Feministyczna krytyka ekonomii Sytuacja ekonomiczna kobiet w Polsce - punkt widzenia organizacji kobiecych - punkt widzenia NBP jako przykład dominującego obecnie dyskursu ekonomicznego Ekonomia i władza prawa natury czy historycznie i społecznie ukształtowane wykluczenie kobiet? Feministyczna krytyka dyskursu ekonomicznego. Podsumowanie
Definicje Oikos grec. gospodarstwo domowe, nomos wiedza; Ekonomia to nauka badająca społ. proces gospodarowania i podejmowania związanych z tym wyborów; kluczowe pytania to: co, ile, w jaki sposób i dla kogo produkować, by uzyskać największą efektywność ekonomiczną mierzoną relacją nakładów do efektów. (Słownik Ekonomiczny PWN). Alternatywna definicja feministyczna: nauka o zaspokajaniu potrzeb bytowych (social provisioning)
Sytuacja ekonomiczna kobiet - punkt widzenia organizacji kobiecych Problemy ze znalezieniem pracy (bezrobocie strukturalne; ubytek 2.5 miliona miejsc pracy; pogorszenie jakości pracy; przewaga kobiet wśród t.z.w. nieaktywnych zawodowo) Dyskryminacja kobiet na rynku pracy Niższe dochody z pracy i emerytury w porównaniu z mężczyznami (ale także duże zróżnicowanie między kobietami) Bezpłatna praca domowa (gospodarka opiekuńcza, bez której nie mógłby funkcjonować rynek i państwo). Konsekwencje ubóstwa zróżnicowanie wg płci. Na liście 100 najbogatszych Polaków nie ma ani jednej kobiety, która samodzielnie osiągnęła i kontroluje majątek. Bieda, majątek, przestrzeń publiczna dzielone nierówno.
Mężczyźni Kobiety Przedsiębiorca Żona Konsument (rower, samochód) Król, generał, myśliwy, wynalazca, ekspert od marketingu, bankier Pracownik Gospodarka monetarna, kreujący majątek, gospodarujący podmiot Konsumentka (zakupy spożywcze) Nauczycielka, prezenterka TV Poszukująca pracy Bezpłatna gospodarka opiekuńcza/praca domowa; nisko płatne zawody, niższe płace
Kto rządzi i wytwarza bogactwo/dochód narodowy wg NBP (prezentacje pojęć w ekonomii) www.nbportal.pl
Ojcowie ekonomii o kobietach Pierwszy podręcznik ekonomii: Ksenofont 430 355 p.n.e., Oeconomicus/O gospodarstwie. Podział pracy wg płci: żona zarządza domem i niewolnikami w domu, mąż sprawuje nadzór nad żoną i folwarkiem. Arystoteles (384 322) ograniczał rolę kobiet do reprodukcji, uważał, że brak im rozumności, ubolewał, że drogą dziedziczenie moga wejść w posiadanie majątku. Dzielił gospodarkę na oikonomie (zaspokojanie potrzeb) i chrematystykę (pomnażanie bogactwa). Ojcowie Kościoła, ekonomia sprawiedliwa. Św Augustyn (354-430) jak póżniej Św Tomasz (Tomasz z Akwinu, 1225-74) uważali kobiety za istoty poślednie. Według Św. Tomasza wartość kobiet polegała na ich zdolności rozrodczej i przydatności do prac domowych. Adam Smith (1723-1790); przedmiotem analizy rynek jako mechanizm; podmiotem rynku homo oeconomicus (racjonalny gospodarujący mężczyzna, kierujący się własnym interesem, ale i poczuciem współodczuwania); kobiety odgrywaja rolę reprodukcyjna; jeśli pracuja wystarczy, że zarobią na siebie tyle ile kosztuje utrzymanie niewolnika; mężczyzna musi zarabiać więcej, żeby utrzymać dzieci; Karol Marks (1818-83) dzielił pracę na produkcyjną, czyli taką która prowadzi do wytworzenia wartości dodanej i nieprodukcyjną. Praca opiekuńcza kobiet (reprodukcja ludzi) należy do domeny pracy nieprodukcyjnej, ponieważ nie ma ona bezpośredniej ekonomicznej wartości. Kapitalista i robotnik to mężczyźni. Fryderyk Engels (poszerzył marksowską koncepcję reprodukcji sily roboczej o reprodukcję biologiczną, oraz analitycznie powiązał ucisk i kontrolę nad kobietami i reprodukcją biologiczną ludzi z powstaniem patriarchalnej rodziny i własności prywatnej. Uważał,, że zniesienie własności prywatnej doprowadzi do wyzwolenia kobiet. Jak uczy doświadczenie z krajow socjalistycznych zniesienie wartosci prywatnej nie prowadziło automatycznie do równości. Niemniej socjalistyczne panstwo dzieliło koszty reprodukcji społecznej (opieka zdrowotna, emerytury, edukacja, pełne zatrudnienia, ale utrzymala patriarchalny model rodziny i państwa) Gary Becker (twórca ekonomiki gospodarstwa domowego, teoretyk i propagator neoliberalizmu, nagroda Nobla w 1992) zastował założenia modelu rynku z mikroekonomii (ekonomia neo klasyczna) do analizowania dyskryminacji, rodziny, małżeństwa, przestępczosci, altruizmu. Wg modelu Beckera kobiety zostają w domu ponieważ wynika to z racjonalnego wyboru korzyści jako to przynosi rodzinie; kobietom bardziej oplaca sie poligamia, ponieważ w takiej sytuacji popyt na kobiety na rynku małżenskim przewyżśza podaż, kobiet, a więć mogą one osiągnąć większe korzysci materialne i niematerialne; altruistą w małżeństwie jest mężczyzna, ponieważ zarabia więcej i przeznacza większą częśc swoich dochodów na potrzeby rodziny; ten model odzwierciedlony jest w programie edukacyjnym NBP.
Założenia ekonomii neoklasycznej XIX wieku do dzisiaj). (od tzw. rewolucji marginalnej w końcu Śladami Adama Smitha: rynek jako samo-regulujący się mechanizm wymiany. Czynnikiem generującym optymalną alokację (rzadkich, z założenia) zasobów jest konkurencja między gospodarującymi podmiotami. Ekonomisci odkrywają prawa i reguły rządzące rynkiem, a zarazem kreują koncepcję rynku w oparciu o przyjmowane metodologiczne założenia. Podmioty gspodarujące na rynku (przedsiębiorcy) kierują się własnym interesem, maksymalizacją korzyści i przyjemności, nieograniczonymi potrzebami. Ich decyzje analizowane są w oparciu o teorię racjonalnego wyboru. Cena rynkowa jest mierzona wartością subiektywnie ocenianych korzyści, indywidualnych preferencji czy upodobań (ojcowie Kościola, Adam Smith czy Karol Marx uważali, że miarą wartości jest praca) Wydajność ekonomiczna w oparciu o założenie, iż alokacja korzyści dla jednego podmiotu w grupie nie zmniejszą korzyści innego podmiotu. (Ocena interpersonalnych różnic w potencjalnej korzyści nie wchodzi w założenia takiego modelu.) Motorem dobrobytu jest egoizm podmiotów konkurujących na rynku Podstawowe narzędzia: modele matematyczne; niższy status badań empirycznych
Różne podejścia w ramach ekonomii neoklasycznej Mikro- i makro-ekonomia neoklasyczna: rynek jako okrężny system wymiany między gospodarstwami domowymi a firmami. Keynes i państwo opiekuńcze (złoty wiek kapitalizmu 1945 1970) Ekonomia instytucjonalna i ewolucyjna (gospodarka ukształtowana jest historycznie, rola instytucji społecznych) Neoliberalizm: wdrażanie idealnego modelu rynku; -społeczna gospodarka rynkowa w Niemczech po II wojnie światowej - ekonomia z Chicago rynek jako powszechny regulacyjny ideał; Friedman, Stigler, Becker Konwergencja wokół modelu neoliberalnego
Ekonomiczne państwo neoliberalne Rynek jako regulacyjny ideał i zestaw wzajemnie powiązanych atrybutów konkurencyjnosci, autoregulacji i ekonomicznej wydajności, ktory musi być wdrażany, aby zaprowadzić porządek ekonomiczny. Rynek, jak mówił Foucault (2005), działa jako permanentny trybunał ekonomiczny. (Wcześniej rynek jako mechanizm wymiany, ktory ma swoje reguły i prawa). Państwo, społeczeństwo, obywatele są restrukturyzowani na podobieństwo rynku i firmy. W miare wdrażania ekonomicznej racjonalności granica między rynkiem, państwem i społeczeństwem zostaje zatarta. Państwo jest przedmiotem i narzędziem restrukturyzacji, co odbywa się poprzez zmiany w ustawodawstwie. Do sterowania zachowaniem firm i ludzi służy także polityka fiskalna i monetarna. Także te domeny rządzenia, które dotychczas stanowiły domenę publiczną jak edukacja, zdrowie, ubezpieczenia społeczne, kultura restrukturyzowane są wg modelu rynku, co oznacza poddanie ich krótkoterminowej opłacalności i konkurencyjnosci. Prywatyzacja odpowiedzialności i ryzyka. Neoliberalna polityka społeczna ogranicza się do zapewnienia biologicznego przetrwania osobom, które nie z własnej winy i wskutek nadzwyczajnych okoliczności znalazły się bez środków do życia. Polityka wobec bezrobocia: uczenie bezrobotnych jak szukać pracy, (której nie ma), aby użytecznie zagospodarować ich czas. Wdrażanie neoliberalnego ekonomicznego porządku poprzez inkrementalne zmiany, przy pomocy argumentów politycznych (np. negatywna alternatywa powrot do komuny ) i ekonomicznych o niedopuszczalnych zakłóceniach równowagi rynkowej (market distortions), monetarnych i technicznych kalkulacji, oraz zmian w ustawodawstwie. (Perswazja i siła). Ekonomiczne państwo neoliberalne jest wdrażane we współpracy z neokonserwatywną religijną prawicą, której przedstawiciele (np. Michael Novak, który ma naśladowców w Polsce) uważają iż taki model rynku pochodzi od Boga. Jest to radykalny zwrot od ekonomii sprawiedliwej i społecznej nauki kosciola, gdzie w centrum uwagi jest praca, a nie kapital.
Neoliberalna kobieta, neoliberalny mężczyzna Wolność staje się technologią władzy (Rose, 1999). Aby wdrożyć rynek państwo dyscyplinuje, nakłania i wychowuje obywateli do odpowiedzialności. Przedsiębiorczość jako powszechny obowiązek. W promowanym modelu neoliberalnej kobiety i neoliberalnego mężczyzny liczą się konkurencyjność; dokonywanie racjonalnych wyborów w oparciu o kalkulację zysków i strat; aktwność; zdolność do permanentnego dostosowywania się; sprawność ekonomiczna, fizyczna i umysłowa; Ekonomika gospodarstwa domowego (Becker,1981). Rynek małżeński analizowany przy pomocy prawa popytu i podaży. Rodzina jako firma. Altruistyczny mężczyzna (dzieli się dochodem z rodziną) i racjonalna kobieta, która zajmuje się domem w imię skalkulowanego interesu rodziny. Człowiek jest formą kapitału, w którą musi sam/a inwestować, aby czerpać z siebie zyski. (Teoria ludzkiego kapitału, Becker 1964) Dyskryminacja kobiet na rynku pracy jest skutkiem ich niedostatecznej edukacji i umiejętności, bądź ich własnego wyboru. Miarą wartości jednostki jest zdolność do wytwarzania bogactwa
Ekonomia feministyczna Bujny rozwój od końca lat 1980-ych, szczególnie USA i tzw Trzeci Swiat, UNIFEM; ILO Interdyscyplinarne podejście do ekonomii; Szeroki wachlarz: reformy/korekty głównego nurtu ekonomii neoklasycznej jak i krytyki i alternatywy Konferencje, publikacje, kursy magisterskie i doktoranckie Stowarzyszenie na Rzecz Ekonomii Feministycznej - IAFFE Kwartalnik Feminist Economics (peer review) gender mainstreaiming, w tym analizy budżetu ze zróżnicowaniem alokacji środków pod kątem płci Bina Agarwal, Lourdes Beneria, Diane Elson, Nancy Folbre, Naila Kabeer, Edith Kuiper, Julie Nelson, Gita Sen, Diane Strassman, Marilyn Waring...
Feministyczna krytyka ekonomii Krytyka wykluczenia kobiet jako podmiotów dyskursu i gospodarujących podmiotów,a także z pola dyskursu ekonomicznego. Współczesny dyskurs ekonomiczny wiąże homo oeconomicus z normami męskości, utrwala męski przywilej władzy politycznej i ekonomicznej oraz legitymizuje i reprodukuje wykluczenie kobiet, koncepcyjnie uzasadnia i generuje asymetryczne zasady integracji kobiet w gospodarce. Krytyka teorii racjonalnego, wolnego wyboru. Według ekonomiki gospodarstwa domowego G. Beckera kobiety są lepiej wyspecjalizowane w pracy domowej, a mężczyżni mogą więcej zarobić od kobiet, toteż w takim wypadku racjonalny wybór rodziny (!) oznacza, iż kobiety pozostana w domu, a męska głowa rodziny zajmie się tworzeniem dochodu. Teoria ludzkiego kapitalu (także Becker) zakłada, ze kobiety dyskrysminowane sa na rynku prcy ponieważ jest to wynikiem niedostatecznych umiejętności, edukacji, bądź ich osobistych preferencji. Według ekonomistek feministycznych nierówny podział pracy wg płci w gospodarstwach domowych nie wynika z oceny korzyści czy szczególnego upodobania kobiet do tej pracy. Toczy się tam zarówno konflikt jak i wspólpraca, a podział pracy, role społeczne i dokonywane wybory są konstruowane społecznie, zależą od stosunków płci i kulturowych norm kobiecości/męskości, oraz mają instytucjonalne uwarunkowania. Ani rodzina, ani rynek panstwo czy prawo nie są instytucjami neutralnymi, (re)produkują asymetryczne stosunki płci Krytyka modelu samoregulującego się rynku (siły rynku napędzane energią indywidualnych interesów, tzw. wolna ręka rynku) rynki są konstruowane społecznie, modele ekonomiczne funkcjonują jako stylizowane fakty ; jeśli modele to powinny być weryfikowane empirycznie; neoklasyczna koncepcja rynku dyskryminuje kobiety. Niewidzialność gospodarki opiekuńczej, bez której nie mógłby istnieć rynek i państwo. Czyje są dzieci i kto płaci za dzieci, opiekuje się chorymi, wykonuje codzienna pracę reprodukcyjną? ekonomiczna wydajność i wzrost produkcji i usług nie może być jedynym kryterium dobrobytu Nie tylko analiza ról społecznych i podziału pracy wg płci, także analiza instytucjonalnych uwarunkowań stosunków płci, od poziomu gospodarstwa domowego, w lokalnej społeczności czy firmie, po rynek i państwo.
Feministyczna krytyka polityki gospodarczej Niewidoczność kobiet, n.p. brak danych zróżnicowanych w oparciu o płeć. Nieuwzględnianie roli gospodarki opiekuńczej i wkładu reprodukcyjnej (opiekuńczej) pracy kobiet w kalkulacjach dochodu narodowego (makroekonomia) Niewidoczność zróżnicowanych z uwagi na płeć, grupę społeczną czy etniczną skutków polityki makro-ekonomicznej, fiskalnej, monetarnej. Funkcja buforowa gospodarki opiekuńczej (amortyzacja kryzysów, eksternalizacja kosztów społecznych do gospodarstw domowych). Czas kobiet nie jest nieskończenie elastyczny. Reorganizacja pracy i rynku pracy (tania praca kobiet motorem ekonomicznej globalizacji; nowe zjawisko: globalizacja pracy reprodukcyjnej)
Podsumowanie Podejście do kobiet w programie edukacji ekonomicznej NBP (www. Nbportal.pl) nie jest przypadkowe, odzwierciedla społecznie ukształtowaną mentalność ekonomistów i założenia, na których się opiera ekonomia jako dyscyplina wiedzy naukowej. Ekonomia była i jest wiedzą władzy. Rola ekonomii w zarządzaniu rodziną, folwarkiem, fabryką, firmą, państwem, gospodarka globalną. 2500 lat dyskursu ekonomicznego to historia utrwalania asymetrycznych stosunków płci i podporządkowania kobiet, uniewidocznienie bądź deprecjacji wkładu kobiet w tworzeniu majątku i odsunięcia kobiet od zarządu nad majątkiem. Stosunki płci, stosunki władzy i stosunki ekonomiczne są ze sobą powiązane. Radykalny dyskurs narodowo-katolicki i dyskurs neoliberalny współoddziaływują w uzasadnianiu ograniczenia kobiet do ich roli reprodukcyjnej i rodziny. PRZED NOWĄ FALĄ POLSKIEGO FEMINIZMU STOI WYZWANIE ROZWINIĘCIA FEMINIZMU JAKO KRYTYKI SPOŁECZNEJ, w tym rozwinięcie feminstycznego dyskursu ekonomicznego. ewa_charkiewicz(at)yahoo.com