MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA ŁÓDŹ 2012 Organizatorzy konferencji: Sponsor główny: Patronat naukowy: Patronat medialny: Partner wspierający:
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Łódź, 16 października 2012 r. MATERIAŁY KONFERENCYJNE Spis treści: Plan daltoński w Polsce 4 Katarzyna Dryjas Czy Dalton jest aktualny w obecnych czasach? 5 Roel Röhner Plan daltoński wzorcowym narzędziem dla współczesnej edukacji 6 Roel Röhner Pedagogika znana, czy nie znana? 8 dr Ewa Lewandowska Plan daltoński odpowiedzią na indywidualizację w nauczaniu 10 Katarzyna Dryjas i Anna Wróbel Plan daltoński w Szkole Podstawowej 13 Anna Sowińska W drodze do edukacji daltońskiej 16 Ewa Konieczko Dalton w przedszkolu 19 Małgorzata Ramos Pedagogika daltońska w młodszych grupach przedszkolnych 20 Elżbieta Stanisławska i Joanna Kurak Jak stać się placówką daltońską? 22 Szkolenia Polskiego Stowarzyszenia Dalton 23 Pomoce wspierające edukację wg koncepcji planu daltońskiego 24 3
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Katarzyna Dryjas Prezes Polskiego Stowarzyszenia Dalton Plan daltoński w Polsce Sposób myślenia o edukacji, który zapoczątkowała Helen Parkhurst, tworząc w 1919 roku szkołę laboratoryjną w Dalton w stanie Massachusetts w USA, rozprzestrzenił się początkowo w USA, Anglii i Holandii. Plan daltoński znalazł także w okresie 20-lecia międzywojennego zwolenników w naszym kraju. Polska oświata w tym okresie niezwykle żywo reagowała na wszelkie nurty reformatorskie. Pionierką przeniesienia planu daltońskiego do Polski była dr Jadwiga Młodowska, dyrektorka Państwowego Seminarium Żeńskiego w Chełmie. Nowa koncepcja zainteresowała także takich znanych pedagogów jak Bogdana Nawroczyńskiego czy Henryka Rowida, którzy w swoich rozprawach pedagogicznych pisali na jej temat. W 1928 roku ukazało się polskie tłumaczenie książki Helen Parkhurst Wykształcenie według planu daltońskiego, a plan daltoński wdrażano z powodzeniem w szkołach w Krzemieńcu, Warszawie, Krakowie, Rydzyniu 1. Rozwój koncepcji został zahamowany na wskutek wojny i niestety nie odrodził się przez blisko 80 lat. Dopiero w 2007 roku Prezes Polskiego Komitetu Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP, pani Anna Wróbel nawiązała współprace z holenderską fundacją Dalton International oraz czeskim Stowarzyszeniem Dalton. Od tego momentu małymi krokami edukacja daltońska zaczęła gościć w naszym kraju. Kilkakrotnie gościliśmy na konferencjach holenderskich konsultantów Roela Rohnera i Hansa Wenke. Zorganizowane zostały także wyjazdy studyjne do szkół daltońskich w Holandii i w Czechach, a entuzjaści zafascynowani planem daltońskim zaczęli wdraża go w placówkach oświatowych. Rok 2011 był w tym zakresie bardzo owocny. Holenderscy konsultanci po przeprowadzeniu audytu nadali certyfikaty Dalton School dwóm polskim przedszkolom i szkole podstawowej: Przedszkolu nr 31 im. Zdzisława Witwickiego z Warszawy, Przedszkolu Publicznemu nr 16 z Ostrowca Świętokrzyskiego oraz Szkole Podstawowej ABIS z Łodzi Szkoła dla dziecka. W czerwcu 2011 roku powstało także, przy wsparciu Dalton International, Polskie Stowarzyszenie Dalton. Przygotowany został też przez wydawnictwo SOR-MAN polski przekład książki Roela Rohnera i Hansa Wenke Pedagogika planu daltońskiego. Koncepcja edukacji daltońskiej zaczyna się cieszy u nas coraz większym zainteresowaniem. Obecnie w procesie certyfikacji, prowadzonym przez Polskie Stowarzyszenie Dalton, znajduje się 15 placówek przedszkoli i szkół podstawowych. Katarzyna Dryjas 1. B. Śliwerski, W: R. Rohner, H. Wenke Pedagogika planu daltońskiego, 2011, wydawnictwo SOR-MAN 4
ŁÓDŹ 2012 Roel Röhner Od 1999 r. prezes Dalton International Foundation. Wspólnie z Hansem Wenke rozwija system wdrażania pedagogiki planu daltońskiego Helen Parkurst na całym świecie. Autor wielu publikacji oraz ponad 40 programów szkoleniowych dla nauczycieli. Czy Dalton jest aktualny w obecnych czasach? W kilku krajach Europy można odkryć podobne sposoby rozwoju edukacji. Nauczyciele zadają sobie pytania: Jak radzić sobie z różnicami indywidualnymi pomiędzy uczniami, z integracją dzieci niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych, jak poświęcić więcej uwagi dzieciom utalentowanym, w jaki sposób ułatwić przejście i łączyć kolejne etapy edukacyjne aby sprzyjały rozwojowi ucznia? System uczenia całych klas zmienia się powoli w edukację spersonalizowaną, niektórzy mówią nawet o edukacji adaptacyjnej. Frontalny system uczenia, czyli wszyscy razem ten sam temat w tym samym czasie wygląda być może efektywnie, ale warto się zastanowić i zadać sobie pytanie czy jest on faktycznie skuteczny. Taki system sprawdza się tylko w niektórych sytuacjach: podczas lekcji muzyki, przy słuchaniu opowiadań albo lekcji historii. Jest on skuteczny podczas takich zajęć gdzie inna organizacja lekcji się nie sprawdza. Powstaje coraz więcej pytań jak stworzyć zindywidualizowaną edukację. Proces edukacyjny powinien być organizowany w taki sposób, aby uwzględniać fakt, ze dzieci różnią się między sobą. Na początku ubiegłego wieku Helen Parkhurst zauważając niedomagania w systemie kształcenia zastąpiła uczenie całej klasy swoją koncepcją, zbudowaną na trzech elementach: wolności, samodzielności i współpracy. Czy te trzy priorytety są nadal aktualne we współczesnym świecie? Głównym zagadnieniem dotyczącym kształcenia w naszych szkołach powinno być organizowanie przez nauczycieli procesu edukacyjnego, w taki sposób aby wyjść naprzeciw zróżnicowanym potrzebom edukacyjnym dzieci. W edukacji przedszkolnej i podstawowej mamy do czynienia z grupami bardzo różnorodnymi. W codziennej praktyce oznacza to, że różnica miedzy starym modelem uczenia całych klas a rzeczywistymi potrzebami jest zbyt duża. Tworzenie zindywidualizowanej edukacji uczniów wymaga od nauczycieli profesjonalnej wiedzy i umiejętności w zakresie strategii nauczania oraz organizacji procesu edukacyjnego. Charakterystyczne dla pedagogicznych relacji jest to, że z jednej strony nauczyciele chcą rozwijać samodzielność i odpowiedzialność uczniów a z drugiej strony borykają sie z dylematem utraty kontroli nad ich indywidualnym rozwojem. Jest to jeden z powodów dla których w dzisiejszych czasach zamiast słowa wolność wolimy używać słowa odpowiedzialność. Społeczeństwo skupia się na jednostce, ale w edukacji nadal bazujemy na grupie. Obecnie dzieci poza szkołą mają możliwość wyboru i taką samą możliwość powinny mieć w szkole. Jest to wskazane dla właściwego ich rozwoju. Pobyt w klasie, w grupie dostarcza im dodatkowo możliwości rozwoju społecznego i umiejętności współdziałania z innymi. Powinniśmy też wykorzystać ich naturalną chęć do odkrywania świata. Interesujące jest stwierdzenie Helen Parkhurst: W dawnych czasach uczeń szedł do szkoły po to, aby dostać to co szkoła miała mu do zaoferowania. W obecnych czasach idzie do szkoły by zaspokoić zdefiniowane potrzeby własnego rozwoju. Współczesny uczeń nie jest skłonny uczyć się tylko tego co zaproponuje mu nauczyciel. Rola nauczyciela musi się zmienić. Powinien zając miejsce w grupie, obok dzieci a nie jak do tej pory bezpiecznie frontem do klasy przy tablicy. Edukacja daltońska daje jasną strukturę i sposób jak organizować inny model edukacji w szkołach i przedszkolach. Roel Röhner tłumaczenie Katarzyna Dryjas 5
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Roel Röhner Od 1999 r. prezes Dalton International Foundation. Wspólnie z Hansem Wenke rozwija system wdrażania pedagogiki planu daltońskiego Helen Parkurst na całym świecie. Autor wielu publikacji oraz ponad 40 programów szkoleniowych dla nauczycieli. Plan daltoński wzorcowym narzędziem dla współczesnej edukacji W sierpniu 1998 wprowadzono w Holandii nowe przepisy dotyczące szkolnictwa. Wcześniejsza szkoła podstawowa i połączone z nią inne formy edukacji specjalnej podlegają od tamtego czasu pod tzw. Ustawę o Szkolnictwie Podstawowym. Do szkół podstawowych uczęszczać mogą dzieci z lekkimi formami upośledzenia i otrzymują tam odpowiedni dla nich poziom uwagi. Naturalnie, system szkolnictwa wciąż obejmuje szkoły specjalne dla dzieci z wyższym stopniem upośledzenia umysłowego lub fizycznego. Zmiany w prawie poskutkowały zmianami w organizacji holenderskiego szkolnictwa. Nauczyciele w naszym kraju musieli nauczyć się, jak radzić sobie z większymi różnicami pomiędzy dziećmi w obrębie jednej klasy. Innymi słowy, jak stworzyć edukację adaptacyjną, zakładającą dostosowanie programów uczenia się do znaczących różnic występujących między dziećmi. W szkolnictwie podstawowym nie mamy do czynienia ze wstępną selekcją. Oznacza to, że grupy dzieci uczęszczających do szkoły są bardzo niejednolite. Te różnice pomiędzy uczniami stanowią duże wyzwanie dla nauczyciela, weryfikując jego zawodowe umiejętności i wiedzę. Decydujące w takim procesie nauczania są: podejście nauczyciela do strategii nauczania, jego umiejętności kształcenia i zdolności organizacyjne. Cechą charakterystyczną takiego podejścia pedagogicznego jest wzmacnianie w uczniach poczucia samodzielności i odpowiedzialności. Nauczyciel, biorąc pod uwagę różnice indywidualne między uczniami, stara się zawsze odnaleźć równowagę pomiędzy zapewnieniem uczniom bezpieczeństwa a stawianiem im wyzwań. Podstawowym warunkiem motywowania dziecka jest prawidłowe rozpoznanie oraz dopasowanie poszczególnych aspektów rozwoju indywidualnego. Helen Parkhurst w swojej książce Kształcenie według planu daltońskiego pisała: Dawniej uczeń chodził do szkoły, żeby uzyskać od szkoły to, co ona miała mu do zaoferowania; teraz chodzi do szkoły, żeby spełnić określoną potrzebę samorozwoju.nie chce już uczyć się tylko tego, co proponuje nauczyciel. ( Kształcenie według planu daltońskiego, Helen Parkhurst, strona 3). Celem broszury, przygotowanej przez holenderską Radę ds. Szkolnictwa Podstawowego, pod tytułem Cechy dla Rozwoju Jakości, jest wspieranie szkół w radzeniu sobie z różnicami między uczniami. Broszura ta stanowi podstawowe narzędzie analizy rozwoju dla szkół podstawowych. Jest to narzędzie wspierające opracowanie nowego wyzwania. Z kolei, dla szkół daltońskich stanowi ona kolejne potwierdzenie aktualności idei planu daltońskiego, będąc jednocześnie połączeniem dwóch elementów: wskazówek holenderskiego Ministerstwa Edukacji z historyczną wizją Helen Parkhurst. Broszura ministerialna wymienia siedem sposobów radzenia sobie z różnicami pomiędzy uczniami w grupie. Czytając je, zdałem sobie sprawę z tego, że opisane sposoby są w pełni spójne z głównymi zasadami pedagogiki daltońskiej. Mogą one stanowić dla nas motywację do tworzenia edukacji, odpowiednio uwzględniającej różnice pomiędzy uczniami. Przypomnijmy więc sobie zasady, o których szerzej pisałem w artykule Jak dziś wygląda plan daltoński (Bliżej Przedszkola, Nr 3/2011), gdzie odnoszę je wprost do zapisów z Education on Dalton Plan H. Parkhurst. 1. Dzieci muszą mieć poczucie bezpieczeństwa i szacunku. 2. Dzieci muszą mieć poczucie własnej wartości nauczyciele muszą wzmacniać pewność siebie wszystkich podopiecznych. 3. Dzieci muszą mieć poczucie niezależności nauczyciele powinni promować samodzielność i odpowiedzialność każdego dziecka. 6
ŁÓDŹ 2012 Kolejne trzy zasady dotyczą samego procesu nauczania i uczenia się, ze wskazaniem, w jaki sposób relacje pedagogiczne mogą wpływać na ten proces: 4. Treści kształcenia nauczyciele są odpowiedzialni za przekazywanie wszystkim podopiecznym treści kształcenia w taki sposób, aby pobudzały one do aktywnej i zindywidualizowanej pracy. 5. Metoda nauczania/instruktażowe planowanie poprzez różnorodne sposoby przekazywania zadań, nauczyciele próbują stymulować aktywny udział wszystkich dzieci w procesie wzajemnej nauki. Podopieczni muszą być ćwiczeni w poleganiu na samych sobie, muszą podejmować wyzwania wychodzenia z własnymi inicjatywami, żeby odkrywać, jaką przyjemnością jest niezależne uczenie się. 6. Zarządzanie klasą nauczyciele muszą tak organizować pracę, by dzieci indywidualnie i we współpracy z innymi były stymulowane do podejmowania decyzji. Organizacja systemu daltońskiego opiera się na wizualizacji. Budowa dnia, zadania i wiele innych pojęć są wizualizowane. Zaaranżowanie przestrzeni w pracowni powinno być na tyle przejrzyste, aby dzieci potrafiły swobodnie się w niej odnaleźć. Pomieszczenia klasowe należą, bowiem do dzieci i to one powinny poczuć odpowiedzialność za nie. 7. Refleksja konstruktywna refleksja nad procesem powoduje, że staje się on bardziej czytelny dla jego uczestników. Podsumowanie: Nauczyciele powinni myśleć indywidualnie, ale też dbać o uszanowanie zróżnicowania poglądów w grupie, w której współpracują i tego samego uczyć sowich podopiecznych. Można zrobić to tylko we własnej szkole, ale może lepiej byłoby zastanowić się nad tym razem z innymi szkołami? Wszystkie międzynarodowe konferencje: w Czechach, Holandii, na Węgrzech, w Polsce, Słowacji i Hiszpanii są świadectwem, że szkoły chcą współpracy przy podnoszeniu jakości nauczania. Taki łańcuch współpracy jest silniejszy i daje lepsze efekty, niż samotne działanie każdego z jego ogniw. Współpraca między szkołami może szybciej i lepiej stworzyć podłoże niezbędne dla strukturalnych zmian w edukacji. We wszystkich krajach obserwujemy rozszerzanie tej idei współpracy i Polska nie jest wyjątkiem w tym rozwoju. Poznawanie i wdrażanie idei Helen Parkhurst daje nam okazję współpracy ponad granicami. Edukacja daltońska daje możliwość wymiany doświadczeń w różnych krajach, bo spotkani profesjonaliści mówią tym samym językiem edukacyjnym. Roel Röhner (artykuł opublikowany w Bliżej Przedszkola IX 2011) 7
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA dr Ewa Lewandowska Akademia Pedagogiki Specjalnej Warszawa Wiceprezes Polskiego Stowarzyszenia Dalton Pedagogika znana, czy nie znana? Osoby, które kończyły studia kilkanaście, kilkadziesiąt lat temu pamiętają z dydaktyki nazwę daltoński plan laboratoryjny. Trudno by im jednak było powiedzieć co to takiego. Studiując najnowsze podręczniki z dydaktyki W. Okonia 1 i Cz. Kupisiewicza 2 nie można już znaleźć nawet wzmianki na temat daltońskiego planu laboratoryjnego. Czy to oznacza, że idea umarła? Nie tym razem. Właśnie ukazało się polskie wydanie książki Pedagogika planu daltońskiego, autorami której są R. Röhner, H. Wenke 3. Sposób myślenia o edukacji, który zapoczątkowała H. Parkhurst tworząc w 1919 r. szkołę laboratoryjną w Dalton 4 w stanie Massachusetts w USA rozprzestrzenił się początkowo w USA, Anglii i Holandii. Obecnie stowarzyszenia daltońskie 5 istnieją w dwunastu krajach, co oznacza, że w państwach tych istnieje sieć placówek realizujących koncepcje edukacji daltońskiej, a na całym świecie jest około 400 placówek pracujących zgodnie z trzema głównymi zasadami daltońskimi: odpowiedzialność, samodzielność i współpraca. Powstanie modelu edukacyjnego datowane jest na rok 1922, kiedy została wydana książka H. Parkhurst. Jej polskie tłumaczenie 6 ukazało się sześć lat później. Kim są autorzy książki, Pedagogika planu daltońskiego, wydanej po osiemdziesięciu trzech latach od pierwszej publikacji na ten temat? Roel Röhner President Dalton International i Hans Wenke - Nether- 1. W. Okoń (2008), Dziesięć szkół alternatywnych, WSiP. 2. Cz. Kupisiewicz (2010), Szkice z dziejów dydaktyki, Oficyna Wydawnicza Impuls. 3. R. Röhner, H. Wenke (2011), Pedagogika planu daltońskiego, Wyd. SOR-MAN, Łódź. 4. Stąd pochodzi przydomek daltoński. 5. http://www.daltoninternational.org/membership.html 17.03.2011 r. 6. H. Parkhurst (1928), Wykształcenie według planu daltońskiego, Książnica-Atlas, Lwów-Warszawa. lands Advisor Education, są byłymi nauczycielami w szkołach daltońskich, potem dyrektorami placówek daltońskich, kontynuatorami i w pewien sposób spadkobiercami myślenia o edukacji zapoczątkowanej przez H. Parkhurst. W wydanej w Polsce książce znaleźć można: osadzenie podstawowych zasad edukacji daltońskiej w filozofii i pedagogice; przedstawienie sposobu organizowania koncepcji edukacji w przedszkolu oraz szkołach podstawowych; odniesienie do koncepcji inteligencji wielorakich; ewaluację wyników; rozważania dotyczące jakości edukacji oraz dużo załączników, prezentujących praktyczne rozwiązania omawianych kwestii. Poza treścią książki na uwagę zwraca fakt, iż autorzy, nie będący nauczycielami akademickimi, wyjaśniając kolejne kwestie posługują się językiem zrozumiałym. Aby mieć kontakt z czytelnikiem, przywołują konkretne przykłady, co czyni książkę przyjazną w lekturze. Naczelne zasady daltońskiego modelu edukacji: odpowiedzialność, samodzielność i współpraca tworzą, zdaniem autorów książki, fundament życia społecznego. W szkole dzieci uczą się odpowiedzialności, którą będą musiały wykazać się później, już jako członkowie dorosłej społeczności. Dzięki samodzielnej pracy w szkole, dzieci odkrywają swoje możliwości i pragnienia 7. Kształtują swoją samoocenę. Współpracując uczą się, że nie z każdym muszą się przyjaźnić, ale powinny umieć z każdym współpracować. Trudno im nie przyznać racji. Wszystkie trzy zasady są słabym punktem w edukacji w Polsce. W naszym tradycyjnym modelu za proces edukacyjny jest odpowiedzialny nauczyciel, w modelu daltońskim uczeń przejmuje część odpowiedzialności i uczy się uczenia dla siebie. W polskim modelu edukacji samodzielnym można 7. R. Röhner, H. Wenke (2011), Pedagogika planu, op. cit. s. 22. 8
ŁÓDŹ 2012 być wtedy, gdy dokładnie wykonuje się polecenia nauczyciela, w koncepcji daltońskiej jeśli masz się czegoś nauczyć musisz to zrobić sam. Oznacza to samodzielne zmaganie się z zdaniem, jakie wybrał uczeń. Czas, jaki potrzebuje, aby je wykonać jest zależny od tempa pracy i możliwości. W tym samym czasie uczniowie wykonują różne zadania, a nauczyciel ma czas aby udzielać wparcia wychowankom pojedyńczo. Książka pokazuje wyraźnie, że edukacja daltońska nie jest czymś, co znamy z rynku alternatywnych metod edukacyjnych, jako gotową metodą nauczania. Nie zamyka nauczyciela i wychowanków w niewoli wykonywania czynności w określony sposób, korzystania z jedynie słusznych (bo wprodukowanych w licencjonowanej fabryce 8 ) pomocy, gdzie sposób organizowania sytuacji edukacyjnych określony przez prekursorkę do dziś pozostaje niezmieniony. Nie ma gotowych scenariuszy zajęć daltońskich, przewodników metodycznych, czy całych pakietów edukacyjnych. Dlaczego? Bo nie jest to możliwe w sytuacji podmiotowego trakowania zarówno nauczycieli, jak i wychowanków 9, a do podmiotowości można odnieść nadrzędne pryncypia pedagogiki daltońskiej. Nie ma, bo edukacja daltońska nie jest metodą, jest koncepcją. Daltoński model edukacyjny jest elastyczny, podlega zmianom, dopasowywuje się do miejsca i czasów. Dlatego w zależności od specyfiki, sposobu zorganizowania, placówki daltońskie różnią się od siebie. Charakterystyczny dla modelu daltońskiego sposób wizualizacji procesu edukacyjnego, taki jak np. kolory dnia, tablica zadań, w każdej placówce daltońskiej wyglada inaczej i zależy jedynie od gustów uczestników procesu edukacyjnego. Czy filozofia, jaką przedstawiono w książce jest nowa? Odwołuje się bezpośrednio do teorii konstruktywizmu społecznego 10, do podmiotowości 11, do dopasowywania zadań do możliwości uczniów, czyli strefy najbliższego rozwoju L. Wygotskiego 12. Znamy te teorie. Przedstawiona w książce koncepcja pokazuje, jak nauczyciele w daltońskim modelu edukacji radzą sobie zastosowaniem tych teorii w praktyce. Autorzy poświęcają dużo uwagi współpracy uczniów i nauczycieli, opisują praktycznie na czym polega tutoring, jak rozumieją i realizują proces ewaluacji. Książka jest przykładem dobrych praktyk edukacyjnych z których można czerpać nie przekreślając tego, jak uczyliśmy dotychczas. Nowa? Nieznana pedagogika? Nie, ale bardzo odświeżająca. Skłania do refleksji. Może zmieniać, inspirować myślenie nauczycieli o procesie edukacyjnym, gdyż omawiane kwestie pokazane są z innej perspektywy. Wartością dodaną książki jest niewątpliwie wprowadzenie do publikacji autorstwa B. Śliwerskiego. Rys historyczny koncepcji, jej umiejscowienie w nurtach edukacyjnych na świecie uzupełniają białe plamy w podręcznikach z dydaktyki i powinny być lekturą uzupełniajacą dla wszystkich studentów pedagogiki. Książka pokazuje, jak koncepcja stworzona przez H. Parkhurst ewoluowała i dalej zmienia się pod wpływem nowej wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki, nowych technologii i zmieniającej się rzeczywistości. Nie jest przywołaniem tradycyjnych zasad planu daltonskiego, by za jego pomocą wpasować się do utrzymania systemu klasowo-lekcyjnego w szkołach współczesnych. Wręcz odwrotnie. Niezwykle trafnie i przekonywująco ukazuje się, jak edukacja według planu dlatońskiego znakomicie wpisuje się w świat i oferuje zupełnie nowe umiejętności oraz pozaszkolne doświadczenia cyberpokolenia 13. Trzy filary daltońskiego modelu edukacji: odpowiedzialność, samodzielność i współpraca, wystawiane cały czas na próbę i konfrontowane ze zmieniającym się światem nie wymuszają na uczestnikach procesu edukacyjnego rezygnacji z własnych przekonań, czy świata wartości. Nie są to dogmaty, które wymuszają schematyzm działań nauczyciela, czy wychowanków. Wręcz przeciwnie. Można je dopasowywać do każdej placówki w taki sposób, by nie naruszać ich fundamentów 14. dr Ewa Lewandowska (artykuł opublikowany w Wychowanie w przedszkolu maj 2011) 8. Ewentualne pojawianie się pomocy daltońskich można uznać za próby zawłaszczania rynku. 9. J. Bałachowicz (2009), Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wyd. WSP TWP, Warszawa. 10. D. Klus-Stańska (2000), Konstruowanie wiedzy w szkole, Wyd. UWM, Olsztyn; J. Bruner (2006), Kultura edukacji, TAiWPN UNI- VERSITAS, Kraków. 11. J. Bałachowicz, op. cit. 12. L.S. Wygotski (1978), Myślenie i mowa, PWN, Warszawa. 13. B. Śliwerski (2011), Recepcja planu daltońskiego Helen Parkhurst w Polsce, (wprowadzenie do książki), R. Röhner, H. Wenke (2011), Pedagogika planu daltońskiego, Wyd. SOR-MAN, Łódź, s. 17-18. 14. B. Śliwerski (2011), Recepcja planu, op. cit., s. 22. 9
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Katarzyna Dryjas dyrektor Przedszkola Publicznego nr 16 w Ostrowcu Świętokrzyskim, Prezes Polskiego Stowarzyszenia Dalton Anna Wróbel dyrektor Przedszkola nr 31 im. Z. Witwickiego w Warszawie, Prezes Polskiego Komitetu Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP Plan daltoński odpowiedzią na indywidualizację w nauczaniu Do niedawna studiując podręczniki z historii wychowania czy dydaktyki można było się natknąć tylko na wzmianki związane z koncepcją planu daltońskiego zwanego także planem laboratoryjnym, który traktowany był w naszym kraju jedynie, jako element historii edukacji. Koncepcja edukacyjna planu daltońskiego została stworzona przez Helen Parkhurst na początku XX wieku, która m.in. obok Marii Montessori i Johna Deweya była twórczynią nowoczesnego podejścia do systemu edukacji. Helen Parkhurst przez kilka lat współpracowała z Marią Montessori, ale plan daltoński powstał dopiero po rozpoczęciu przez nią samodzielnej działalności. Efektem jej pracy stało się w 1922 roku wydanie książki Edukacja według planu daltońskiego. Szkoły daltońskie powstały nie tylko w USA, gdzie ich początek, ale stały się popularne w wielu krajach na świecie. Obecnie pracują tą koncepcją placówki m.in. w Wielkiej Brytanii, Holandii, Danii, Niemczech, Republice Czeskiej, a także Australii, Japonii, Korei, Tajwanie czy Senegalu, a od niedawna także w Polsce. W 2007 r. Polski Komitet Międzynarodowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP nawiązał współpracę z holenderską fundacją Dalton International, która jest ośrodkiem popularyzującym dorobek Helen Parkhurst. Oczywiście plan daltoński ulegał przez lata modyfikacjom, a jego obecna polska recepcja czerpie z doświadczeń holenderskich i czeskich. Wiele mówi się w polskiej edukacji o potrzebie zmian, pojawiają się nawet próby zmian systemowych, ale ciągle jeszcze nasz system edukacyjny nie jest doskonały. Nie stwarzamy dzieciom warunków do samorozwoju, ograniczając je metodami podającymi, a samodzielność traktując jedynie, jako samoobsługę czy możliwość wyboru zabawki. Rzeczywistość, w której przychodzi nam funkcjonować, podporządkowana nowoczesnej technologii wymaga od nas szybkości, elastyczności, otwartości i gotowości do podejmowania coraz to nowych wyzwań. Z drugiej zaś strony, stwierdza się u młodych ludzi coraz większe problemy z umiejętnościami społecznymi i komunikowaniem z drugim człowiekiem. Przed pedagogami stoi trudne zadanie wychowanie dziecka ku przyszłości, by stało się samodzielną jednostką, która bez trudu sprosta wyzwaniom XXI wieku. To niełatwe zważywszy, że przyzwyczajeni do pewnego schematu edukacyjnego, roli nauczyciela i relacji nauczyciel uczeń trudno jest się zmienić, przewartościować pewne rzeczy i ustanowić inne priorytety. W koncepcji planu daltońskiego nauczyciel nie jest liderem procesu, lecz osobą wspierającą (tzw. coach) i to nie tylko on bierze odpowiedzialność za proces uczenia, lecz część tej odpowiedzialności powierza uczniom. W naszym społeczeństwie pokutuje nadmierne wyręczanie dzieci w wielu czynnościach, przez co pozbawiamy je samodzielnych doświadczeń i tłumimy ich aktywność już od najmłodszych lat. Zamiast więc uczyć każdego kroku, stymulujmy samodzielną inicjatywę dziecka. Ostatnio wiele słyszymy o indywidualizacji w nauczaniu. Wiemy, że każde dziecko jest inne, ma odmienne potrzeby i indywidualną drogę rozwoju. Jak zatem organizować proces edukacyjny, mając w klasie/grupie 25 dzieci, żeby sprostać tym wymaganiom i stworzyć każdemu z wychowanków równe szanse i możliwość własnego rozwoju? Jak zróżnicować temat, tempo i czas pracy? Koncepcja edukacji daltońskiej stwarza takie możliwości i z pewnością wielu pedagogów znajdzie w niej rozwiązanie różnych nurtujących problemów jak uczyć, jak organizować proces edukacyjny? Scharakteryzujmy pokrótce główne zasady pedagogiczne omawianej koncepcji. Autorka planu laboratoryjnego oparła ją na trzech zasadach: wolności, samodzielności, współpracy. 10
ŁÓDŹ 2012 Zamiast terminu wolności we współczesnej placówce daltońskiej używane jest określenie odpowiedzialności, który lepiej oddaje cel pedagogiczny tej zasady. Dzieci z jednej strony mają możliwość wyboru zadania, czasu, kiedy to zadanie wykonają, miejsca pracy samodzielnie planują te elementy. Z drugiej zaś strony stają się odpowiedzialne za wyniki swojej pracy. Można by w tym miejscu usłyszeć, że dzieci, a szczególnie te młodsze, nie potrafią być odpowiedzialne. Jak jednak wynika z doświadczeń i obserwacji nie tylko potrafią, ale chęć brania odpowiedzialności i podejmowania inicjatywy jest naturalną potrzebą dziecka. Takie zachowanie można zaobserwować w różnych grupach wiekowych, chociaż jest ściśle związane z wiekiem oraz poziomem rozwoju intelektualnego. Dlatego warto uczyć odpowiedzialności dzieci już od 4 roku życia, dostosowując rzecz jasna do ich poziomu elementy wizualizacyjne, które są charakterystycznym narzędziem planu daltońskiego. Samodzielność w planie daltońskim oznacza, że dzieci samodzielnie rozwiązują problemy, same wykonują zadania i poszukują właściwych rozwiązań. Samodzielna praca bardzo dobrze działa na motywację. Dzieci z chęcią podejmują działania wymagające ich aktywności. Dzięki wspieraniu samodzielności uczą się obchodzić z własnymi możliwościami. Wychowankowie uczą się także refleksji nad własnymi działaniami, przez co doskonalą umiejętność rozwiązywania problemów w sposób samodzielny lub we współpracy z innymi wówczas możemy mówić o autonomii. Uczenie się autonomii spełnia jednocześnie cel społeczny, ponieważ doskonalenie umiejętności współpracy stanowi istotną część rozwoju samodzielności. Trzecim priorytetem jest współpraca. Na poziomie wychowawczym dotyczy edukacji społecznej i wzajemnego szacunku w kontaktach interpersonalnych. W wymiarze dydaktycznym zmierza do tego, aby dzieci nabywały umiejętności współpracy z każdym, a nie tylko z najbliższymi kolegami. Kolejnym istotnym i charakterystycznym dla planu daltońskiego elementem jest zarządzanie. Termin ten dotyczy także roli nauczyciela, który organizuje proces uczenia, wspiera go, monitoruje, a na końcu dokonuje ewaluacji i oceny. Zarządzanie klasą, czy zespołem dziecięcym w przedszkolu jest nierozłącznie związane z wizualizacją, która pozwala dzieciom na bycie niezależnym i wspiera ich samodzielność. W placówkach daltońskich możemy spotkać się z takimi elementami jak: kolory dnia, program dnia, obowiązki grupowe, zadania czy wizualizacja współpracy. Jeśli w symboliczny sposób za pomocą plansz, tablic, przedstawimy dzieciom te elementy i staną sie stałym elementem sali, maluchy będą mogły samodzielnie orientować się jak płynie czas, jaki mamy dzień tygodnia, co i w jakiej kolejności dzieje się w przedszkolu jaki jest rytm dnia. Będą także miały wiedzę na temat tego, jakie w danym dniu czy tygodniu powierzone mają dyżury, jakie są zadania do wykonania, które samodzielnie będą sobie planowały w ciągu tygodnia oraz z kim w danym czasie mają za zadanie współpracować. Tak zorganizowane środowisko powoduje, że dzieci zdobywają coraz większą autonomię, co oznacza, że nie muszą z każdym pytaniem biec do nauczyciela. Z drugiej zaś strony, wychowawca ma więcej czasu na poświęcenie go indywidualnym problemom i udzielenia pomocy wychowankom, którzy naprawdę jej potrzebują. Ogromna jest rola nauczyciela w przygotowaniu bazy i zaaranżowaniu w odpowiedni sposób przestrzeni tak, aby umożliwić dzieciom samodzielną pracę. Wychowawca musi także skupić się na uświadomieniu dzieciom celu i znaczeniu danego zadania, ustaleniu reguł konsekwencji dobrego i złego zachowania, udzieleniu właściwej instrukcji do wykonania zadania, a także kontrolowaniu postępów, udzielaniu wsparcia oraz ostatecznej kontroli i oceny. Plan daltoński nie jest metodą, to koncepcja szeroko wpływająca na całą pracę przedszkola czy szkoły, jeśli zdecydujemy się na jej wdrażanie. Każda placówka daltońska, pomimo funkcjonowania wg takich samych zasad, jest niepowtarzalną i ma własną charakterystyczną tożsamość, inaczej niż w przypadku stosowania różnych metod wymuszających choćby identyczne pomoce. Ważne, aby wdrażać ją w całej placówce, a przed rozpoczęciem pracy dobrze i gruntownie ją poznać i zrozumieć. Trzeba także w odpowiedni sposób dostosować do niej i zaaranżować przestrzeń, ale w naszych przedszkolach nie stanowi to większego problemu, bowiem współczesna ich organizacja w niektórych elementach pokrywa się z założeniami daltońskimi i łatwo je będzie wykorzystać. Większe wyzwanie będzie ona stanowiła w szkole, która w Polsce jeszcze ciągle nie sprzyja rozwojowi autonomii ucznia. Wdrażając w ostatnim okresie plan daltoński w grupach dzieci 4-6-letnich przyglądałyśmy się bacznie naszym wychowankom: jak funkcjonują, czego się uczą, jakie są skutki naszej pracy oraz jak spostrzegają tę działalność rodzice. Nauczycielki same były zaskoczone postawą dzieci. Wielokrotnie podkreślały, że przedszkolaki stają się o wiele bardziej samodzielne. Powierzenie im odpowiedzialności za wykonanie zadania skutkuje samodyscypliną, pilnowaniem wywiązywania się z przydzielonych obowiązków. Nauka kooperacji owocuje rozwijaniem się u dzieci poczucia odpowiedzialności, nie tylko za siebie, ale także za innych oraz rozwijaniem umiejętności komunikacyjnych. Przedszkolaki stają się bardziej opiekuńcze i życzliwe w stosunku do swoich kolegów i jeśli widzą taką potrzebę, chętnie służą innym pomocą. Stają się też bardziej 11
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA aktywne, wykazują większą inicjatywę, co zauważają w domu rodzice. Co więcej, same dzieci starają się zainteresować rodziców swoją pracą i obowiązkami w przedszkolu. Zwizualizowane instrukcje dają im poczucie wiedzy na temat tego co robią, bez zbędnego tłumaczenia i werbalizmu. Są także świadome procesu edukacyjnego, do którego podchodzą bardziej entuzjastycznie i odpowiedzialnie. Wprowadzenie planu daltońskiego w przedszkolu wiązać się będzie ze zmianami organizacyjno-metodycznymi, zmniejszeniem pracy frontalnej na korzyść indywidualnej, a także innej strategii pracy nauczyciela. Koncepcja nie ogranicza nas i z powodzeniem możemy ją wspierać innymi, rozwijającymi kreatywność metodami, szczególnie tam gdzie mamy do czynienia z wprowadzaniem nowej wiedzy, czy też na wyższych etapach edukacyjnych w trakcie nauki matematyki czy języka obcego. Jedyne, co może być przeszkodą to podejście pedagoga, któremu musi się chcieć. W Polsce obecnie plan daltoński jest szeroko upowszechniany, a nauczyciel, który zechce wykorzystać go w swojej działalności nie pozostaje bez wsparcia. Mamy już w tym zakresie różne publikacje w czasopismach metodycznych, wydana została książka w języku polskim holenderskich autorów Pedagogika planu daltońskiego, a na rynku pojawiły się pomoce dydaktyczne. Rozpoczęło też działalność Polskie Stowarzyszenie Dalton, którego celem jest popularyzowanie tej idei, zaś konsultanci mogą udzielić wsparcia w zakresie wdrażania jej w szkołach i przedszkolach. Katarzyna Dryjas Anna Wróbel 12
ŁÓDŹ 2012 Anna Sowińska Dyrektor Szkoły Podstawowej ABiS Szkoły dla dziecka przy WSinf w Łodzi Plan daltoński w Szkole Podstawowej Głównym założeniem jest to, że dzieci same muszą rozwijać się samodzielnie. Dorośli nie mogą przejąć na siebie tego procesu. Dzieci muszą być stymulowane by osiągnąć wyższy poziom niezależności i nie powinny być zależne od stałej pomocy nauczyciela. Wygląda to na sprzeczność, ale jest to charakterystyczne dla relacji pedagogicznych. 1 Kiedy miałabym opowiedzieć, w jaki sposób wprowadzić plan daltoński do edukacji szkolnej na szczeblu podstawowym, to trudno byłoby mi zawrzeć to w jednym krótkim artykule. Chciałabym jednak, aby czytelnik po zapoznaniu się z tym tekstem mógł nie tylko zrozumieć tę metodę, ale i dał się nakłonić do refleksji czy dalej pogłębiać wiedzę w tym zakresie. Podczas mojej drogi zawodowej miałam okazję poznawać liczne reformy edukacji, niektóre z nich odpowiadały mi bardziej, a inne mniej. W latach 90. prowadziłam w Polsce pierwsze klasy autorskie, co potem przełożyło się na bardziej elastyczne podejście do zmian w edukacji, choć wiele z nich było dla mnie niezrozumiałymi i miałam do nich bardzo krytyczne podejście. Kiedy zetknęłam się z metodą planu daltońskiego, najpierw przez bezpośredni kontakt z jej edukatorami Hansem Wenke i Roelem Röhnerem, a potem poprzez zapoznanie się z funkcjonowaniem szkoły w Holandii, było to dla mnie duże przeżycie, poczułam się nią zauroczona. Dzięki realizacji jednego z projektów Comeniusa udało mi się wyjechać do szkół daltońskich z grupą moich nauczycieli. Bardzo cieszyłam się, że poznając Dalton Plan poczuli to samo co ja, i tak narodziła się pierwsza daltońska szkoła w Polsce Szkoła dla dziecka w Łodzi. 1. Cyt. z wykładu Roela Röhnera Z góry chciałabym zaznaczyć, że nie każdy z moich nauczycieli pracuje tak samo i z tą samą intensywnością realizuje nauczanie według planu daltońskiego. Co jednak stało się w mojej szkole najważniejsze to fakt, że nastąpiła swego rodzaju przemiana w podejściu do edukacji oraz zrozumienie filozofii głównych filarów tego nurtu pedagogicznego jakimi są: samodzielność, odpowiedzialność i współpraca. Oczywiście wymienione przeze mnie hasła dotyczą wszystkich trzech uczestników procesu edukacji czyli: nauczycieli, uczniów i oczywiście rodziców. Zasady koncepcji daltońskiej: odpowiedzialność, samodzielność i współpraca składają się na wspólną filozofię życia. Dla Helen Parkhust, zasady te stanowiły przede wszystkim podstawę funkcjonowania w społeczeństwie i były wyznacznikiem postawy życiowej to społeczeństwo wzmacniającej. Nauczyciele to grupa, w której najszybciej powinna nastąpić akceptacja koncepcji, zanim zdecydujemy się ją wprowadzić do szkoły. Nie pomogą pięknie wymalowane sale, nowoczesne zaplecze multimedialne, ani zapewnione wsparcie organu prowadzącego, jeżeli nie nastąpi proces akceptacji tej formy pracy z uczniami przez samych prowadzących zajęcia. Poziom zaplecza jest jednak niezwykle ważny, bo ułatwia pracę z dziećmi i zwiększa jej komfort. Jednym z ważniejszych elementów przemian jest taka postawa nauczycieli, aby wynikała z niej następująca refleksja: kiedy uczniowie wchodzą do klasy, to zastanawiam się przede wszystkim co moi wychowankowie już umieją. To właśnie na tych umiejętnościach konstruują dalszą pracę ze swoimi podopiecznymi. To trudne, bo przez lata i ja, doświadczony pedagog, byłam przyzwyczajona do sprawdzania tego, czego uczniowie nie umieją i to było następnie dla mnie punktem wyjścia do konstruowania mojego planu pracy. Nie wiem dlaczego rodzi się u nauczycieli lęk, że jak za wcześnie 13
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA coś podamy to dzieci tematu nie zrozumieją. Często zdarza się, że konstruujemy plan pracy według wskazówek podstawy programowej, nie biorąc pod uwagę faktu, że pewne treści mogą być już przez naszych uczniów znane, a tym samym zaplanowana na temat określona ilość czasu nie jest właściwie potrzebna. Taka sytuacja ma najczęściej miejsce w edukacji wczesnoszkolnej, kiedy nauczyciele niezależnie od tego czy ich uczniowie znają już litery czy nie, wszystkim wprowadzają kolejne zgodnie z podręcznikiem, gasząc w ten sposób naturalne zainteresowanie małego człowieka wiedzą. Coraz częściej przyjmując dzieci do pierwszej klasy okazuje się, że 90% z nich czyta sylabowo teksty złożone ze wszystkich liter alfabetu. Dla nich właśnie tekst: To Ola i Ala, a to kot Ali nie będzie rozwijał ani zainteresowań, ani umiejętności. Taki uczeń niejednokrotnie jest już po lekturze np. Dzieci z Bullerbyn. Samodzielność, która jest jednym z istotnych filarów pedagogiki planu daltońskiego z pozoru jest ogólnie znanym pojęciem i cenionym zarówno przez nauczycieli jak i przez rodziców. Jednocześnie, obie te grupy swoimi działaniami ją ograniczają. Dla przykładu wyobraźmy sobie sytuację, którą często mam możliwość obserwować szczególnie u studentów, którzy realizują praktyki w mojej szkole. Podczas prowadzonych zajęć studentka kończy jeden z etapów i zadaje pytanie Czy jest ktoś w klasie kto nie zrozumiał polecenia? na te słowa pojawiają się podniesione ręce. Praktykantka szybko kieruje się w stronę ucznia mówiąc To ja ci wytłumaczę. Na to jeden z uczniów w tej samej klasie mówi: Proszę pani, ale ja to rozumiem i mogę mu to wytłumaczyć! Nie muszę opisywać zdziwienia młodej nauczycielki. To dla mnie niezwykle budujące, kiedy uczniowie chcą sobie pomagać, a ci którzy czują się dobrze w jakimś temacie chętnie dzielą się z innymi, którzy mają jeszcze z tym problem. W ten sposób, co prawda pada mit wszystko wiedzącego nauczyciela, z czym nie każdy jest sobie w stanie poradzić, ale rodzi się nowa forma nauki ucznia tutora. To on nie tylko jest w czymś dobry, ale umie swoją wiedzą podzielić się z innymi, co jeszcze bardziej pozwoli mu tą umiejętność utrwalić w myśl dobrze znanej myśli Konfucjusza: Usłyszałem i zapomniałem, zobaczyłem i zapamiętałem, zrobiłem i zrozumiałem. Samodzielność to również samodzielna praca domowa, z której nie wyręczają rodzice, a jeśli zauważą, że ich dziecko jednak sobie z nią nie radzi, to w formie pisemnej informują o tym nauczyciela. Taka szczera informacja zwrotna jest bardzo ważna dla dalszego planowania pracy przez nauczyciela. W szkole daltońskiej to uczeń jest odpowiedzialny za swoją edukację to odważne, a dla niektórych kontrowersyjne stwierdzenie. To uczeń podejmuje kontrakt z nauczycielem znając cele działań w danym okresie czasu i rodzaj zadań jakie ma do wykonania. Jeżeli tego nie wykona, jego praca oceniona jest negatywnie lub materiał jest do ponownego zaliczenia. Forma pracy, w której uczeń ma swobodę wyboru jej rodzaju, czasu lub jej ilości, przynosi sukces. Najtrudniejsze dla nauczyciela jest przełamanie się, aby taką swobodę zaplanować i przygotować. Często w dyskusjach o planie daltońskim i jego implementacji w polskiej szkole pojawią się pytania o cenę ksero, liczbę dzieci w klasie, wynagrodzenia itp. W holenderskich szkołach, w każdej z klas jest nie mniej niż 25 uczniówm, co nie jest problemem w pracy dydaktycznej. Pracując planem daltońskim stosujemy daleko pojętą indywidualizację, w której jesteśmy w stanie zagwarantować przestrzeń dla każdego z uczniów. Na resztę czynników i tak nie mamy zbyt dużego wpływu. Każdy nauczyciel, który ma codziennie do czynienia z uczniem musi pamiętać o tym aby: dawać strukturę, ale także zostawiać przestrzeń na inicjatywy, pomagać, ale rzucać wyzwania, by jego wychowankowie stali się niezależni. Środowisko jest skupione na jednostce, ale w procesie edukacji ciągle skupiamy się na grupie. Dzieci obecnie są zdolne do samodzielnego podejmowania wielu wyborów i to samo powinno być możliwe w szkole. 2 To, co trudne, a przynosi bardzo dobre wyniki to realizowanie hasła współpracy. Praca w grupach nie jest specjalnym odkryciem, w szkole od ponad 20 lat w mniejszym lub większym stopniu ona występuje. To, co jednak wyróżnia daltońskie rozwiązanie, to zmiana co tydzień osób w ławkach, losowanie grup zadaniowych w każdym tygodniu taka grupa się zmienia. Takie zmiany uczą współpracy nie tylko z najlepszym kolegą z klasy, ale z każdym. Uczniowie jako druga, ważna grupa w procesie edukacyjnym, przede wszystkim uczą się zarządzania czasem pracy w prowadzonej przeze mnie szkole, klasom młodszym pomaga w tym specjalny zegar, dzieci mają świadomość jaki będzie ich harmonogram zajęć pomaga w tym zestaw piktogramów, 2. Cyt. z wykładu Roela Röhnera 14
ŁÓDŹ 2012 przedstawiających następujące po sobie czynności przydatne przede wszystkim w pracy z klasami młodszymi oraz planują realizacje swoich zadań. Z radością patrzę na uczniów, którzy dbają o swoje klasy, wycierają ławki, układają rzeczy w klasie, a nawet zamiatają. Częstokroć jest to pierwsze spotkanie moich uczniów z tą z pozoru banalną czynnością. To, co mnie zaskoczyło w holenderskich szkołach to fakt, że woźna przychodzi do pracy raz w tygodniu. Mimo, że dzieci nie muszą zmieniać obuwia, w szkole jest czysto i schludnie. O porządek dbają sami zainteresowani. Ja mimo dużego zaangażowania ze strony uczniów mam codzienną obsługę porządkową i nie wyobrażam sobie jej braku, ale przydział tygodniowych obowiązków sprawdza się bardzo dobrze. Ważne jest, aby każde dziecko miało jakieś zadanie z którego będzie musiało się rozliczyć przed kolegami np. z temperowania kredek, rozdawania materiałów, jako pomocnik nauczyciela, czy strażnik czasu, itp. Równie ważną grupą w edukacji daltońskiej są rodzice. Z pewnością należy im wytłumaczyć na czym polega całość koncepcji z doświadczenia wiem, że rodzice nie lubią eksperymentów, a szczególnie na swoim dziecku. Zaczęłam od tego, że wysłałam listownie informację oraz na każdym z możliwych spotkań tłumaczyłam na czym całość metody polega. Rodzice w mojej szkole są otwarci na dialog i chętnie zapoznają się z argumentami, które rozwiewają ich wątpliwości. To, co dla mnie było najtrudniejsze to uświadomienie tego, że nauczyciel realizując program nie jest zobligowany do wypełniania podręczników a większość nauczycieli kształcenia zintegrowanego nie realizuje pakietów, lecz korzysta z różnych materiałów, które są na rynku. Często też samodzielnie do wybranego programu dla swoich uczniów tworzą karty pracy i projektują działania w zależności od potrzeb grupy. Z czasem skończyły się uwagi ze strony rodziców, że w innej szkole nauczyciel korzystający z tego samego podręcznika jest już na tej stronie, a my jeszcze nie. Następny krok w kierunku rodziców to opracowanie systemu informowania o ewentualnych problemach i postępach uczniów, tak aby rodzice w pełni czuli się partnerami działań edukacyjnych. Rodzice to wymagający partner, bez którego jednak nie wyobrażam sobie w pełni efektywnych działań w szkole. Kończąc moje refleksje nawiążę do wypowiedzi twórczyni tego nurtu, Helen Parkhurst, która prawie ponad 100 lat temu potrafiła zobaczyć kierunek edukacji swoich uczniów. Z tej koncepcji możemy swobodnie korzystać do dzisiaj, szczególnie w dobie indywidualizacji i edukacji uwzględniającej wielorakie inteligencje naszych uczniów. Mam nadzieję, że swoją wypowiedzią zainspirowałam do dalszego pogłębiania wiedzy na temat planu daltońskiego 3. W tym miejscu mogę powiedzieć, że program każdej szkoły powinien zmieniać się zgodnie z potrzebami uczniów. Program nie jest naczelnym problemem społeczeństwa. Będziemy, obawiam się, dalej przeszkadzać naszej młodzieży poprzez patrzenie przez zły koniec teleskopu. Helen Parkhurst Anna Sowińska Dyrektor Szkoły Podstawowej ABiS Szkoły dla dziecka przy WSinf w Łodzi 3. Zapraszam zainteresowanych tematem do śledzenia stron: www.plandaltonski.pl, www.dalton.org.pl 15
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Ewa Konieczko Dyrektor Przedszkola Miejskiego nr 10 w Olsztynie W drodze do edukacji daltońskiej Motto edukacji daltońskiej,,jeśli szanujemy dziecko i podążamy za jego możliwościami to może ono zrobić więcej, niż od niego oczekujemy, a wszystko co dziecko potrafi nauczycielowi zrobić nie wolno. Helen Parkhurst 1 Helen Parkhurst w codziennej pracy nauczyciela spotkała się z problemem nauczania dużej grupy dzieci. Jej umiejętności organizacyjne, kreatywność i niekwestionowane powołanie do zawodu nauczyciela, znajdują potwierdzenie w powiedzeniu,,kto szuka, znajduje. Helen Parkhurst musiała polegać na sobie wykorzystała drzemiący w niej potencjał. W swoim podejściu do edukacji dziecka podkreślała, że wolność i odpowiedzialność w zakresie działań podejmowanych przez dziecko są ze sobą spójne (nie funkcjonują oddzielnie). Uważała, że nie ma samodzielności bez szacunku dla różnic indywidualnych. Nie ma współpracy bez poszanowania innych osób, z którymi współdziałamy lub musimy współdziałać. Według Helen Parkhurst warunkiem prawidłowego nauczania dziecka wolności, samodzielności i współpracy było stworzenie im przez nauczyciela przyjaznego środowiska. Swoim podejściem do kształcenia, definitywnie skrytykowała dotychczasową dominację systemu klasowo-lekcyjnego. Jej pomysł na efektywną edukację to swoboda, zerwanie z restrykcyjną selekcją w zakresie podziału dzieci na płeć i wiek, kreatywność i plastyczność programowa. Rola nauczyciela była w tych oddziaływaniach istotnym punktem zwrotnym. Musiał trafnie rozpoznać umiejętności, uzdolnienia, zainteresowania, a także tempo pracy dziecka. Prawidłowa obserwacja wychowanków miała na celu 1. http://www.omep.org.pl Konferencja Koncepcja edukacji daltońskiej właściwe kierowanie ich procesem rozwojowym. Nauczyciel to, według Helen, umiejętny reżyser, wyznaczający dzieciom zadania, ofiarujący im role aktywnych badaczy i odkrywców. Mimo upływu czasu (1905) nie zapomniano o twórczyni edukacji daltońskiej. W Polsce pedagogika planu daltońskiego (daltoński plan laboratoryjny), odkryta w okresie dwudziestolecia międzywojennego, po II wojnie światowej zapomniana, traktowana po macoszemu przez szkoły przygotowujące do zawodu nauczyciela, dopiero teraz budzi się do życia. Dziękuję Helen Parkhurst, że po 25 latach poszukiwania rozwiązań w pracy nauczyciela, trafiłam na koncepcję planu daltońskiego. Rozbudziłaś w mnie entuzjazm małego dziecka, roześmianego szczerym uśmiechem, patrzącego szeroko otwartymi oczami jak na widok Św. Mikołaja z workiem pełnym prezentów. Odkrycie pedagogiki planu daltońskiego dało mi nadzieję na lepsze jutro w organizowaniu procesów edukacyjnych w polskim przedszkolu i szkole.,,kiedyś uczeń szedł do szkoły, by uzyskać to, co szkoła miała mu do zaoferowania, dziś idzie do szkoły, by zaspokoić wyraźną potrzebę samorozwoju (Helen Parkhurst). 2 Zachęciłam nauczycieli przedszkola, w którym jestem dyrektorem do zainteresowania się edukacją daltońską. Rozpoczęliśmy od podbudowy teoretycznej. Samokształcenie poprzez przypomnienie artykułów z czasopisma Bliżej Przedszkola, które prenumerujemy od pięciu lat 3. Rada pedagogiczna zadecydowała, że możemy i warto spróbować. Zamówiłam podło- 2. RoelRöhner Hans Wenke, wprowadzenie: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski,,Pedagogika Planu Daltońskiego Łódź 2011, Wyd. SOR-MAN 3. RoelRöhner Hans Wenke, wprowadzenie: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski,,Pedagogika Planu Daltońskiego Łódź 2011, Wyd. SOR-MAN 16
ŁÓDŹ 2012 że dydaktyczne dla,,rozruszania naszych inicjatyw w przygotowywaniu pomocy edukacyjnych (tygodniowe tablice zadań, przesuwane dni tygodnia, zegary organizujące czas... z firmy Moje Bambino). Zakupiłam książki. 4 Wyszukiwanie w Internecie artykułów na temat pedagogiki daltońskiej zaprowadziło mnie do Przedszkola Publicznego nr 16 w Ostrowcu Świętokrzyskim, nie czekałam zadzwoniłam do Dyrektor Przedszkola Katarzyny Dryjas, (Prezes Polskiego Stowarzyszenia Dalton). Rozmowa była owocna zaprosiłam sympatyczną Panią Kasię (PP 16 posiada międzynarodowy certyfikat Dalton International ) do rozpoczęcia szkolenia nauczycieli naszego przedszkola. 29 października 2011 r. w PM10 odbyło się pierwsze w Olsztynie seminarium pt.: Pedagogika Planu Daltońskiego. W szkoleniu dodatkowo udział wzięły chętne Rady Pedagogiczne przedszkoli miejskich z Olsztyna nr 20, 21, 38 ora Niepubliczne Przedszkole AWP. Seminarium prowadziły: Prezes Polskiego Stowarzyszenia Dalton Katarzyna Dryjas oraz Prezes Polskiego Komitetu Światowej Organizacji Wychowania Przedszkolnego OMEP Anna Wróbel. Pani Ania jest również dyrektorem Przedszkola nr 31 im. Zdzisława Witwickiego w Warszawie, które posiada certyfikat,,dalton International. Po zakończonym seminarium rada pedagogiczna PM10 kontynuowała szkolenie. Tak rozpoczęłyśmy podróż, której celem jest wdrażanie koncepcji daltońskiej w naszej placówce (Polskie Stowarzyszenie Dalton jest jedyną instytucją w Polsce upoważnioną przez Fundację Dalton International do nadawania certyfikatów Szkoły Daltońskiej). Uważam, że trudności w polskiej oświacie (np. brak dyscypliny w gimnazjach) wynikają z wadliwej, niedostosowanej do potrzeb dziecka organizacji procesów klasowo-lekcyjnych. To nie dzieci mają problem, lecz dorośli, odpowiadający za dziecko, nie wypełniają należycie swoich obowiązków. Polska edukacja potrzebuje zmian w zakresie organizacyjnym (między innymi: koniecznie odbiurokratyzować nauczycieli). Musimy 4. Anna Sowińska.,,Moje spotkanie z Planem daltońskim Bliżej przedszkola. 2009 nr 12 Anna Sowińska. Majster z wizytą w Amersfoort Bliżej przedszkola. 2010 nr 6. Robert Sowiński.,,Laboratoryjny plan daltoński Bliżej przedszkola. 2010 nr 10. Roel Röhner. Jak dziś wygląda plan daltoński? Bliżej przedszkola. 2011 nr 3. Roel Röhner.,,Indywidualizacja drogą do sukcesu każdego dziecka Bliżej przedszkola. 2011 nr 9. Roel Röhner. Plan daltoński wzorcowym narzędziem dla współczesnej edukacji Bliżej przedszkola. 2011 nr 11 uczciwie przyznać, że przyszedł czas na zmiany. Wiem, że nauczyciele w swojej pracy stosują różnorodne metody, formy, programy wspomagające oraz innowacje. Starają się utrzymać kaganiec polskiej oświaty, ale to nie wystarcza. Dzieci nie potrzebują ciągłej zmiany programów i nauczyciela za biurkiem. Oczekują możliwości samodzielnego wyboru metod i form pracy na zajęciach edukacyjnych. Rozbudzenia ich zainteresowań. Potrzebują aktywności, wyzwolenia od siedzenia na krześle, a przede wszystkim oczekują powierzenia im zadań do wykonania w ich własnym tempie, zgodnie z możliwościami (bez przymusu). Umożliwienia bycia kreatywnym, a nie tylko odtwórczym. Potrzebują nabycia umiejętności współpracy z inną osobą, nawet nielubianą. Jeżeli dziecko rozwinie umiejętności bycia samodzielnym, odpowiedzialnym za swoje decyzje, współpracy z innymi, łatwiej przyswoi trudną sztukę uczenia się (np. przedmiotów ścisłych), co może zaowocować w dorosłym życiu sukcesem zawodowym. Właściwie oceni własne zainteresowania i możliwości, wybierze kierunek studiów lub szkoły zawodowej w zgodzie z samym sobą, będzie twórczym człowiekiem. Sztywny klasowo-lekcyjny systemem nauczania ogranicza i zniechęca dzieci do uczenia się. Nauczyciel ma dużo dobrego do zrobienia, zwłaszcza, że wspiera rodzinę w wypełnianiu jej funkcji. Zapracowani opiekunowie nie zawsze wiedzą i rozumieją potrzeby własnych dzieci. Dlatego też istnieje profesjonalna opieka edukacja i wychowanie w żłobku, przedszkolu, szkole. Instytucja przedszkola jest etapem edukacyjnym, który zmienia się i rozwija szybciej niż pozostałe. Stawia więc przed nami wyzwania gotowości do zmian wg powiedzenia,,czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał. Jesteśmy gotowi nauczać dzieci według edukacji daltońskiej z nadzieją, że szkoły przejmą pałeczkę i będą kontynuować rozpoczęte dzieło. Pedagogika daltońska wraz z trzema głównymi zasadami: odpowiedzialność, samodzielność i współpraca, w swoich założeniach ma za zadanie wspierać u dzieci: nabywanie umiejętności społecznych i podporządkowanie się ustalonym zasadom i regułom, kształtowanie w sobie wrażliwości moralnych i właściwych postaw społecznych, nawiązywanie więzi z najbliższym otoczeniem społecznym, rozumienie potrzeby poszanowania drugiego człowieka, jego odmienności i indywidualności, kształtowanie w sobie poczucia odpowiedzialności za siebie i innych, uświadamianie sobie konieczności ponoszenia konsekwencji swoich czynów. 17
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Nowa podstawa programowa 5, która weszła w życie z dniem 30 stycznia 2009 r. rozszerzyła możliwości szkoły w stosowaniu metod nauczania. Wskazała wyraźnie, że naszym zadaniem jest przygotowanie dziecka/ucznia do kontynuowania nauki w szkołach wyższych, rozwijanie w nim aspiracji do poszukiwania i podejmowania pracy zarobkowej. Wskazania podstawy programowej mają na celu poprawę jakości edukacji, dążenie do harmonii na wszystkich szczeblach procesu kształcenia. Obraz z puzzli powstanie tylko z połączenia wszystkich jego elementów na tej samej zasadzie powinny łączyć się ze sobą wszystkie etapy edukacji. Jest więc podstawa prawna, która wyraźnie określa kierunek, w jakim mamy podążać. Pokazuję drogę i głęboko wierzę, że jest jedyną drogą, by szkoła stała się tak atrakcyjna i edukacja, jak zabawa. (Helen Parkhurst) 6 Moim zadaniem nauczyciela (dyrektora przedszkola) była konieczność podjęcia decyzji o wprowadzeniu innowacji pedagogicznej. Wiedziałam, że jest ona trafna (bez filozofii utopii). Przedszkole Miejskie nr 10 w Olsztynie wdraża w roku szkolnym 2011/2012 innowację pedagogiczną, której jestem autorem. Współautorem jest nauczyciel dyplomowany PM10 Barbara Zinkiewicz. W realizację innowacji zaangażowana jest cała rada pedagogiczna naszej placówki. Tytuł tej innowacji pedagogicznej to Wykorzystanie koncepcji Planu Daltońskiego do stymulowania rozwoju odpowiedzialności, samodzielności i współpracy u dzieci w wieku przedszkolnym. Innowacyjne podejście edukacji daltońskiej uwypukla znaczenie odpowiedzialności za podejmowane zadania, samodzielnego uczenia się dzieci, zachęca do uczenia się we współpracy. Poszukiwanie i wdrażanie nowych rozwiązań w ramach planu daltońskiego w codziennej pracy z dzieckiem służy dzieciom, rodzicom a także motywuje nauczycieli do ustawicznego dokształcania się. Zapobiega,,osiadaniu na mieliźnie codziennych obowiązków. Rola nauczyciela jest ogromna. Przyszedł czas odejścia od bezpiecznej roli wodza, pana i władcy. Polska edukacja potrzebuje nauczyciela pasjonata, inspiratora, doradcy, trenera otwartego na dziecko. Janusz Korczak głosił, że dobry nauczyciel musi być w swojej pracy ojcem, kolegą, nauczycielem. Miał rację stosuję tę zasadę i wiem, że przynosi bardzo dobre rezultaty tak trzeba. W przedszkolach grupy dzieci są zróżnicowane pod względem rozwojowym i bytowym, w związku z tym dla wyrównywania różnic, nauczyciel musi doskonalić strategię nauczania. Tym samym, dbać o jakość edukacji, wychowania i opieki. Dyrektor nie może być jedynie kontrolerem, dyktującym zadania do wykonania. Dlatego sama staram się być przykładem takiej pracy z dzieckiem. Daje mi to szansę bycia praktykiem, a nie teoretykiem. Mogę obserwować działania dzieci, ich reakcje, prowadzić dyskusje z nauczycielami na wyrównam poziomie doświadczeń. Nasze zaangażowanie we wdrażanie edukacji daltońskiej postanowiłyśmy oprzeć na prowadzeniu wiarygodnej dokumentacji, a także współpracy z rodzicami i pedagogami z UWM. Mamy ustalone narzędzia badawcze ( ), które w późniejszym czasie będą pomagały w dokumentowaniu i ewaluacji. Chcemy zaobserwować w jaki sposób dzieci zmieniają się w miarę rozwijania odpowiedzialności samodzielności i współpracy. Jaki będzie kierunek tych zmian. W codziennej pracy z pedagogiką daltońską, podczas obserwacji dzieci, widzimy, że są zaangażowane. Nowa metoda pracy działa nie jest trudna ale wymaga systematycznej, kreatywnej i odpowiedzialnej pracy nauczyciela. Jego pomysłowości i zaangażowania,,wolnym krokiem do celu nic na siłę. W bezpośredniej pracy z dzieckiem rozwijamy i rozszerzamy umiejętności precyzowania oczekiwań wobec nich, obdarowywania ich zaufaniem, formułowania krótkich precyzyjnych instrukcji, zlecania dzieciom prostych zadań do wykonania. Nasze motto Nie nauczamy od słabych stron, szukamy mocnych umiejętności dziecka, dbamy o jego autonomię. Naszym marzeniem jest kontynuowanie rozpoczętej pracy razem z dziećmi w ich dalszej edukacji szkolnej chciałybyśmy pokazać, że plan daltoński to nie mrzonka, to szansa. Zintegrowanie przedszkola ze szkołą jest nierozerwalnym elementem życia. 5. http://www.men.gov.pl/ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Nowy akt prawny wydany na podstawie art. 22 ust. 2 pkt 2 lit. a i b ustawy z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) 6. RoelRöhner Hans Wenke, wprowadzenie: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski,,Pedagogika Planu Daltońskiego Łódź 2011, Wyd. SOR-MAN Ewa Konieczko 18
ŁÓDŹ 2012 Małgorzata Ramos Przedszkole Publiczne nr 16 w Ostrowcu Świętokrzyskim Dalton w przedszkolu Zacznę truizmem, bo przecież wszyscy wiemy, że przedszkole to pierwszy etap modelowania osobowości małego człowieka, jego postawy wobec życia i otaczającej rzeczywistości. Im więcej w tej postawie samodzielnie zdobywanego doświadczenia w pokonywaniu trudności i rozwiązywaniu problemów, tym łatwiejsza perspektywa lat następnych. Koncepcja planu daltońskiego pojawiła się w naszym przedszkolu Publicznym Przedszkolu nr 16 w Ostrowcu Świętokrzyskim w roku 2010. Jak każda nowość wywołała lekki niepokój, zaciekawienie i pytania. Przede wszystkim czy się uda, zaszczepi i rozkwitnie? Czy damy radę? Małymi krokami organizowałyśmy warsztat pracy oparty na wizualizacji zadań, czynności, zamierzeń dotyczących działań samodzielnych dzieci w zakresie dydaktycznym, wychowawczym i opiekuńczym. Wprowadzenie dzieci w świat samodzielności, odpowiedzialności za efekty pracy zarówno indywidualnej jak i grupowej musiało przynieść rezultat, co uwidoczniło się już po kilku dniach stosowania tej metody w codziennym życiu grupy. Świetną sprawą w naszych daltońskich działaniach jest samokontrola dzieci, dostosowywanie własnego tempa pracy do wykonywanych zadań i ogólnie pojęta SAMO- DZIELNOŚĆ. Rola nauczyciela kojarzy mi się w tym względzie z okiem wielkiego brata, który czuwa i obserwuje, czyniąc jedynie sugestie z niezbyt natarczywą częstotliwością po to by nasz Przedszkolak miał świadomość, że to On kreuje własną rzeczywistość. Daje to efekty niezwykłej wiary dziecka we własne siły i możliwości. Wychowujemy twórcę, odważnego, samodzielnego, gotowego na nowe doświadczenia. W naszym przedszkolu w/w zaszczepka przyjęła się i kwitnie. Wszystkie grupy zaangażowane w pracę pedagogiką planu daltońskiego na tym skorzystały. 3-letni maluch sprząta po sobie zabawki, 5-latek wiąże buty sobie i pomaga w tej czynności koledze, a manager grupy pilnuje, żeby pary stały równo, a czas zabawy trwał tyle ile zaplanowały sobie dzieci. Przykładów można by mnożyć tysiąc. Polecamy zainteresowanym innowację daltońską. Jedyną naszą obawę budzi fakt kontynuacji działań w warunkach szkolnych. Warto o to zabiegać. Małgorzata Ramos 19
MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA EDUKACJA WEDŁUG PLANU DALTOŃSKIEGO WIEDZA I PRAKTYKA Elżbieta Stanisławska Przedszkole nr 31 im. Zdzisława Witwickiego w Warszawie Joanna Kurak Przedszkole nr 31 im. Zdzisława Witwickiego w Warszawie Pedagogika daltońska w młodszych grupach przedszkolnych Kiedy we wrześniu zeszłego roku rozpoczęłyśmy realizację Innowacji Pedagogicznej Szacunek - Nauka - Samodzielność opartej na idei pedagogiki daltońskiej nie miałyśmy większych wątpliwości, że realizacja zadań dydaktyczno-wychowawczych wg planu daltońskiego powiedzie się w grupach starszych. Co do dzieci młodszych byłyśmy pełne obaw i niepokoju. Zastanawiałyśmy się czy w grupach dzieci 3- i 4-letnich osiągniemy założone cele. Odbyte szkolenia, udział w konferencjach, a nawet spotkania z konsultantami Dalton International z Holandii nie do końca rozwiały nasze wątpliwości. Jako nauczycielki z dużym stażem, przyzwyczajone do pewnych stereotypów i pracy z całymi grupami, najpierw same w sobie musiałyśmy przewartościować pewne schematy i uprzedzenia. Nasza kreatywność, otwarta postawa oraz wymiana doświadczeń z nauczycielkami z partnerskich przedszkoli pozwoliła na to, aby główne założenia planu daltońskiego powoli zaczęły być widoczne w zachowaniu naszych wychowanków. Wspólnie pracowałyśmy nad tym, jak zachęcić tak małe dzieci do podejmowania indywidualnych i grupowych działań. Jak sprawić, aby maluchy czuły się odpowiedzialne za planowanie oraz zakończenie wykonywanego zadania. Jak realizować założenia edukacji daltońskiej z najmłodszymi? Dziś, po prawie dwuletnim doświadczeniu, z wielkim optymizmem patrzymy na kolejne wyzwania edukacji daltońskiej. Podejmujemy coraz to trudniejsze działania, dzięki którym dzieci rozwijają swoje kompetencje. Plan daltoński stworzony przez Helen Parkhurst opiera się na trzech głównych zasadach: - uczenie się umiejętności wykorzystywania samodzielności (odpowiedzialności), - uczenie się pracy indywidualnej, - uczenie się współpracy. O ile dwie ostatnie zasady są trudne do wdrożenia w grupie 3-latków, o tyle wdrożenie pierwszej ma ogromne szanse powodzenia, ponieważ proces dydaktyczno-wychowawczy edukacji daltońskiej jest wizualizowany. Znajdujące się w sali kolorowe zdjęcia-obrazy pozwalają dzieciom lepiej zrozumieć i zapamiętać zasady funkcjonowania w przedszkolu. Dziecko nie potrzebuje pomocy dorosłego podczas porządkowania sali, układania zabawek czy książek. Kolorowe ilustracje to swego rodzaju instrukcje, które doskonale ułatwiają dziecku samodzielnie wykonać zadanie. Oczywiście należy tu pamiętać o tym, że potrzeby i możliwości każdego dziecka są inne. Dlatego nauczyciel wspiera i pomaga w działaniu najmłodsze dzieci. Dzięki odpowiednio przygotowanym niestandardowym środkom dydaktycznym, organizacji przestrzeni, wydzieleniu miejsc do działań tematycznych i zgromadzeniu w nich odpowiednich materiałów dydaktycznych dzieci mają ogromną szansę na swobodne podejmowanie samodzielnych działań. Jednym z pierwszych elementów wykorzystywanym w codziennej pracy jest zwizualizowany Plan Dnia - porządkuje i daje poczucie bezpieczeństwa małym dzieciom. Każdy dzień rozpoczyna się od prezentacji ilustracji przedstawiających kolejne czynności zaplanowane przez nauczyciela. Wspólnie z dziećmi nauczycielka umieszcza na tablicy odpowiednie obrazki, a dzieci doskonale orientują się co będą za chwilę robić. Każdy ranek w przedszkolu to wspólne planowanie dnia. Barwne ilustracje przedstawiające w sposób symboliczny różne działania podejmowane przez dzieci i nauczyciela nie tylko oswajają dzieci z rytmem dnia, ale również pokazują jego systematyczny przebieg. Dzieci, znając występujące po sobie poszczególne etapy, czują się bezpieczne co sprawia, że czują się na pewno współodpowiedzialne za realizację planowanego dnia. Pomimo naszych obaw, ciągła praca nad wzbogacaniem kącików zainteresowań, wykorzystywanie prostych pomocy i środków dydaktycznych, wizualizacja procesów np. następujących po sobie dni tygodnia zaznaczonych kolorami, planowanie dnia i ko- 20