Warto być asertywnym, czyli komunikacja bez barier część 1
Istota komunikacji: Komunikacja międzyludzka jest zjawiskiem ponadkulturowym, które towarzyszy człowiekowi od początków jego istnienia, w każdej formie podejmowanej przez niego aktywności, a także stała się przedmiotem wnikliwej analizy badaczy. Różnorodność podejść utrudnia ujednolicenie definicji. Wąskie ujęcie tego procesu dotyczy przekazywania informacji między partnerami: nadawcą i odbiorcą. Szersze podejście wykracza poza przekazywanie informacji i wskazuje na diagnostyczność, dynamikę czy rolę społeczną. Nadawca ujawnia swój stosunek emocjonalny, zarówno do przekazywanych wiadomości, jak i odbiorcy.
Słowa, gesty czy miny nieustannie niosą określone treści, a znajomość zachodzących wówczas procesów ma duże znaczenie dla wyjaśnienia mechanizmów, które kształtują zachowanie człowieka. Codzienne rozmowy umożliwiają nawiązywanie, podtrzymywanie lub zrywanie znajomości. Komunikowanie się ludzi według Adlera i Rodmana spełnia wiele funkcji, które wiążą się z zaspokajaniem naszych potrzeb fizycznych, społecznych, praktycznych i potrzeb ego.
Badacze ci uważają, iż satysfakcjonujące porozumiewanie się jest niezbędne dla naszego zdrowia psychicznego i stanowi doskonały sposób, aby dowiedzieć się, kim naprawdę jesteśmy. Rozmowa umożliwia społeczne wiązanie się z innymi ludźmi i dostarcza informacji, które umożliwiają sprawne funkcjonowanie. To, co jest niezwykle ważne w organizowaniu procesu porozumiewania się, to fakt, aby wzajemna komunikacja dostarczała zadowolenia.
Proces komunikowania się można rozpatrywać wielopoziomowo: poziom intrapsychiczny, interpersonalny, grupowy i społeczny. Na co dzień nie zastanawiamy się nad sekwencyjnością porozumiewania się, które w dużej mierze wpływa na jakość wzajemnych relacji między partnerami i odczuwanego przez nich zadowolenia. Wyartykułowanie naszych potrzeb, oczekiwań, spostrzeżeń wymaga od uczestników interakcji otwartości, bliskości, gdyż tylko takie podejście umożliwia budowanie satysfakcjonującego układu wzajemnych oddziaływań. Proces komunikowania się jest niezwykle skomplikowany i aby był skuteczny należy przyjrzeć się elementom składowym, jak: nadawca, odbiorca, kontekst czy kontakt.
Komunikacja bezpośrednia: Komunikowanie bezpośrednie ułatwia realizowanie własnych potrzeb, oczekiwań, gdyż pozwala uniknąć zakłóceń związanych z niejasnymi, zawoalowanymi wiadomościami. Nazywając własne uczucia i wprost komunikując swoje pragnienia unikamy nadinterpretacji, a sami stajemy się autentyczni i szczerzy. Wypowiedzi bezpośrednie dostarczają wiedzy o samym sobie, a także rozładowują napięcie towarzyszące samemu procesowi porozumiewania się. Przekazywanie jasnych treści ułatwia odkodowanie komunikatu, a także prowadzi do szybszego uzyskania porozumienia.
Pośrednie formułowanie komunikatów: Człowiek wyraża swoje pragnienia, myśli uczucia w sposób zamaskowany. Składowymi tego rodzaju wiadomości są dwie sprzeczne tendencje: chęć ujawnienia przeżyć, a z drugiej chęć ich ukrycia. Słownym zaprzeczeniom własnych odczuć, może towarzyszyć niezamierzone ujawnienie treści w zachowaniu niewerbalnym.
Konsekwencje niejasności: Sprzeczność między komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi może generować liczne napięcia w obrębie wymiany między uczestnikami dialogu i prowadzić do niezadowolenia z kontaktu. W tym przypadku trudno jest również osiągnąć porozumienie między rozmówcami, a co za tym idzie, spełnienie potrzeby czy oczekiwań nadawcy.
Proces porozumiewania się a płeć: Płeć jest istotnym składnikiem, który jest barany pod uwagę w przypadku analizy stylów komunikowania się w aspekcie różnic indywidualnych, jednak należy unikać nadmiernego generalizowania. Pewne wzorce zachowań konwersacyjnych są konsekwencją uspołecznienia. Stąd tak odmienne zachowania kobiet i mężczyzn w rozmowie.
Proces porozumiewania się a płeć: Przez wieki mężczyźni byli wzmacniani pozytywnie za zachowania stanowcze, kontrolujące i mało emocjonalne. Natomiast kultura przypisała kobietom opiekuńczość, emocjonalność czy wrażliwość. Tak powstałe różnice zalazły swoje odzwierciedlenie w męskim lub kobiecym stylu komunikowania się, a co się przekłada na odmienne obszary odczuwania satysfakcji ze wzajemnej konwersacji.
Mężczyźni: Rozmowa jest podejmowana w celu wymiany informacji. Podkreślają aspekt racjonalny i poznawczy. W przypadku sytuacji trudnej lepiej kontrolują swoje emocje i są nastawieni na działanie. Wśród tzw. męskich tematów pojawia się polityka, sport, biznes i różne inne problemy, które nie mają związku z ich osobistymi przeżyciami. W relacjach podkreślają autonomię, niezależność i władzę. W trakcie rozmowy uciekają się do konstruowania sugestii, opinii lub informacji. Czują się bardziej komfortowo, gdy przerywają innym, czy narzucają swój temat. Z przyjemnością przejmują kontrolę nad rozmową, szczególnie wtedy, kiedy ich partnerami są kobiety. Wyrażają oni swoje sądy w taki sposób, aby zminimalizować prawdopodobieństwo wyrażenie spostrzeżeń, uwag przez innych uczestników rozmowy.
Kobiety: Upatrują w tym akcie komunikacyjnym realizację wielu swoich potrzeb: bycia dostrzeżoną, docenioną. Doceniają sferę emocjonalno- społeczną. Realizują potrzebę bliskości i intymności. W sytuacji trudnej poszukują społecznego wsparcia, aby wyrazić swoje odczucia, przeżycia. Dyskutowanie o uczuciach, sprawach osobistych dostarcza dużo przyjemności. Dążą do takich form komunikowania, które zachęcają rozmówcę do zaangażowani się. Stosują częściej komunikaty pośrednie niż bezpośrednie, licząc na poprawne odkodowanie przez rozmówcę. Lepiej radzą sobie z oceną stanów emocjonalnych rozmówców. Są lepszymi nadawcami i odbiorcami komunikatów niewerbalnych, które są przekazywane w sposób spójny o wyraźnym zabarwieniu emocjonalnym.
Te rozbieżności w zakresie chętnie podejmowanych tematów rzutują na sposób interpretowania niektórych obszarów zachowań komunikacyjnych. Mężczyźni w rozmowie bardziej są skupieni na tym, co mówią, a kobiety na tym, jak się mówi. Mniejsze zainteresowanie tematyką osobistą sygnalizuje kobietom, iż ich partner nie jest zainteresowany pogłębianiem więzi. Mężczyźni mogą nie rozumieć, jak ważną rolę dla kobiet odgrywa rozmowa o uczuciach, która służy budowaniu bliskiej i intymnej relacji z partnerem. Istotniejszą rzeczą dla mężczyzn niż rozmowa będzie działanie, przez które wyrażają swoje zainteresowanie. Takie zróżnicowanie w sposobie pojmowania bliskiej więzi przyczynia się do powstawania nieporozumień międzypłciowych.
Zdolności werbalne i potrzeba komunikowania się są większe u kobiet niż u mężczyzn, a w kontaktach społecznych są one lepszymi słuchaczami. Mężczyźni w rozmowie zadają więcej pytań, natomiast częściej konstruują zdania w trybie rozkazującym. Styl wypowiedzi kobiet cechuje większa wrażliwość, wsparcie i współpraca. Mężczyźni prezentują styl oparty na rywalizacji, aby w zdecydowany sposób zaprezentować własny punkt widzenia.
Preferowane style komunikacji Na co dzień formułujemy komunikaty, które różnią się stopniem skoncentrowania uwagi na własnej osobie oraz osobie współrozmówcy. Każdy człowiek ma charakterystyczny styl porozumiewania się, który wpływa na relacje interpersonalne. Analizując różne wypowiedzi można wskazać kilka obszarów, stanowiących o specyfice stylu komunikacyjnego jednostki. Zachowanie wyrażające stosunek do partnera i jego kompetencji to jeden z elementów indywidualnego stylu. To, co wyróżnia człowieka i jest tylko jego cechą charakterystyczną to sposób reagowania na argumenty drugiej strony, dobierania argumentacji (rzeczowa czy emocjonalna) oraz sposób kontrolowania rozmowy.
Preferowane style komunikacji Styl każdej jednostki rozwija się tak, aby był dostosowany do kontekstu, w którym ona funkcjonuje. Zarówno temat rozmowy, głębokość relacji czy cele rozmówców wpływają na jakość wzajemnej komunikacji. Formułując wiadomość uwzględniamy nie tylko to, kto jest jej odbiorcą, ale bierzemy pod uwagę też fizyczny i społeczny kontekst komunikacji, warunkujący strukturę naszej wypowiedzi. Ludzie nieustannie porozumiewają się i w zależności od sytuacji, celów czy cech osobowościowych i temperamentalnych swoich i rozmówcy mogą wykorzystywać jeden z 4 stylów: - bierny; - agresywny; - asertywny; - bierno- agresywny.
Styl bierny b) zachowanie: - Nie wybijam się. - Nie mówię o swoich potrzebach, uczuciach pragnieniach. - Często zaniżam swoje zasługi. - Przepraszam, gdy wyrażam swoje ja. - Zaprzeczam temu, że nie zgadzam się z innymi lub mam inne odczucia. b) przekaz niewerbalny: - Przyjmuję taką postawę, by nikt mnie nie zauważył. - Spuszczam wzrok, garbię się, unikam kontaktu wzrokowego. - Mówię łagodnym głosem.
c) przekonania: - Potrzeby innych są ważniejsze niż moje. - Inni mają większe prawa niż ja. - Zdanie innych się liczy, a moja opinia jest bezwartościowa. d) emocje: - Lęk przed odrzuceniem. - Bezradność, frustracja i złość. - Poczucie żalu wobec osób, które mnie wykorzystują. -Ograniczony szacunek dla samego siebie. e) cele: - Uniknąć konfliktu. - Za wszelką cenę zadowalać innych. - Zrzec się kontroli nad własnym życiem.
Styl agresywny: b) zachowanie: - Swoje uczucia i pragnienia wyrażam w taki sposób, jakby każdy inny punkt widzenia był głupi lub nie do przyjęcia. - Odrzucam lub lekceważę potrzeby, pragnienia i opinie innych bądź wypowiadam o nich w obraźliwym tonie. b) przekaz niewerbalny: - Staram się wyglądać potężnie i groźnie. - Natarczywie utrzymuję kontakt wzrokowy z innymi. - Mówię głośno, podnoszę głos. c) przekonania: - Moje potrzeby są ważniejsze i bardziej uzasadnione niż potrzeby innych. - Mam większe prawa niż inni. - Moje zdanie się liczy, a opinie innych są niemądre, niewłaściwe lub bezwartościowe.
d) emocje: - Złość lub poczucie mocy w trakcie zajścia i triumf w chwili zwycięstwa. - Po fakcie: wyrzuty sumienia, poczucie winy lub nienawiść do samego siebie za krzywdzenie innych. e) cele: - Wygrana bez względu na koszty ponoszone przez innych. - Przejąć nad nimi kontrolę.
Styl bierno- agresywny b) zachowanie: - Zawodzę oczekiwania innych przypadkiem zapominając o czymś czy spóźniając się. - Wypieram się osobistej odpowiedzialności za swoje czyny. b) przekaz niewerbalny: - Zazwyczaj upodabnia się do przekazu charakterystycznego dla stylu biernego. c) przekonania: - Mam prawo do tego, aby stawiać na swoim, nawet kosztem zobowiązań wobec innych. - Nie ponoszę odpowiedzialności za swoje czyny.
d) emocje: - Lęk przed odrzuceniem w przypadku bardziej asertywnego zachowania. - Poczucie żalu wobec osób stawiających wymagania. - Lęk przed konfrontacją. e) cele: - Postawić na swoim bez konieczności ponoszenia odpowiedzialności.
Styl asertywny b) zachowanie: - Szczerze i bezpośrednio wyrażam swoje potrzeby, pragnienie i uczucia. - Nie zakładam, że mam rację lub że inni się ze mną zgodzą. - Pozwalam innym na inny punkt widzenia i nie lekceważę ich ani też nie obrażam. b) przekaz niewerbalny: - Jestem rozluźniony, poruszam się swobodnie. - Często nawiązuję kontakt wzrokowy, ale nie w uporczywy sposób. c) przekonania: - Moje potrzeby są równie ważne, jak potrzeby innych. Każdy ma równe prawo do wyrażania swojego ja. - Każdy może wnieść coś cennego. - Czuję się odpowiedzialny za swoje zachowanie.
d) emocje: - Mam pozytywne zdanie o sobie i jestem zadowolony z tego, jak traktuję innych. - Moje poczucie własnej wartości wzrasta. e) cele: - Zachować szacunek dla samego siebie i pozwolić innym, by poczuli się tak samo. - Wyrażać swoje ja, nie próbując zawsze postawić na swoim. - Kontrolować wyłącznie swoje życie.
Asertywność wymaga od nas odpowiedzi na pytania dotyczące naszej dojrzałości, uczciwości, odpowiedzialności, naszego stosunku do siebie i do innych, określenia wartości, którymi kierujemy się w życiu i próbujemy realizować. Nie jest wynalazkiem ostatnich czasów. Wszystko zaczęło się w Stanach Zjednoczonych, gdy grupa kilku psychologów postanowiła znaleźć receptę na sukces. Badano osoby, które odniosły sukces- ekonomiczny, polityczny, społeczny. Okazało się, że wszystkie badane osoby mają te same cechy- są otwarte na świat, potrafią komunikować się z innymi, są lubiane, osiągają swoje cele. Zespół tych cech nazwano właśnie asertywnością.
Psychologiczne konsekwencje nieasertywnych zachowań: Brak asertywności jest równie niebezpieczne jak życie w stresie i powoduje podobne dolegliwości takie, jak: depresję - to wtedy, gdy złość na innych przenosisz na siebie, urazy psychiczne - gdy masz wrażenie, że inni manipulują i próbują kierować tobą, agresję - gdy nie potrafisz poradzić sobie z uczuciami - nagromadzone, negatywne uczucia mogą wziąć kiedyś górę; złość wybuchnie wtedy w najmniej spodziewanym momencie, frustracja- gdy zastanawiasz się, czy możesz pozwolić, aby inni znęcali się nad tobą? objawy somatyczne - bóle głowy, choroba wrzodowa, nadciśnienie, lęk przed kontaktami z innymi, a w konsekwencji izolację - wtedy zaczynasz unikać sytuacji i ludzi, którzy mogą sprawić ci przykrość; omijając sytuacje, które wydają ci się niekomfortowe, masz szanse przegapić także wiele okazji do poznania fajnych ludzi, zdobycia nowej pracy i stanięcia przed nowymi możliwościami. Zaniżenie samooceny, bezradność, poczucie winy, lęk przed odrzuceniem.
Negatywne postawy rodziców a trudności w mówieniu nie: Unikająca: Rodzice ignorują, nie angażują się w sprawy dziecka, często dają prezenty, ograniczają kontakty. Odtrącająca: Postawa dyktatorsko- karna, otwarta krytyka, kierowanie przez rozliczanie. Zbyt wymagająca: Piętrzenie wymagań, narzucanie autorytetu, stosowanie nagan, ograniczanie swobody. Nadmiernie chroniąca: Niedocenianie możliwości dziecka, utrudnianie samodzielności, zaspokajanie kaprysów, tolerancja zachcianek, brak reakcji na niewłaściwe zachowanie dziecka.
Każda odpowiedź składała się z trzech części: 1. Okaż empatię - postaraj się udowodnić rozmówcy, że rozumiesz jego zachowanie i nie chcesz wywołać kłótni, np.: Wiem, że miałeś dużo pracy. 4. Nazwij problem - powiedz, co Cię denerwuje i dlaczego, np.:...czuję się zlekceważony... 3. Powiedz, czego oczekujesz - to prośba o zmianę zachowania i propozycja, jak zamierzasz to zrobić, np.: "Chcę, abyś w ciągu godziny oddał mi moją płytę CD, gdyż jest mi ona bardzo potrzebna."
Używaj języka ciała - zwróć się do rozmówcy, stań lub usiądź prosto, rób wszystko, by zachować miły, ale poważny wyraz twarzy, mów spokojnie i miękko. Używaj sformułowania "ja" - skup się na problemie, nie oskarżaj i nie obwiniaj innych. Mów: "Chciałbym skończyć moja wypowiedź, bez przerywania. Zamiast: Ty zawsze mi przerywasz! Mów o faktach, a nie o sądach - powiedz: "Musisz poprawić to ostatnie zestawienie. Zamiast: Ten raport jest kiepski. Nazywaj rzeczy po imieniu- Mów: Jestem wkurzona, gdy moja koleżanka łamie obietnice" zamiast: Moja koleżanka bywa wkurzająca." Mów prosto i zrozumiale - zadając pytania, nie zapraszaj innych do rozmowy. Mów więc: "Czy możesz...?", a nie: "Czy nie masz nic przeciwko...?"
Bądź pewny swojej odpowiedzi bez względu na to, co chcesz powiedzieć. Jeżeli nie jesteś zdecydowany, powiedz, że potrzebujesz więcej czasu do namysłu. Jeżeli nie zrozumiałeś czyjejś prośby, poproś o wyjaśnienia. Odpowiadaj w sposób zwięzły, podaj główny powód odmowy, ale unikaj długich wyjaśnień. Kiedy jesteś zdecydowany, mów po prostu "nie", słowo "nie" ma zdecydowanie większą moc niż : No wiesz, raczej nie.... Zwróć uwagę, czy twoje gesty potwierdzają, to co mówisz. Używaj słów: Nie chcę", Zdecydowałem, że nie...", unikaj: Nie mogę", Nie powinienem. Możesz wyrazić żal, że komuś odmawiasz: Wiem, że to dla ciebie rozczarowanie, ale nie zrobię tego", nigdy nie mów jednak: Jest mi przykro", bo wtedy druga strona może to odebrać jako szansę na kompromis. Nie czuj się winny, nie twoim zadaniem jest uszczęśliwianie innych i rozwiązywanie ich problemów. Nawet jeśli wcześniej powiedziałeś "nie", zawsze możesz zmienić zdanie.
Masz prawo prosić o to, czego chcesz ale nie wymagać tego. Masz prawo mieć i wyrażać swoje zdanie. Masz prawo postępować nielogicznie i nie uzasadniać tego. Masz prawo podejmować decyzje i ponosić ich skutki. Masz prawo nie wiedzieć, nie znać, nie rozumieć. Masz prawo popełniać błędy, odnosić sukcesy, zmieniać zdanie. Masz prawo do swojej prywatności. Masz prawo zmieniać się i korzystać ze swoich praw.
Literatura: Amadeo, J., Wentworth, K. (2002). Odsłaniająca siebie komunikacja: istotny pomost między dwoma światami. W: J. Stewart (red.). Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi. Przeł. J. Doktór i in. (s. 259-265).Warszawa: PWN. Cross, S., E., Markus, H., R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: B. Wojciszke (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. (s. 48-70). Gdańsk: GWP. Domachowski, W. (1991). Interakcyjny model społecznego funkcjonowania. W: H. Sęk (red.). Społeczna psychologia społeczna. (s. 99-155). Warszawa: PWN. Grzesiuk, L., Trzebińska, E. (1978). Jak ludzie porozumiewają się. Warszawa: Nasza Księgarnia. Harwas- Napierała, B. (2008). Komunikacja interpersonalna w rodzinie. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Król- Fijewska, M. (1992). Trening asertywności. Ivy, D., Backlund, Ph. (2002). Język kobiet i język mężczyzn. W: J. Stewart (red.). Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi. Przeł. J. Doktór i in. (s. 289-302). Warszawa: PWN. Mika, S. (1987). Jak modyfikować własne zachowania. Warszawa: PWN. Nęcki, Z. (1996). Komunikacja międzyludzka. Kraków: Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu.
Postawę asertywną należy ćwiczyć, pamiętając, iż: tylko trening czyni mistrza. Dziękuję za uwagę Anna Daniel