Gôdóm i piszã pò kaszëbskù

Gôdóm i piszã pò kaszëbskù PROGRAM NAUCZANIA JĘZYKA KASZUBSKIEGO KLASY I-III DOSTOSOWANY DO NOWEJ PODSTAWY PROGRAMOWEJ I MOŻLIWOŚCI UCZNIA PROGRAM ZOSTAŁ PRZYGOTOWANY NA PODSTAWIE PROGRAMU Gôdóm i piszã pò kaszëbskù AUTORSTWA DANUTY PIOCH Zgodny z założeniami Podstawy Programowej Kształcenia Ogólnego- Rozporządzenia MEN z dnia 23 XII 2008 Opracowała Sabina Ruszewska Sabina Drywa Teresa Gillmeister 1

I. CELE OGÓLNE Program nauczania języka kaszubskiego zakłada realizację celów kształcenia i wychowania wynikających z ogólnych zadań szkoły i zapisanych w Podstawie programowej, a w szczególności w Podstawie programowej język regionalny język kaszubski. Program w szczególności kładzie nacisk na: Rozwój kompetencji językowych umożliwiających porozumiewanie się w sytuacji dwujęzyczności jak również w przypadku, gdy język kaszubski jest pierwszym bądź drugim językiem dziecka. Rozwój zainteresowania uczniów językiem jako składnikiem dziedzictwa kulturowego. Budowanie świadomości językowej w zakresie języka kaszubskiego. Uzmysłowienie, że ludzie posługują się różnymi językami. Kształtowanie poczucia przynależności do swojej szkoły, środowiska lokalnego, regionu, kraju, Europy i pogłębianie więzi uczuciowych z nimi. Poszerzenie wiedzy ucznia o własnym regionie. Rozwój osobowości i tożsamości oraz zachowań prospołecznych. Kształcenie sprawności rozumienia, mówienia, czytania i pisania w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Pokazanie Kaszub jako regionu o bogatej historii, charakterystycznej przyrodzie i ciekawym ukształtowaniu geograficznym. Dobre osadzenie ucznia w rodzimej kulturze i tradycji. Zrozumienie i szacunek dla innych kultur. ZADANIA SZKOŁY Wzbogacanie wiedzy ucznia o człowieku, życiu i świecie w oparciu o kontakty z otaczającą go rzeczywistością społeczną i kulturową, jak również na podstawie tekstów literackich. Integrowanie różnych zakresów doświadczeń językowych i kulturowych. Kształtowanie i doskonalenie umiejętności rozumienia, mówienia, czytania, pisania i odbioru różnych tekstów. Tworzenie sytuacji świadomego uczenia się i używania języka oraz odkrywania jego życiowej użyteczności. Rozwijanie w uczniach postaw ciekawości, otwartości i poszanowania innych kultur. Niniejszy program zakłada systematyczną edukację na przestrzeni trzech lat, poczynając od klasy pierwszej a kończąc na trzeciej klasie szkoły podstawowej (zakłada też przygotowanie do kontynuacji nauczania w klasach IV-VI). Opiera się na pracy z uczniem, który zaczyna przygodę z nauką języka ojców. Od początku realizowany jest w formie oddzielnego przedmiotu, który łączy w sobie działania i treści z różnorodnych dziedzin wiedzy, ale naczelnym i głównym jego zadaniem jest nauka języka kaszubskiego. Spora część zajęć może być realizowana w terenie, co czyni proces dydaktyczny atrakcyjniejszym. Program ma konstrukcję spiralną i w poszczególnych klasach osadzony jest w 6 blokach obowiązujących w każdej klasie. 2

-Mieszkamy na Kaszubach -Dom i rodzina -Szkoła i klasa -Zainteresowania i zabawy -Przyroda -Zwyczaje i obrzędy W programie każdej z klas wyszczególniono następujące działy: Formy wypowiedzi Ćwiczenie sprawności językowej Nauka o języku. Wiedza o regionie Obszary tematyczne. Lektura. II. CELE SZCZEGÓŁOWE OPIS OSIĄGNIĘĆ UCZNIA UMIEJĘTNOŚCI PO I ETAPIE EDUKACYJNYM W zakresie mówienia: 1. Konstruowanie jedno- i kilkuzdaniowych wypowiedzi na tematy związane z życiem codziennym i najbliższym otoczeniem. 2. Wykorzystywanie poznanego słownictwa w konstruowaniu własnych wypowiedzi. 3. Opowiadanie, udzielanie informacji o typowych sytuacjach życiowych. 4. Konstruowanie prostych pytań i udzielanie odpowiedzi na proste pytania. 5. Opowiadanie usłyszanych wypowiedzi, prostych tekstów, przekazów ikonicznych. 6. Powtarzanie słów i prostych wypowiedzi w języku kaszubskim. 7. Posługiwanie się podstawowym zasobem środków językowych. 8. Wypowiadanie się w taki sposób, aby inni rozumieli, co chce powiedzieć. 9. Nazywanie obiektów w najbliższym otoczeniu. 10. Recytacja wierszy, rymowanek, śpiewanie piosenek z repertuaru dziecięcego. W zakresie rozumienia tekstu: 1. Ogólne rozumienie prostych tekstów. 2. Wskazywanie prostych informacji w tekście. 3. Zastosowanie zdobytych informacji w materiale ćwiczeniowym. 4. Przedstawianie treści tekstu za pomocą obrazka. 5. Wykonywanie czynności określonych w przekazanym tekście. 6. Obdarzanie uwagą rówieśników i dorosłych. 7. Słuchanie wypowiedzi i chęć zrozumienia przekazu. 8. Słuchanie czytanych utworów i wykorzystywanie wiedzy w nich zawartej. 9. Rozumienie poleceń i właściwe reagowanie na nie. 10. Rozumienie sensu opowiedzianych historyjek, popartych obrazkami, gestami, przedmiotami. 11. Uważne słuchanie przekazywanych informacji i korzystanie z nich. 12. Uczestniczenie w dramie, ilustrowanie zachowania bohatera literackiego mimiką, gestem, ruchem. 3

W zakresie czytania: 1. Poprawna wymowa głosek. 2. Odpowiednie akcentowanie słów. 3. Samodzielne czytanie zdań i krótkich tekstów o nieskomplikowanym słownictwie. 4. Głośne i ciche czytanie nieskomplikowanych tekstów z jednoczesnym rozumieniem ich treści. 5. Czytanie ze zrozumieniem prostych tekstów literackich przeznaczonych dla dzieci na I etapie edukacyjnym. W zakresie pisania: 1. Zwracanie uwagi na poprawny zapis liter kaszubskich. 2. Odróżnianie graficznej formy wyrazu od jego brzmienia fonetycznego. 3. Poprawne przepisywanie krótkich tekstów. 4. Stosowanie elementarnych zasad ortografii kaszubskiej (w ujęciu funkcjonalnym). 5. Pisanie prostych, krótkich zdań, ze szczególnym uwzględnieniem estetyki i poprawności graficznej pisma. 6. Wykorzystywanie w pisaniu wiedzy o podstawowych pojęciach językoznawczych: alfabet, litera, głoska, sylaba, wyraz, zdanie; rozróżnianie liter i głosek, dzielenie wyrazów na sylaby, oddzielanie wyrazów w zdaniu, zdań w tekście i poprawne ich zapisywanie. III. SPOSOBY OSIĄGANIA CELÓW Należy zadbać o urozmaicanie procesu nauczania na tym etapie i przede wszystkim dostosować go do możliwości percepcyjnych dziecka. Dlatego bardzo wskazane są aktywizujące metody pracy. Warto sięgnąć do zabaw, gier, piosenek, rymowanek, recytacji, dramy, odgrywania ról wskazywanych przez tekst, stawiania ucznia w roli: kupującego, sprzedającego, pytającego, prowadzącego korespondencję... (nauczanie komunikacyjne). Powinno się wykorzystywać ruch, mimikę, gest, różnorodne pomoce dydaktyczne, ciekawe ilustracje; jak najczęściej ilustrować konkretami poznawane słownictwo. Na pewno atrakcyjną formą będą również zabawy, gry dydaktyczne, krzyżówki, konkursy. Oprócz wyżej wymienionych metod i form pracy nie należy zapominać o tym, że dziecko potrafi się też od czasu do czasu odnaleźć w poważniejszych propozycjach. Warto więc sięgnąć do pracy metodą projektową, zorganizować doświadczenia poszukujące, przeprowadzić wywiady, rozmowy, zaplanować warsztaty w terenie, wycieczki z opracowaną wcześniej trasą. Dla małego odbiorcy istotnym jest też zaproponowanie stałego towarzysza, który często pojawiać się będzie w podręczniku czy na kartach pracy. Może to być na przykład postać wzięta z demonologii kaszubskiej warunek: nie należy wybierać postaci o ujemnym nacechowaniu. Nauczanie języka może i powinno odbywać się przy użyciu różnych receptorów. Zatem należy też zadbać o kształcenie wrażeń estetycznych poprzez słuchanie muzyki, wykonywanie prac plastycznych, omawianie dzieł sztuki, słuchanie i oglądanie programów w mediach, czytanie regionalnej prasy, ilustrowanie tekstów. Ponieważ w zespole mogą się znaleźć uczniowie o różnym stopniu znajomości języka, dlatego należy zadbać o ich komfort edukacyjny i umożliwić im wykazanie się wiedzą i umiejętnościami odpowiednio do ich możliwości. Program daje możliwość zdobywania wiedzy i umiejętności w tempie adekwatnym do rozwoju ucznia. Dla ucznia zaawansowanego należy przygotować dodatkowe zadania i ćwiczenia, natomiast pozostali osiągają podstawy określone w dokumencie, jakim jest Podstawa Programowa. Dla niektórych uczniów nauka języka 4

kaszubskiego będzie nauką dla nich niemal obcego języka, zatem zastosowanie mogą tu znaleźć również metody stosowane w metodyce nauczania języków obcych. Jeśli nauczyciel uzna, iż niektóre treści założone dla poszczególnych klas są zbyt trudne, to może je przenieść do klasy wyższej. To samo może uczynić z treściami założonymi do realizacji w klasach niższych. Jedynym warunkiem wszelkich działań jest zrealizowanie na zakończenie I etapu nauczania założeń Podstawy Programowej. IV. TREŚCI NAUCZANIA Z ROZBICIEM NA POSZCZEGÓLNE KLASY (zgodne z Podstawą Programową) KLASA I Formy wypowiedzi Krótkie wypowiedzi, konstruowane przy pomocy nauczyciela, na tematy poruszane w trakcie edukacji. Ćwiczenie sprawności językowej Bogacenie słownictwa w zakresie analizowanej tematyki. Budowanie prostych zdań z użyciem zebranego słownictwa. Rozumienie intencji mówiących i stosowanie się do poleceń. Udzielanie odpowiedzi na pytania. Konstruowanie własnego przekazu (w języku mówionym). Nauka o języku Pojęcie głoski i litery. Poprawna artykulacja kaszubskich głosek. Sylaba i jej znaczenie w akcentowaniu wyrazów. Elementarne zasady poprawnego budowania zdań. Obszary tematyczne Mieszkamy na Kaszubach, moja miejscowość, światy: zwierząt, roślin, cechy, stany; życie w różnych społecznościach i obowiązki z tego wynikające. Podstawowe informacje o osobie: budowa ciała, tryb życia. Moje prawa i obowiązki: w domu rodzinnym, w szkole. Więzy rodzinne: wspólne działania, praca, wypoczynek,drzewo genealogiczne Pokrewieństwo i co z niego wynika: stosunki pokrewieństwa, szacunek dla starszych, normy grzecznościowe. Podział obowiązków: prace związane z życiem codziennym, obowiązki w szkole. Sprzęty i pomieszczenia w domu: nazwy i funkcje pomieszczeń, wyposażenie w meble, urządzenia techniczne i ich przeznaczenie. W świecie baśni i bajek: bajki i baśnie o charakterze dydaktycznym. Ja w społeczności szkolnej: dziecko, uczeń, przedmioty nauczania, przybory szkolne. Koleżanki i koledzy: przyjaźń, koleżeństwo. 5

Nasza klasa: sprzęty, wyposażenie w pomoce, więzi pomiędzy uczniami, nauczyciele. Święta i uroczystości: przygotowanie do prezentacji umiejętności podczas świąt rodzinnych, szkolnych. Rok kalendarzowy i obrzędowy: ważniejsze święta obyczaje i obrzędy, nazwy miesięcy, życzenia, wypoczynek co się bawić? nazwy zabaw i zabawek. Jak wypoczywać? wypoczynek letni, zimowy; miejsca godne zwiedzenia na Kaszubach. Przyroda wokół nas, pory roku, elementy pogody, drzewa wokół nas, warzywa i owoce, zwierzęta pożyteczne i szkodniki. Lektura Wybrane utwory wierszowane ze zbiorów przeznaczonych dla dzieci, np. Żużónka jak mrzónka, Mòja kòtka, mój kòt, Ùkłôdk dlô dzôtk, Krôjczi pôjczi, antologii Mësla dzecka. Wybrane utwory prozą ze zbiorów przeznaczonych dla dzieci, np. Nënka roda i ji dzôtczi, Dzéwczã i krôsniãta. Klechdy kaszubskie. Legendy kaszubskie. Inne utwory wierszem i prozą wybrane przez nauczyciela i związane z omawianą tematyką. Pieśni, np ze zbiorku Piesnie rodny zemi. Klasa I jest momentem rozpoczynania przygody z językiem ojców, który dla większości uczniów będzie nowym doświadczeniem. Większość po raz pierwszy zetknie się z usystematyzowanym sposobem mówienia o nim. Dlatego działania koncentrują się wokół najbliższego otoczenia dziecka. Program jest tak zbudowany, by wyjść od rzeczy, które młody umysł jest w stanie ogarnąć, zatem silnie skorelowany z najbliższym otoczeniem. Chodzi o to, aby nie zaczynać pracy od rzeczy zbyt trudnych, gdyż mamy do czynienia z małymi jeszcze dziećmi. Metody pracy powinny być zróżnicowane, aby uatrakcyjnić proces edukacji i nie zniechęcić do dalszych działań. Naczelnym zadaniem edukacji w klasie I jest zachęcić ucznia do dalszej pracy i spowodować, by polubił swój region i mowę ojców. Będą więc ciekawe teksty, rozmowy, opowiadania, liczne wycieczki, prace plastyczne, zajęcia poszukujące, prace przy gromadzeniu eksponatów do izby muzealnej, śpiew wszystko w języku ojczystym i przy jego użyciu (należy, o ile nie zakłóci to komunikacji, starć się używać jak najczęściej języka kaszubskiego, a język polski wprowadzać tylko w razie konieczności). Sporo czasu przeznacza się na osłuchanie się z tekstem kaszubskim oraz prawidłową artykulację głosek kaszubskich ã, é, ë, ò, ô, ù. Po opanowaniu pewnego zakresu słownictwa będzie można zacząć próby tworzenia własnych wypowiedzi jednozdaniowych. KLASA II Formy wypowiedzi Jedno i kilkuzdaniowe wypowiedzi na wybrane tematy. Ćwiczenie sprawności językowej Nazywanie osób, rzeczy, miejsc i czynności. Budowanie prostych zdań. 6

Ćwiczenie poprawnej wymowy głosek kaszubskich ë, ò, ô, ù, é, ã, oraz miękkich sz, cz, rz, dż. Nauka o języku Czasownik i odnajdywanie go w tekście. Wskazywanie czasownika na prostych przykładach typu móm, jém. Głoski kaszubskie i ich wygląd graficzny, tj. litery. Obszary tematyczne Kaszuby mój region: kraina przodków, położenie, sąsiedzi, miejscowości, rzeki, jeziora, pamiątki z przeszłości. Pieśni o Kaszubach, hymn, strój kaszubski. W moim domu: pochodzenie dziadków, rodziców, drzewo genealogiczne, zawody rodziców. Ubiór, posiłki i potrawy, sprzęty domowe. Zainteresowania i zabawy: zabawy dzieci, moje hobby, gry zespołowe, malowanie na szkle Szkoła, szkolna izba regionalna, przybory i sprzęty szkolne. Ja w społeczności wiejskiej, szkolnej, koledzy, nauczyciele. Fauna i flora lasu, jeziora. Pory roku w ogrodzie, na polu i w lesie. Kaszubskie nazwy miesięcy. Obrzędy i zwyczaje świąteczne (Boże Narodzenie - Gòdë, Wielkanoc - Jastrë), inscenizacje. Swobodne teksty dotyczące wyżej przedstawionej tematyki. Lektura Utwory ze zbiorów poezji, prozy i pieśni kaszubskich: Hewelt H., Nie òdińdã bez pòżegnaniô Janke S., Klechdy kaszubskie Janke S., Krôjczi pôjczi Janke S., Żużónka jak mrzónka Labuda A., Kaszëbsczim jesma lëdã Lipski T., Remùsowi króm Nagel A., Cëdowny wzérnik Nagel A., Nënka Roda i ji dzôtczi Pepliński A., Kaszëbë wòłają nas Piepka J., Mòja kòtka mój kòt Szymańska B., Zdebło na swiat cësniãté Treder J., J., Domôcé słowò zwãczné Trepczyk J., Lecë chòrankòtrepczyk J. Ùkłôdk dlô dzôtk Inne utwory wierszem i prozą wybrane przez nauczyciela i związane z omawianą tematyką. Klasa II poszerza bloki tematyczne do szerszego obrębu. Chodzi o to, aby nie zaczynać pracy od rzeczy zbyt trudnych, gdyż mamy do czynienia z małymi jeszcze dziećmi. Ważnym zadaniem początkowego etapu jest też zachęcenie ucznia do podejmowania prób systematyzowania wiedzy o Małej Ojczyźnie 7

Metody pracy są zróżnicowane, aby uatrakcyjnić proces edukacji i nie zniechęcić do dalszych działań. Jak w opisie po klasie I, należy zadbać o ciekawe metody pracy, urozmaicanie procesu edukacyjnego, stawianie ucznia w roli poszukiwacza, badacza. Uczeń ma się osłuchać z językiem, poprawnie reagować na komunikaty, wdrażać się do podtrzymywania krótkich rozmów, używać poznanego słownictwa. Po opanowaniu pewnego zakresu słownictwa będzie można zacząć próby tworzenia własnych wypowiedzi jedno i wielozdaniowych.. Teksty literackie bazują na tematyce przystępnej percepcyjnie małemu odbiorcy, podkreślają więź dziecka z regionem, w którym urodziło się i żyje. KLASA III Formy wypowiedzi Krótkie opowiadania na tematy związane z życiem codziennym. Wypowiedzi jedno i wielozdaniowe. Ćwiczenie sprawności językowej Poszerzenie zakresu słownictwa w obrębie rzeczownika, czasownika i przymiotnika. Umiejętność sprawnego posługiwania się nimi przy budowaniu prostych zdań. Próby czytania prostych tekstów i uczenie się krótkich wierszy na pamięć. Posługiwanie się wiedzą o języku: alfabet, litera, głoska, sylaba, wyraz, zdanie w budowaniu własnych wypowiedzi. Nauka o języku Rozróżnianie liter i głosek. Dzielenie wyrazów na sylaby. Oddzielanie wyrazów w zdaniach. Dzielenie tekstu na zdania. Artykulacja głosek ë, ò, ù, ô, é, ;, sz, cz, ż, dż jako miękkich w kaszubszczyźnie. Akcentowanie poznanych rzeczowników, czasowników i przymiotników. Intonacja prostych zdań. Zwroty grzecznościowe w rozmowach: Wasta, Wastna, Wë. Posługiwanie się elementarnymi zasadami ortografii i interpunkcji. Wiedza o regionie Odbieranie Kaszub jako regionu o bogatej historii. Specyfika przyrody Kaszub. Geograficzne walory regionu. Postać kaszubskiego działacza związana z miejscem zamieszkania. Jak żyli i mieszkali nasi przodkowie (wykorzystanie eksponatów z izby regionalnej). 8

Obszary tematyczne Praca i wypoczynek: czynności codzienne, plan dnia i tygodnia, dni tygodnia, zabawy piosenki o pracy. Zawody współczesne i ginące: nazwy zawodów obecnie wykonywanych, zawody ginące (wizyta w jeszcze istniejących warsztatach). Narzędzia służące do pracy w różnych zawodach. Nasza praca ja jako uczeń. Życie na wsi: praca rolnika, uprawy, zasiewy, zwierzęta hodowlane, narzędzia pracy. Praca rybaków: narzędzia, nazwy ryb.... Znaczenie morza w życiu Kaszubów (porty, miasta portowe np. Władysławowo). Życie w mieście: specyfika wielkich miast na przykładzie Gdańska lub Gdyni, podstawowe różnice między miastem a wsią, wizyty w mieście. Pogoda jako istotny element sprzyjający pracy człowieka: elementy pogody, temperatura, opady, zachmurzenie, wiatr, rodzaje pogody w różnych porach roku, znaczenie pogody przy wykonywaniu różnych prac. Ogród, narzędzia, zwierzęta leśne, pole, kalendarz. Wypoczynek po pracy: sporty letnie, zimowe, wczasy, urlopy, ciekawe miejsca. Piękno kaszubskiej ziemi, miejsca nadające się do wypoczynku, pieśni sławiące uroki kaszubskiej ziemi, Kaszuby dawniej i dziś, mapa Kaszub, legendy, pieśni i tańce kaszubskie. Wiara i religijność: podstawowe modlitwy, obchodzone święta, miejsce kultu religijnego, pieśni religijne, np. kolędy, adwent, post, Wigilia Kontakty ze społecznością: wizyty w miejscach kultu religijnego np. Sianowo, Kalwaria Wejherowska, odwiedziny w warsztatach twórców ludowych, wyprawa do wiejskiej zagrody, do miasta ( Gdańsk lub Gdynia ). Lektura Utwory ze zbiorów poezji, prozy i pieśni kaszubskich: Derdowski H., O Panu Czôrlińsczim co do Pucka pò sécë jachôł (fragmenty) Fenikowski F., Okręt w herbie Hewelt H., Nie òdińdã bez pòżegnaniô Janke S., Krôjczi pôjczi Janke S., Łiskawica Janke S., Żużónka jak mrzónka Labuda A., Gùczów Mack gôdô Labuda A., Kaszëbsczim jesma lëdã Më trzimómë z Bògã.Kòscelné mòdlëtwë i spiéwë Nagel A., Dzéwczã i krôsniãta Nagel A., Nie spiéwôj pùsti nocë Nagel A., Òtemknij dwiérze Nagel A., Szadi Władi Piepka J., Mòja kòtka mój kòt Roppel L., Nasze stronë. Wybór wierszy i opowieści kaszubskich Samp J., Uczta stulecia ( fragmenty ) Szymańska B., Zdebło na swiat cësniãté Treder J., J., Domôcé słowò zwãczné Trepczyk J., Lecë chòrankò Trepczyk J., Ùkłôdk dlô dzôtk 9

Walkusz J., Sztrądã słowa (fragmenty) Inne utwory wierszem i prozą wybrane przez nauczyciela i związane z omawianą tematyką. W klasie III będziemy w dalszym ciągu poszerzac bloki obowiązujące Tematyka ta zakłada poszerzenie zakresu słownictwa ucznia, które jest wciąż jeszcze ubogie. Ograniczymy się jeszcze do wypowiedzi jedno lub wielozdaniowych, uczniowie zdolniejsi mogą spróbować sił w krótkim opowiadaniu związanym z proponowanymi treściami. Język polski na tym etapie wprowadza rozpoznawanie rzeczownika, czasownika i przymiotnika, postaramy się więc i my znaleźć je w tekście kaszubskim. Nadal ćwiczymy poprawną wymowę szczególnie głosek kaszubskich ë é ô. Lekturę dobrano tak, by obrazowała treści związane z codzienną pracą, nazwami zawodów, religijnością Kaszubów. Zakładamy też wizyty w miejscach oddalonych od najbliższego otoczenia (np. w mieście, nad morzem). Rozbudzamy ciekawość na gruncie etnografii projektując dom naszych pradziadków. Pracujemy nad gromadzeniem nowych wiadomości z innych dziedzin wiedzy (przyroda, historia...). Tam, gdzie to tylko możliwe, staramy się posługiwać językiem kaszubskim. V. PROPOZYCJE KRYTERIÓW OCENIANIA I METOD SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW Na początku cyklu nauczania uczniowie powinni zostać zdiagnozowani, co pozwoli określić ich kompetencje językowe. Należy zakładać, że posiadają oni określony zasób słów i umiejętności, ponieważ wywodzą się ze środowiska, w którym język kaszubski stosowany jest na co dzień przez starsze pokolenie, zatem posiadają jego bierną znajomość, tzw. osłuchanie, rzadziej posługują się tym językiem i wynieśli jego czynną znajomość z domu. Po zakończeniu nauki języka kaszubskiego w klasach I-III uczeń powinien posiąść następujące umiejętności i wiadomości: 1) poznaje elementy przyrody, kultury materialnej i duchowej Kaszub (podczas zajęć i podczas wycieczek): a) buduje swoją świadomość językową w zakresie języka kaszubskiego, b) wie, że ludzie posługują się różnymi językami, c) wie, że Kaszuby to region o bogatej historii, charakterystycznej przyrodzie, ciekawym ukształtowaniu geograficznym; 2) odbiera wypowiedzi w języku kaszubskim i wykorzystuje pod kierunkiem nauczyciela informacje w nich zawarte; rozumie proste i krótkie wypowiedzi ustne o tematyce związanej z życiem codziennym: a) obdarza uwagą rówieśników i dorosłych, słucha ich wypowiedzi i chce zrozumieć, co przekazują, b) rozumie sens pisania oraz czytania i orientuje się w oznaczeniach: uproszczone rysunki, piktogramy, znaki informacyjne i napisy, strzałki, c) interesuje się książką i czytaniem; słucha w skupieniu czytanych utworów (baśni, opowiadań, wierszy, krótkich historyjek), d) rozumie proste polecenia w języku kaszubskim i właściwie na nie reaguje, e) rozumie sens opowiedzianych w języku kaszubskim historyjek, gdy są wspierane obrazkami, gestami, przedmiotami, f) uważnie słucha przekazywanych informacji i korzysta z nich, 10

g) rozumie wypowiedzi ze słuchu: rozróżnia dźwięki w wyrazach o podobnym brzmieniu; rozpoznaje zwroty stosowane na co dzień; rozumie ogólny sens krótkich oraz łatwych opowiadań i baśni kaszubskich przedstawionych za pomocą obrazów, gestów i przedmiotów; rozumie sens prostych dialogów w historyjkach obrazkowych (także w nagraniach audio i wideo); 3) powtarza słowa i proste wypowiedzi w języku kaszubskim; posługuje się podstawowym zasobem środków językowych: a) mówi tak, aby inni rozumieli to, co chce powiedzieć, b) posiada umiejętność pisania i czytania w zakresie wszystkich liter alfabetu kaszubskiego, c) czyta proste, krótkie teksty przeznaczone dla dzieci na I etapie edukacyjnym, d) pisze proste, krótkie zdania, ze szczególnym uwzględnieniem estetyki i poprawności graficznej pisma, e) zna podstawowe pojęcia z zakresu wiedzy o języku, jak: alfabet, litera, głoska,sylaba, wyraz, zdanie: rozróżnia litery i głoski; dzieli wyrazy na sylaby; oddziela wyrazy w zdaniu, zdania w tekście i poprawnie je zapisuje (zgodnie z elementarnymi zasadami ortografii i interpunkcji), f) nazywa obiekty w najbliższym otoczeniu, g) czyta ze zrozumieniem proste teksty literackie przeznaczone dla dzieci na I etapie edukacyjnym, h) przepisuje teksty, pisze z pamięci, i) rozszerza zasób słownictwa; 4) ilustruje usłyszany tekst: a) uczestniczy w dramie, ilustruje zachowania bohatera literackiego lub wymyślonego mimiką, gestem, ruchem, b) rozumie umowne znaczenie rekwizytu i umie posłużyć się nim w odgrywanej scence, c) tworzy ilustracje do przeczytanego tekstu; 5) wygłasza z pamięci krótkie teksty w języku kaszubskim: a) recytuje wierszyki i rymowanki, śpiewa piosenki z repertuaru dziecięcego, b) czyta i recytuje teksty kaszubskie, z uwzględnieniem interpunkcji i intonacji. Nauczyciel uczy i wychowuje, próbuje osadzić wychowanka w życiu regionu, ale ważnym jego zadaniem jest również sprawdzenie, czy uczeń posiadł odpowiednie umiejętności i wykazuje się określonym zasobem wiadomości. Należy przy tym pamiętać o ważnych funkcjach, jakie ma spełniać ocena. Przede wszystkim konieczne jest uwypuklenie diagnostycznego znaczenia oceny. Trzeba uświadomić uczniowi, które partie materiału opanował w dostatecznym stopniu, a nad którymi powinien jeszcze popracować. Jeśli cały zespół uczniowski wykazuje w pewnych obszarach podobne deficyty, jest to wówczas sygnał, że należy zweryfikować własną postawę, metody, wymagania, ewentualnie przeznaczyć jeszcze dodatkowe godziny na uzupełnienie. Niemniej ważne jest też wychowawcze znaczenie oceny. Systematyczne ocenianie wdraża uczniów do pracy, jest swoistą premią za rzetelne wykonywanie zadań, stanowi ostrzeżenie przed lekceważeniem obowiązków. Najważniejsza jednak jest funkcja klasyfikacyjna oceny, która stanowi meritum procesu dydaktycznego. Przy jej pomocy ustala się stopień opanowania wiedzy, dokonuje się różnicowania uczniów celem doboru materiału do ich możliwości percepcyjnych, bada efektywność wykorzystywanych programów nauczania, porównuje osiągnięcia uczniów z założeniami Podstawy Programowej i standardów nauczania. Ocena musi być efektem wcześniejszej umowy z uczniem. Nie może być dla niego zaskoczeniem, powinna badać założone wcześniej obszary i być wystawiana według znanych uczniowi kryteriów. Kontroli dokonuje się okresowo i bieżąco. Oceny bieżące zwykle dotyczą partii materiału i umiejętności kształconych podczas pracy na lekcji. 11

Innym rodzajem oceny jest kontrola okresowa. Dokonuje się jej kilka razy w roku. Zwykle stanowi ona źródło informacji na temat stopnia opanowania pewnych partii materiału. Ważnym elementem kontroli osiągnięć uczniów jest systematyczne i sprawiedliwe ocenianie, według jasnych, ustalonych wcześniej kryteriów. Celem stwierdzenia, czy uczeń osiągnął założone umiejętności i zdobył potrzebną wiedzę, należy zastosować odpowiednie narzędzia pomiaru. Mogą wśród nich wystąpić: karty obserwacji, karty samooceny, arkusze diagnostyczne, proste testy. Ważną rolę na tym etapie pełni szczególnie samokontrola i samoocena ucznia, do których należy go wdrażać. Uczeń przyzwyczajony do kontrolowania własnych postępów będzie lepiej pracował w grupie, planował własną pracę, refleksyjnie podchodził do osiągnięć własnych i kolegów. Nauczycielowi łatwiej będzie ocenić ucznia, jeśli podeprze swoją ocenę przemyśleniami samego zainteresowanego. Od nauczyciela zależy dobór takich systemów kontroli, aby nie zrazić ucznia do nauki, ale zachęcić go do podejmowania kolejnych wysiłków, a w rezultacie umożliwić zakończenie procesu dydaktycznego na tym etapie sukcesem. VI. ZESTAWIENIE LITERATURY DLA NAUCZYCIELA POMOCNEJ PRZY REALIZACJI PROGRAMU Błachowski A., Z dziejów kapliczek przydrożnych w diecezji chełmińskiej, Toruń 1993. Bolduan T., Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 1997. Borzyszkowski J., Gdańsk i Pomorze w XIX i XX wieku, Gdańsk 1999. Borzyszkowski J., Mordawski J., Treder J., Historia. Geografia. Język i piśmiennictwo Kaszubów, Gdańsk 1999. Breza E., Problem statusu językowego kaszubszczyzny, Gdańsk 1991. Breza E., Treder J., Gramatyka kaszubska, Gdańsk 1981. Breza E., Treder J., Zasady pisowni kaszubskiej, Gdańsk 1975. Bukowski A., Regionalizm kaszubski, Poznań 1950. Ciołek G. Chałupy podcieniowe na Pomorzu, /w:/ Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, nr 2, Kraków 1939. Cybulski M,. Wosiak-Śliwa R., Język kaszubski dla lektoratów, Graf, Gdańsk 1992. Dërchôj królewiónkò. Antologia dzysdniowé prozë kaszëbsczi, Gdynia 1996. Dobrowolska A.,.O nazwie Kaszuby, /w:/ Onomastyka, t IV, 1958 s.333 353. Domachowski J., Gdańskie, Wydanie I, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1997. Drzeżdżon J., Współczesna literatura kaszubska 1945 1980, Warszawa 1986. Fryś E., Iracka A., Pokropek M., Sztuka ludowa w Polsce, Warszawa 1988. Gołąbek E., Rozmówki kaszubskie, Gdynia 1992. Gołąbek E., Wskôzë kaszëbsczigò pisënkù, Gduńsk 1997. Karnowski J., Dr Florian Ceynowa, Gdańsk 1997. Kaszebsko Biblejo, tłum. ks. Grucza F., Poznań 1992. Kaszubskie teksty modlitewne Floriana Ceynowy, Wejherowo 1992. Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. Latoszek M., Rzeszów 1990. Kirstein W., Kaszëbsczi kòlãdë i gòdowé spiéwë, Gdańsk 1982. Klat M., Mykowski J., Księga Kaszub, Gdańsk 1994. Knéga psalmów, skaszëbił E.Gołąbek, Gdańsk 1999. 12

Kolberg O., Dzieła wszystkie, t 39 Pomorze, 1965. Kretowicz Cz., Rydzewski J., Gwiazdka w Łapalicach, /w:/ Kaszebë, nr 2, Gdańsk 1958. Kwidziński F., Kaszubskie stroje ludowe, Kartuzy 1998. Kukier R., Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968. Kultura ludowa Pomorza Gdańskiego, Muzeum Narodowe w Gdańsku. Labuda G., Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996. Labuda G., O Kaszubach, Gdynia 1991. Latoszek M., Alfabet kaszubski, Pomerania od nr 5/6 1990 do 7/8 z 1993. Latoszek M., Pomorze. Zagadnienia etniczno-regionalne, Gdańsk 1996. Lorentz F., Język pomorski i jego obszar, Poznań 1924. Łuka L., Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk 1973. Majkowski A., Historia Kaszub czyli Pomorza, Toruń 1991. Malicki L., Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986. Manthey F., O historii Kaszubów, Instytut Kaszubski, Gdańsk 1997. Mordawski J., Geografia województwa gdańskiego, Gdańsk 1994. Necel A., Demony, purtki i stolemy, Warszawa 1973. Neureiter F., Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982. Odyniec W., Kaszubskie obrzędy i zwyczaje, Gdańsk 1985. Ostrowska R., Trojanowska I., Bedeker kaszubski, Gdańsk 1978. Patock J., Gwiazdka na Kaszubach, /w:/ Gryf Kaszubski nr 3 i 4, Kartuzy, 1931 i 1932. Pełka L. J., Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność, Warszawa 1980. Perszon J., Gòdné zwëczi, Luzino 1991. Perszon J., Króluj nama wiedno. Wybrane zagadnienia z ludowej religijności maryjnej na Ziemi Wejherowskiej, Luzino 1993. Perszon J., Na brzegu życia i śmierci, Pelplin 1999. Perszon J., Na Jastra, Luzino (bez daty). Perszon J., Na jimiã Bòsczi. Zwyczaje i obrzędy agrarne na Ziemi Wejherowskiej. Studium etnograficzne, Luzino 1992. Perszon J., Rëbôcczi Gòdë. Zwyczaje i wierzenia w okresie adwentu i Bożego Narodzenia u Kaszubów Helskich, Jastarnia. Popowska-Taborska H., Kaszubszczyzna. Zarys dziejów, Warszawa 1980. Problem statusu językowego kaszubszczyzny, red. E. Breza, Materiały z sesji popularnonaukowej, Gdańsk 1991. Rydzewski J., Spotkanie z purtkiem czyli kaszubskim diabłem w noc wigilijną, /w:/ Panorama Północy nr 1, Olsztyn 1959. Samp J., Bedeker Gdański, Gdańsk 1994. Ściebora A., Wymowa samogłosek nosowych w gwarach kaszubskich, Wrocław 1973. Seweryn T., Krzyże i kapliczki przydrożne w Polsce, Warszawa 1958. Sikora A., Nadmorski Park Krajobrazowy. Osobliwości i zabytki przyrody województwa gdańskiego, Skôrb kaszëbsko-słowińsczi mòwë. Prace Floriana Ceynowy, Wejherowo 1985. Swiãté Pismiona Nowégò Testameńtu, przełoż. E. Gòłąbk, Gdańsk Pelplin 1993. Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, tom I VII, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1967 1976. Synak B., Kaszubska tożsamość, ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998. Szałaśna K., Obrzędowe atrybuty Gwiazdek kaszubskich, Gdańskie Studia Muzealne, r. 1, Gdańsk 1976. Szefka P., Gwiżdże Szefka P., Kaszubskie pieśni i tańce ludowe, 1936. 13

Szefka P., Narzędzia i instrumenty muzyczne z Kaszub i Kociewia, Wejherowo 1982. Szober S., Dialekty polskie i ich podział, w: Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1931. Sztuka ludowa Kaszubów. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1995. Szukalski J., Na Kaszubach, Warszawa 1995. Trepczyk J., Słownik polsko-kaszubski, Gdańsk 1994. Walkusz J., Piastun słowa. Ksiądz Bernard Sychta, Gdańsk Pelplin 1997. Wrzosek A., Kaszubski przemysł ludowy, Poznań 1937. 14