziomie lęku-cechy w porównaniu z osobami o niskim jej nasileniu nie muszą w sposób stały przejawiać wyższego poziomu lęku-stanu. Będą go natomiast przejawiać (reagować lękiem) w sytuacjach silnie zagrażających. Wyniki badań twórców tej teorii pokazują, że bez względu na rodzaj sytuacji z wyższym poziomem lęku-cechy wiąże się wyższy poziom lęku-stanu [28]. Wysokie wyniki w wymiarze leku-stanu mogą świadczyć o stresie spowodowanym sytuacją badania lub też trudną sytuacją życiową, w jakiej znajduje się obecnie badana osoba. Wysokie wyniki w wymiarze lęku-cechy mogą świadczyć o względnie stałej dyspozycji osobowościowej powodującej zwiększoną podatność na nerwice, stany depresyjne i stany lękowe. W badaniach własnych wysokie i przeciętne wyniki w zakresie lęku-stanu uzyskało 87,8% osób z BMS, 95% badanych z PD i 70% osób z grupy kontrolnej. W zakresie lęku-cechy odsetek ten w poszczególnych grupach wynosił: I 66,6%, II 95%, III 53%. Podobne wyniki uzyskali Van der Ploeg i wsp. [29] wykazali oni istotnie podwyższony poziom lęku u badanych pacjentów z BMS. Wysokie wyniki w zakresie lęku-stanu w trzech badanych grupach świadczą o stresie podczas badania w jakim znajdowali się ci pacjenci. Istotnie wyższe wyniki w zakresie lęku-cechy uzyskane u pacjentów z chorobą Parkinsona świadczą o predyspozycji tych pacjentów do zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy nerwica lękowa. Zarówno lęk- -stan jak i lęk-cecha u pacjentów z chorobą Parkinsona były istotnie wyższe w stosunku do grupy z BMS, w zakresie lęku-stanu również w odniesieniu do grupy kontrolnej, co może wynikać z przewlekłego charakteru tej choroby. Występowanie objawów psychotycznych w chorobie Parkinsona może wiązać się również z zaburzeniami w obrębie szlaków dopaminergicznych, adrenergicznych, seroninergicznych i peptydergicznych [26]. Pytania zawarte w kwestionariuszu GHQ- 28 koncentrują się na psychologicznych aspektach stanu zdrowia. Kwestionariusz dotyczy dwóch głównych zjawisk, tzn. braku możliwości zdrowego funkcjonowania oraz psychicznego dystresu. Jest on subiektywnie odczuwanym nieprzyjemnym i destrukcyjnym stanem 617
M. Mendak, T. Konopka Czas. Stomatol., stresu i przykrego napięcia wpływającego na osobę dezorganizująco, utrudniając jej codzienne czynności. W wyniku przewlekłego dystresu ulega osłabieniu odporność organizmu, co przyczynia się do zwiększenia podatności na niektóre choroby somatyczne i infekcje oraz do trudności w leczeniu chorób przewlekłych [7]. Dystres psychiczny objawia się często w postaci objawów depresyjnych i lęku, do których odnoszą się pozycje Kwestionariusza GHQ-28. W badaniach własnych najwyższą wartość w tym teście uzyskano dla grupy II, następnie I i kontrolnej. Wykazano istotne różnice pomiędzy wszystkimi grupami. Na uwagę zasługuje bardzo wysoka zbieżność wyników badań własnych z wykorzystaniem testu GHQ-28 z wynikami obserwacji Browninga i wsp. [4] i Zilli i wsp. [cyt. wg 6]. Ponieważ Kwestionariusz GHQ-28 mierzy subiektywne poczucie ogólnego stanu zdrowia można założyć, że osoby z chorobą Parkinsona spostrzegają swój stan zdrowia najgorzej. Prawdopodobnie poczucie to jest przyczyną dystresu psychicznego, który związany jest z wymiarami lęku i depresji. Subiektywne spostrzeganie własnego stanu zdrowia jako złego może u nich prowadzić do podwyższenia poziomu lęku (lęku-stanu) oraz przyczynić się do wystąpienia lub nasilenia już występujących stanów depresyjnych. Objawy lęku i depresji mogą ulec transformacji i ujawnić się w postaci objawów psychosomatycznych. W mniejszym stopniu dotyczy to również pacjentów z BMS. Należy zwrócić uwagę, że w świetle wcześniejszych badań [7] wyniki GHQ-28 ulegają podwyższeniu wraz z wiekiem (po 75 r.ż). Są one również wyższe u osób bezrobotnych oraz u osób o obiektywnie złym stanie zdrowia (zwłaszcza przewlekle leczonych). Może to wyjaśniać większy odsetek osób z wysokimi wynikami wśród pacjentów z chorobą Parkinsona. Analizując natężenie dolegliwości bólowych w grupie BMS stwierdzono, że u 13/15 pacjentów, którzy uzyskali wysokie wyniki w teście GHQ-28 średnie nasilenie pieczenia w skali VAS było większe lub równe 5. U trzech pacjentów z chorobą Parkinsona i współistniejącym pieczeniem jamy ustnej, wysokie wartości w teście GHQ-28 pokrywały się z bólem w skali VAS też większym lub równym 5. Świadczy to o niekorzystnym wpływie odczuwanych dolegliwości na postrzeganie własnego stanu zdrowia. Analizując ryciny 1, 2 i 3 (porównanie wyników lęku-stanu z GHQ-28) można zauważyć, że pacjenci uzyskujący wysokie bądź średnie wyniki w zakresie lęku-stanu również uzyskiwali przeważnie zbliżone wyniki w Kwestionariuszu GHQ-28. We wszystkich tych grupach różnica między wynikami obu tych testów nie przekraczała 2 stenów. W grupie BMS różnicę większą niż 2 steny wykazano u jednego pacjenta (pacjent 24 3 steny), w grupie PD u 3 osób (pacjent 7 4 steny, pacjent 9 3 steny i pacjent 12 3 steny). W grupie kontrolnej znaczącą różnicę pomiędzy stenami wykazano u 3 osób (pacjent 9 3 steny, pacjent 14 4 steny i pacjent 19 5 stenów). Ponieważ obie metody zostały zaproponowane do oceny między innymi lęku, można przypuszczać, że osoby te w wyniku napięcia spowodowanego sytuacją badania udzieliły nieszczerych odpowiedzi dotyczących ich samopoczucia. Podsumowanie Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki można przypuszczać, że u pacjentów z zespołem pieczenia jamy ustnej, którzy uzyskali wysokie wyniki w obu prezentowanych powyżej testach, czynniki psychologiczne, takie jak: lęk, stres, stany depresyjne mogły przyczynić się do powstania BMS. 618
2010, 63, 10 Zespół pieczenia jamy ustnej Podziękowania Autorzy pracy składają serdeczne podziękowania mgr psychologii Ewie Dobrzyckiej za pomoc w interpretacji wyników testów psychologicznych. Piśmiennictwo 1. Bergdahl J, Anneroth G, Perris H: Personality characteristics of patients with resistant burning mouth syndrome. Acta Odontol Scand 1995, 53: 7-11. 2. Bergdahl M, Bergdahl J: Burning mouth syndrome: prevalence and associated factors. J Oral Pathol Med 1999, 28: 350-354. 3. Bogetto F, Maina G, Ferro G, Carbone M, Gandolfo S: Psychiatric comorbidity in patients with burning mouth syndrome. Psychosom Med 1998, 60: 378-385. 4. Browning S, Hislop S, Scully C, Path M R C, Shirlaw P: The association between burning mouth syndrome and psychosocial disorders. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1987, 64: 171-174. 5. Carlson C, Miller C, Reid K: Psychosocial profiles of patients with burning mouth syndrome. J Orofac Pain 2000, 14: 59-64. 6. Feinmann C, Harris M, Cawley R: Psychogenic facial pain: presentation and treatment. Br Med J 1984, 288: 436-438. 7. Goldberg D, Williams P, Makowska Z, Merecz D: Ocena Zdrowie Psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami D. Goldberga. Podręcznik dla użytkowników kwestionariuszy GHQ-12 i GHQ -28. Instytut Medycyny Pracy, Łódź, 2001. 8. Grushka M, Sessle B: Burning mouth syndrome. Dent Clin North Am 1991, 35: 171-184. 9. Grushka M, Sessle B, Miller R: Pain and personality profiles in burning mouth syndrome. Pain 1987, 28: 155-167. 10. Jääskeläinen S, Rinne J, Forssell H, Tenovuo O, Kaasinen V, Sonninen P, Bergman J: Role of the dopaminergic system in chronic pain a fluorodopa-pet study. Pain 2001, 90: 257-260. 11. Jerlang B B: Burning mouth syndrome (BMS) and the concept of alexithymia a preliminary study. J Oral Pathol Med 1997, 26: 249-253. 12. Lamb A B, Lamey P-J, Reeve P E: Burning mouth syndrome: psychological aspects. Br Dent J 1988, 256: 256-260. 13. Lamey P J, Freeman R, Eddie S, Pankhurst C, Rees T: Vulnerability and presenting symptoms in burning mouth syndrome. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 2005, 99: 48-54. 14. Lamey P J, Lamb A B, Hughes A, Milligan K A, Forsyth A: Type 3 burning mouth syndrome: psychological and allergic aspects. J Oral Pathol Med 1994, 23: 216-219. 15. Lamey P J, Murray B M, Eddie S A, Freeman R: The secretion of parotid saliva as stimulated by 10% citric acid is not related to precipitating factors in burning mouth syndrome. J Oral Pathol Med 2001, 30: 121-124. 16. Mendak M, Konopka T, Bogucki A, Dobrzycka E, Mendak A: Uwarunkowania psychologiczne i kliniczne zespołu pieczenia jamy ustnej. Dent Med Prob 2005, 42: 595-603. 17. Miller A, Miller I, Kurnatowska A, Rabe- Jabłońska J: Zaburzenia psychiczne u osób z zespołem piekących ust: badania własne. Postępy Psych Neurol 2003, 12, 4: 425-433. 18. Miller A, Miller I, Urbaniak B, Rabe- Jabłońska J: Związki pomiędzy stomatodynią a występowaniem zaburzeń lękowych i depresyjnych: przegląd piśmiennictwa. Postępy Psych Neurol 2001, 10: 263-267. 19. Nicholson M, Wilkinson G, Field E, Longman L, Fitzgerald B: A pilot study: stability of psychiatric diagnoses over 6 months in burning mouth syndrome. J Psychosom Res 2000, 49: 1-2. 20. Paterson A J, Lamb A B, Clifford T J, Lamey P J: Burning mouth syndrome: the relationship between the HAD scale and parafunctional habits. J Oral Pathol Med 1995, 24: 289-292. 21. Pinto A, Sollecito T, DeRossi S: Burning mouth syndrome. A retrospective analysis 619
M. Mendak, T. Konopka Czas. Stomatol., of clinical characteristics and treatment outcomes. NYSDJ 2003, 3: 18-24. 22. Pokupec-Gruden J S, Cekin-Arambasin A, Gruden V: Psychogenic factors in the aetiology of stomatopyrosis. Coll Antropol 2000, 24: 119-126. 23. Rojo L, Silvestre J, Bagan J, De Vicente T: Psychiatric morbidity in burning mouth syndrome. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1993, 75: 308-311. 24. Scala A, Checchi L, Montevecchi M, Marini I: Update on burning mouth syndrome: overview and patient management. Crit Rev Oral Biol Med 2003, 14: 275-291. 25. Svensson P, Kaaber S: General health factors and denture function in patients with burning mouth syndrome and matched control subjects. J Oral Rehab 1995, 22: 887-895. 26. Wichowicz H: Zaburzenia psychiczne towarzyszące chorobie Parkinsona. Psych w Prakt Klin 2009, 2: 1-14. 27. Woda A, Pinchon P: A unified concept of idiopathic orofacial pain: clinical features. J Orofac Pain 1999, 13: 172-195. 28. Wrześniewski K, Sosnowski T, Matusik D: Inwentarz stanu i cech lęku STAI. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2002. 29. Van der Ploeg H M, Van der Wal N, Eijkman M A J, Van der Waal I: Psychological aspects of patients with burning mouth syndrome. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1987, 63: 664-668. Adress: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel.: 71 7840383 e-mail: m-mendak@wp.pl Paper received 11 October 2010 Accepted 15 December 2010 620