Spójno w słowniku terminologicznym Marek Łukasik (Akademia Pomorska w Słupsku) Streszczenie W artykule przedmiotem rozwaa jest szeroko pojta spójno w słowniku terminologicznym. W pierwszej czci artykułu udowadnia si na podstawie przyjtej definicji tekstu specjalistycznego e słownik terminologiczny naley uzna za specyficzny rodzaj tekstu specjalistycznego. Jedna z omawianych konstytutywnych cech tekstu, a mianowicie jego spójno, jest punktem wyjcia do rozwaa zawartych w drugiej czci pracy, dotyczcych okrelenia parametrów spójnoci słownika terminologicznego. Parametry spójnoci słownika terminologicznego wyprowadzane s na podstawie cech mega-, makro-, medio- i mikrostruktury konkretnych typów dzieł terminograficznych, jak równie w kontekcie serii terminograficznej. W tym wietle kady słownik terminologiczny zbudowany zgodnie z zasadami konstruowania terminograficznego jest dziełem spójnym, bdc jednoczenie skutecznym narzdziem szerzenia wiedzy specjalistycznej. 1. Istnieje wiele wskaników, dziki którym pewien cig jednostek jzykowych mona nazwa tekstem. Jednym z nich jest spójno. W niniejszym artykule, na podstawie przyjtej definicji tekstu, postaram si udowodni, e słownik terminologiczny jest de facto tekstem specjalistycznym, a jedn z cech, która na zasadzie sprzenia zwrotnego wzmacnia t tez, jest jego spójno. Spójno słownika terminologicznego bdzie rozwaana na płaszczynie mega-, makro-, medio- i mikrostruktury oraz w kontekcie serii terminograficznej. 2. Rozwa w tym miejscu status słownika terminologicznego jako specyficznego tekstu specjalistycznego. Na pocztku naley podkreli, e słownik uznawany jest przez badaczy zajmujcych si tekstologi za gatunek tekstu. S. Gajda wymienia słownik wród 37 innych gatunków naukowych, które klasyfikuje w swojej monografii pt. Podstawy bada stylistycznych nad jzykiem naukowym (1982: 173). Nie rezygnuje z tego A. Wilko, który poddaje krytyce zaproponowan przez S. Gajd klasyfikacj i modyfikuje j, wymieniajc 16 gatunków tekstów, w tym słownik (2002: 259 266). Z kolei J. Lukszyn tytułem swojego artykułu (Słownik przedmiotowy jako tekst edukacyjny) i poszczególnymi stwierdzeniami w nim zawartymi potwierdza przewodni tez niniejszego akapitu (2010: 92). Uwaam jednak, e niezbdne okazuje si precyzyjne wykazanie, e słownik, szczególnie słownik terminologiczny, to tekst. Rozpoczn od prezentacji definicji tekstu, przedstawionej w Małym słowniku terminów teorii tekstu: 69
Tekst jzykowa, ponadzdaniowa zamknita cało znaczca o nielimitowanej długoci, bdca pewn struktur, posiadajc pocztek i koniec. Wyznaczniki pocztku i koca wypowiedzi pełni zasadnicz rol przy rozpoznawaniu tekstu jako całoci. Tekst jest tworem wewntrznie spójnym, charakteryzujcym si jednoci semantyczn (treciow) i formaln, objawiajc si w postaci sieci nawiza (...). Stanowi on komunikat przekazywany przez jeden podmiot mówicy (nadawc) i skierowany do tego samego odbiorcy, jest wypowiedzi na jeden temat i owa jedno przedmiotowa sprawia, e tekst moe by streszczany i parafrazowany. Tekst przekazuje informacj skoczon z punktu widzenia jego nadawcy (K. Wyrwas/ K. Sujkowska-Sobisz 2005: 175 176). Cho jest to tylko jedna z moliwych definicji tekstu i nie wszyscy badacze zgadzaj si ze wszystkimi zawartymi w niej wyznacznikami konstytuujcymi tekst (A. Wilko 2002: 15 i n., J. Bartmiski/ S. Niebrzegowska-Bartmiska 2011: 22 i n.), na potrzeby niniejszego artykułu uznamy j za wystarczajc. Aby uzna słownik terminologiczny za tekst, musi on spełnia wymienione w definicji wymagania stawiane tekstom. Ju na wstpie naley dokona zastrzeenia, e stopie realizacji dla poszczególnych typów słowników terminologicznych bdzie róny, w zwizku z czym naley mówi o słownikach terminologicznych jako z jednej strony prototypowych, z drugiej za peryferyjnych przykładach tekstów specjalistycznych. a. Przede wszystkim nie mona zaprzeczy, e słownik terminologiczny jest wytworem jzykowym, gdy prymarnie gromadzi i przedstawia (eksplikuje) elementy jzykowe terminy, terminoelementy, skróty, wykorzystujc do tego (w wikszoci przypadków) inne elementy jzykowe. Jest te wykorzystywany jako tekst pomocniczy (A. Wilko 2002: 261) w komunikacji specjalistycznej (jzykowej), a jego miejsce w układzie komunikacji jest cile okrelone: słownik terminologiczny powinien ułatwia kodowanie/dekodowanie komunikatów specjalistycznych. W wikszoci przypadków jednostk operacyjn jest na tym poziomie termin 1. Nadawca Tekst Odbiorca Słownik Ryc. 1 Pozycja słownika terminologicznego w akcie komunikacji specjalistycznej. 1 Oznacza to, e sigamy do słownika specjalistycznego zazwyczaj po to, aby odnale eksplikacj znaczenia nieznanego terminu, dotrze do jego ekwiwalentu w jzyku obcym, sprawdzi jego łczliwo/dodatkowe konteksty itd. (w kadym przypadku mamy do czynienia z eksponentami jzyka specjalistycznego). 70
b. Aby udowodni, e słownik terminologiczny jest jednostk ponadzdaniow (a przy tym tekstem), odwołam si najpierw do stwierdzenia J. Bartmiskiego i S. Niebrzegowskiej-Bartmiskiej: Zdanie (i kade wyraenie jednowyrazowe) staje si tekstem, kiedy zostaje rozpoznana i przypisana mu intencja, z jak zostało przez kogo powiedziane (mniejsza o to, czy ten kto jest ujawniony jako osoba, czy tylko jako anonimowa instytucja nadawcza ), kiedy poddaje si interpretacji w kategoriach gatunku mowy (J. Bartmiski/ S. Niebrzegowska-Bartmiska 2011: 48). Po pierwsze, intencja kadego słownika terminologicznego jest wyraona explicite we wstpie do danego dzieła, bd implicite przez sam fakt pojawienia si dzieła na rynku jako odpowied na wyrane potrzeby konkretnej grupy odbiorców w zakresie transferu pewnego quantum wiedzy specjalistycznej bd jzykowej. Przy tym słownik podlegał ju klasyfikacji jako gatunek mowy (zob. np. S. Gajda 1982: 173). Po drugie, słownik terminologiczny charakteryzuje si tym, e przekazuje pewne nieelementarne quantum wiedzy, jest niejako wypowiedzi eksperck terminografa/redaktorów do odbiorców, co w planie makrostruktury ujawnia si wieloci haseł, w planie mediostruktury sieci powiza midzyhasłowych, a w planie mikrostruktury przekazywaniem konkretnej informacji na zadany mikrotemat wyznaczony przez typ słownika specjalistycznego i charakter jednostki wejciowej. Na potwierdzenie tej tezy przywołam słowa M. Baki, które co prawda wypowiedziane w kontekcie słownikarstwa ogólnego zachowuj swoj aktualno równie w odniesieniu do słowników specjalistycznych: Słowniki rzadko maj charakter pracy naukowej, duo czciej stanowi po prostu rodzaj wypowiedzi, która leksykograf kieruje do pewnej grupy odbiorców z myl o tym, by przekaza im co, czego oni, jego zdaniem, potrzebuj. Zrozumiało i skuteczno tej wypowiedzi zaley od tego, czy respektuje ona konwencje jzyka naturalnego (...) (M. Bako 2001: 120). Rozwamy tu nastpujcy przykład: sigajc po dwu- lub wielojzyczny słownik specjalistyczny, chcemy dowiedzie si, jak brzmi dany termin w innym jzyku/jzykach. To, co chce nam przekaza terminograf w tego typu słownikach, moe by nastpujc informacj (dekodowan na poziomie struktury głbokiej): W jzyku X (np. angielskim) ekwiwalentem (np. polskiego) terminu Y jest termin Z. Jeli dodatkowo słownik koduje inne informacje, na przykład rodzaj gramatyczny, materiał ilustrujcy uycie w kontekcie itd., wypowied terminografa staje si bardziej złoona. I chobymy mieli do czynienia z rejestrem terminologicznym, w którym jednostki wejciowe (i całe hasła) mog by do ubogie w informacje w planie mikrostruktury, to sam fakt umieszczenia ich w słowniku jest ju bardzo istotnym komunikatem (wypowiedzi) kierowan do odbiorców. Warto jednak zauway, e jeli uzna pojedynczy element hasła słownikowego za prost wypowied terminografa, to w kontekcie continuum element hasła hasło pewien zbiór haseł moduł słownik wypowied ta staje si coraz bardziej złoona i musi wykazywa inne cechy tekstu jako jednostki ponadzdaniowej, co postaram si udowodni poniej. 71
c. Niejako przy okazji powyszych rozwaa mona wykaza, e słownik terminologiczny jest wypowiedzi na jeden temat, przekazywan przez jeden podmiot mówicy (nadawc, tu: twórców słownika) i skierowany do tego samego odbiorcy (tu: zbiorowego). W przypadku słowników terminologicznych grup odbiorców mog by specjalici, tłumacze tekstów specjalistycznych czy niespecjalici pragncy pogłbi wiedz specjalistyczn (majcy do czynienia z tekstami specjalistycznymi). Słownik jest wypowiedzi na jeden temat o tyle, o ile odnosimy terminologi w nim zawart do całego continuum wiedzy. W tym kontekcie słowniki wskospecjalistyczne spełniaj kryterium w wikszym stopniu, cho trzeba przyzna, e słowniki interdyscyplinarne i ogólnonaukowe/ogólnotechniczne spełniaj go równie dobrze, poniewa s makroznakiem wiedzy specjalistycznej, którego zakres jest zwyczajnie szerszy. d. Słownik terminologiczny tworzy pewn zamknit cało i posiada wyznaczniki pocztku i koca wypowiedzi. Aby udowodni t tez, naley tu rozway dwa przypadki. (i) Szczególny charakter słownika terminologicznego polega na tym, e jako tekst nie przypomina on konwencjonalnie kojarzonego cigu znaków, tworzcego pewien szereg syntagmatyczny, do jakiego przyzwyczajony jest odbiorca (cho moe w słownikach definicyjnych, szczególnie o rozbudowanych definicjach, np. w słownikach encyklopedycznych (tu na poziomie pojedynczego hasła) oraz w specyficznych słownikach dydaktycznych, gdzie prezentowana jest pewna progresja tematyczna, podobnie jak w podrcznikach cecha ta jest czciowo spełniona). Jednak nie chodzi nam tu o cigło na poziomie hasła, ale słownika jako całoci. S. Gajda w przywołanej ju klasyfikacji tekstów naukowych zwraca uwag na niecigło słownika jako gatunku tekstu naukowego (1982: 173) 2. Jednak naley zauway, e niecigło ta, czyli de facto to, e słownika nie czyta si po kolei, od pierwszej do ostatniej strony, jest jedynie pozorna zachodzi bowiem jedynie w strukturze powierzchniowej. Poprawnie skonstruowane słowniki terminologiczne charakteryzuje cigło na płaszczynie konceptualnej (struktura głboka), ze wzgldu na cigło reprezentowanego systemu pojciowego. Innymi słowy prezentowany w słowniku materiał terminologiczny (ograniczony do pewnego stopnia) jest jednym z elementów wiadczcych o całociowoci słownika wszak reprezentuje pewn (skoczon) porcj wiedzy specjalistycznej. 2 Autor ukazuje w tabeli charakterystyki poszczególnych gatunków tekstów naukowych, niestety nie komentujc ich. 72
(ii) Wymóg wskaników pocztku i koca jest w zasadzie w słowniku terminologicznym spełniony na dwa sposoby. Po pierwsze, mona mówi o formalnych wskanikach pocztku i koca, np. pierwsze i ostatnie hasło w słowniku. Po drugie, mamy do czynienia ze wskanikami konceptualnymi. Wyznacznikami pocztku i koca tekstu w przypadku kadego typu słownika terminologicznego s bowiem słownikowe szeregi horyzontalne (tj. zbiory terminów wyszego rzdu wyznaczajce zakres danej specjalizacji słownika) oraz słownikowe szeregi wertykalne (tj. zbiory terminów wyznaczajce głboko reprezentowanej w słowniku wiedzy). Naley przy tym zauway, e cecha ta realizowana bdzie w rónym stopniu w rónych typach słowników specjalistycznych. Najbardziej prototypowym przykładem bdzie tezaurus terminologii. Tezaurus przedstawia terminy danej dziedziny w ich bezpo- rednich relacjach semantycznych z innymi terminami. Dziki ujawnieniu połcze semantycznych (np. za pomoc specjalnego metajzyka) mona odtworzy swoist struktur wyranie ograniczonego wycinka wiedzy specjalistycznej (map wiedzy) reprezentowanej przez terminologi zawart w słowniku. e. Rozpatrujc zawarto słownika terminologicznego w kontekcie wiedzy specjalistycznej naley stwierdzi, e jest to dzieło, które jest całoci znaczc. Zawarta w słowniku terminologia bezporednio reprezentuje pojcia znaczeniem terminu jest bowiem jego pojcie. Naley tu zauway, e (makro)znaczeniem w słowniku jest pewien ograniczony system pojciowy (odtwarzany na podstawie siatki terminów zawartych w słowniku 3 ). W tym sensie słownik terminologiczny jako tekst jest makroznakiem wiedzy specjalistycznej. Tymczasem poszczególne terminy prezentuj swoje znaczenia jawnie, poprzez definicje, oraz niejawnie, poprzez wewntrzne uporzdkowanie terminologii w słowniku. f. Zasadniczo jak kady tekst, słownik terminologiczny jest (potencjalnie) dziełem o nielimitowanej długoci. I podobnie jak w przypadku kadego tekstu, jego długo zaley od zakresu informacji (wiedzy), która ma by przekazana za porednictwem terminów. Poszerzanie treci danego słownika moe dotyczy zarówno zakresu pojciowego, jego głbokoci, jak równie dodatkowych informacji o charakterze lingwistycznym czy encyklopedycznym. Wymieniane w literaturze przedmiotu podziały słowników ze wzgldu na parametr objtoci (por. np. S. Gajda 1990: 20; W. Zmarzer 2001: 36 37) s jedynie narzdziem porzdkujcym, umoliwiajcym zgrubne zapoznanie si z iloci przekazywanej przez słownik informacji, nie s za parametrem ograniczajcym. 3 Nawet siatka haseł glosariusza terminologicznego odzwierciedla pewien system pojciowy, o ile materiał terminologiczny w słowniku został prawidłowo ograniczony. 73
g. Z drugiej za strony jako gotowy produkt słownik przekazuje informacj skoczon z punktu widzenia jego nadawcy. Skoczony charakter informacji zawartej w słowniku wynika przede wszystkim z ramy tematycznej, której terminologi słownik zawiera, oraz ze stopnia odzwierciedlenia terminologii dziedziny, dla której słownik został skonstruowany. Std decyzja o włczaniu/niewłczaniu pewnych jednostek terminologicznych do siatki haseł słownika ma decydujcy wpływ na jego kompletno. Mona przy tym wyróni róne poziomy, na których manifestuje si skoczono informacyjna słownika: poziom hasła słownikowego poziom haseł powizanych poziom całego słownika. h. Jak kady tekst, słownik terminologiczny posiada pewn struktur. Istnieje nawet zbieno terminologiczna, cho zasadniczo nie znaczeniowa wykorzystywanych terminów (por. J. Lukszyn 2009: 10; A. Wilko 2002: 160). Struktura słownika dotyczy: a) elementów kompozycyjnych (czci) słownika tzw. megastruktura (cz badaczy uwaa, e elementy te nale do makrostruktury słownika); b) wszystkich haseł i ich odpowiedniego uporzdkowania w słowniku (makrostruktura); c) powiza midzy terminami, zarówno na poziomie formalnym (odsyłacze), jak równie na poziomie konceptualnym (powizania semantyczne, wyraone explicite lub implicite) (mediostruktura); d) informacji w hale słownikowym i ich uporzdkowania (mikrostruktura) (zob. m.in. H. Bergenholtz/ S. Tarp 1995: 15; T. Piotrowski 1994: 16). 3. Powyej odniosłem si do prawie wszystkich cech, które posiadaj teksty, a które właciwe s te słownikom terminologicznym. Pozostała nam do opisana cecha spójnoci, która ma szczególne znaczenie dla konstytucji tekstu. Wysuwam tu tez, e podobnie jak kady tekst, słownik terminologiczny jest tworem wewntrznie spójnym, charakteryzujcym si jednoci semantyczn (treciow) i formaln, objawiajc si w postaci sieci nawiza. Problematyka spójnoci dzieł terminograficznych moe dotyczy megastruktury (3.1), makrostruktury (3.2), mediostruktury (3.3) oraz mikrostruktury słownika terminologicznego (3.4), jak równie pewnej jednostki ponadsłownikowej, a mianowicie serii terminograficznej (3.5). Zostan one omówione poniej. 3.1. Spójno na poziomie megastruktury Spójno megastruktury zwizana jest przede wszystkim z prawidłow konstrukcj kolejnych czci słownika terminologicznego. Dotyczy to m.in. zawarcia w słowniku odpowiednich informacji dla uytkownika (np. we wstpie) czy obecnoci odpowiednich indeksów (np. w słowniku tematycznym bd wielojzycznym). Wstp do 74
dzieła terminograficznego, oprócz podania zasadniczych cech makrostrukturalnych słownika, jest swoistym drogowskazem, przewodnikiem po słowniku. Podanie nieprawdziwych bd wadliwych informacji (np. na temat budowy hasła słownikowego lub zastosowanych w słowniku kwalifikatorów) moe doprowadzi do ograniczenia funkcjonalnoci dzieła. Problem w równym stopniu dotyczy informacji zawartych na okładkach/obwolutach poszczególnych dzieł. Jak wykazały wstpne badania słowników terminologicznych za lata 1945 2010 bazujcych na materiale angielskim i polskim (ponad 850 dzieł terminograficznych) zdarza si, e autorzy/redaktorzy słowników zawyaj we wstpach i na okładkach liczb prezentowanych w słowniku haseł. Jest to oczywicie zabieg marketingowy, jednak obnia on warto dzieła, poniewa prowadzi do błdnego oszacowania zakresu i głbokoci słownika. Podobnie jest z okreleniem grupy odbiorców słownika. Zazwyczaj autorzy/redaktorzy słowników kieruj swoje dzieła do bardzo szerokiego grona odbiorców. Na przykład dwujzyczne słowniki terminologiczne s najczciej kierowane do specjalistów, tłumaczy, nauczycieli, studentów oraz wszystkich osób zainteresowanych dan tematyk. Tymczasem od dawno podkrela si, e dzieło leksykograficzne powinno odpowiada na potrzeby konkretnych odbiorców, gdy jak podkrela M. Bako istnieje obawa, e słownik adresowany do wszystkich nie słuy dobrze nikomu (2001: 13 20). Znajduje to potwierdzenie w badaniach nad słownikami dwujzycznymi, gdzie zaledwie pojedyncze dzieła spełniaj funkcje słownika przekładowego, a wic mog by faktycznie adresowane do tłumaczy (natomiast wikszo dzieł dwu- i wielojzycznych podaje tłumaczy jako potencjalnych odbiorców). Innym elementem wartym rozwaenia na poziomie megastruktury jest tytuł dzieła, który powinien by kompatybilny z zakresem dziedzinowym słownika (np. słownik medyczny), jego typem (np. słownik angielsko-polski; słownik encyklopedyczny itp.) oraz niekiedy z wyranym wskazaniem grupy odbiorców (np. dla spawaczy). Mona by nawet potraktowa tytuł dzieła jak swoiste zdanie inicjalne, które rozwija swoj tre w całym dziele (w planie intencji, struktury i zawartoci). Z kolei niewadliwy indeks alfabetyczny jest niejako obowizkowym komponentem niektórych typów słowników: warto tematycznego słownika terminologicznego bez indeksów jest mocno ograniczona, by moe sprowadzona do funkcji dydaktycznej w cile kontrolowanym kontekcie, w którym progresja tematyczna słownika pokrywa si z tematyk kolejnych elementów treci sylabusa. Warto zauway, e indeks pełni funkcj porzdkujc, wpływajc bezporednio na szeroko pojt spójno słownika. W niektórych leksykonach terminologicznych (np. medycyny), w których poszczególne terminoelementy otwieraj długie listy serii terminologicznych, indeks tych pierwszych tworzyłby dodatkow ram spinajc treci poj pochodnych znaczeniowo. Dodatkowo mógłby sta si generatorem nowych terminów opierajc si na cechach poszczególnych terminoelementów. 3.2. Spójno na poziomie makrostruktury Spójno na poziomie makrostruktury słownika zwizana jest z kilkoma zmiennymi, które wynikaj m.in. z zasad pracy terminograficznej. Przede wszystkim chodzi o poprawne ograniczenie zasobu terminologicznego prezentowanego w słowniku. Hasła w słowniku nie mog by dowolnym zbiorem terminów wyekscerpowanych 75
z tekstów terminononych: z załoenia obowizkowe jest okrelenie kryteriów doboru terminów-haseł słownikowych tak, aby na poziomie pojciowym słownik przekazywał pewne skoczone i kompletne quantum wiedzy specjalistycznej. Uzyskuje si w ten sposób spójno struktury głbokiej słownika terminologicznego, niezalenie od jego typu. Od strony czysto formalnej spójno na płaszczynie makrostruktury wyraa si bdzie np. w sposobie alfabetyzacji haseł. W pewnym sensie wyznacznikami spójnoci w tym przypadku bd nastpujce po sobie hasła uporzdkowane według pewnej zasady (np. słowo-po-słowie). Innym formalnym uporzdkowaniem moe by ułoenie haseł zgodnie z kluczem terminologicznym, dziki czemu ujawniony zostaje potencjał systemotwórczy terminologii dziedzinowej. De facto nawet rozproszony zbiór terminów tworzcych serie terminologiczne, pod warunkiem prawidłowej budowy samych terminów, wyznacza kolejn spójn ram na poziomie makrostruktury słownika. 3.3. Spójno na płaszczynie mediostruktury Zachowanie spójnoci na płaszczynie mediostruktury dotyczy uzyskania pewnej symetrii w słowniku. Pod pojciem symetrii rozumiem tu zachowanie jednakowych zasad definiowania poj/terminów równorzdnych nalecych do tej samej klasy onomazjologicznej. H. Bergenholtz, S. Tarp i H.E. Wiegand proponuj uzna (1999: 1763), e sam słownik nie jest gatunkiem tekstu, a jedynie nonikiem tekstów (no- nikiem rónych gatunków tekstów). W tej propozycji kady artykuł hasłowy jest w rzeczywistoci oddzielnym tekstem i mona przyj, e pewien sposób definiowania konkretnego terminu hasłowego jest tym, co nazwalibymy gatunkiem tekstowym. W przypadku słownika specjalistycznego, w którym terminy nale do rónych klas onomazjologicznych, definicje rónych typów tworz swoiste wewntrzne ramy bdce wyznacznikiem spójnoci pojciowej słownika (wyznaczajce symetri słownika). Naley jednak pamita, e symetria w słowniku terminologicznym inaczej bdzie realizowana w słowniku jedno-, a inaczej w słowniku wielojzycznym. O ile problem spójnoci na płaszczynie mediostruktury w zasadzie nie jest właciwy rejestrom terminologicznym, o tyle z pewnoci dotyczy ju glosariuszy, w szczególnoci dwu- i wielojzycznych. W swojej ksice Problems in bilingual lexicography T. Piotrowski (1994) podkrela znaczenie ekwiwalentów jako opisów znacze wyrazów hasłowych w słownikach dwujzycznych. W tym kontekcie słownik staje si w pewnym sensie słownikiem eksplikacyjnym, w którym podobnie jak w słownikach definicyjnych naley zachowa spójno w zakresie ekwiwalentów odpowiadajcych tym samym klasom terminów wejciowych. W planie struktury powierzchniowej indykatorami spójnoci bd wykładniki formalne, natomiast w planie struktury głbokiej zakodowane w terminach L2 (=ekwiwalentach) znaczenia poj. W charakterze wskaników nawizania, bdcych centralnym punktem definicji tekstu przedstawionej w Małym słowniku terminów teorii tekstu (K. Wyrwas/ K. Sujkowska-Sobisz 2005: 175 176), na płaszczynie organizacyjnej słownika wystpuj hasła odsyłaczowe oraz odesłania wewntrz- i midzyhasłowe. Z kolei na płaszczynie semantycznej wystpuj powizania midzy pojciami reprezentowa- 76
nymi przez konkretne terminy/grupy terminów. Przedstawione one zostaj explicite w tezaurusach terminologicznych, w których w funkcji wskaników nawizania wystpuje specjalny metajzyk, który uwidacznia relacje semantyczne zachodzce midzy poszczególnymi pojciami/terminami. Taki sposób opisu jednostek wyjciowych to najbardziej precyzyjny sposób przedstawienia siatki pojciowej. Spójno w tym przypadku przejawia si bdzie w konsekwentnym stosowaniu pewnego repertuaru relacji semantycznych dla jednostek tego samego rzdu. Odtworzenie siatki semantycznej w duym stopniu moliwe jest równie w przypadku słowników definicyjnych, gdy na podstawie zawartych w tych dziełach opisów/definicji mona odtworzy siatk tezaurusa odpowiedniego stopnia dokładnoci. I tak dla przykładu: w słownikach prezentujcych definicje predykatywne moliwe jest odtworzenie siatki tezaurusa I lub maksymalnie II stopnia dokładnoci, natomiast definicjom realnym bd projektujcym odpowiada tezaurus III lub nawet IV stopnia dokładnoci (za kolejnymi stopniami dokładnoci id coraz bogatsze zestawy relacji semantycznych). Na peryferiach znajduj si glosariusze (rejestry) terminologiczne, w których sie relacji konceptualnych nie zostaje ujawniona w słowniku, a jednak istnieje dziki włczeniu do słownika jednostek leksykalnych o wymaganej wartoci terminograficznej 4. W podsumowaniu mona stwierdzi, e kompletno siatki haseł oraz łczcej poszczególne pojcia sieci relacji semantycznych gwarantuje spójno słownika terminologicznego jako tekstu. 3.4. Spójno w planie mikrostruktury Najbardziej podstawowym wyznacznikiem spójnoci hasła słownikowego jest powtarzalno pewnych elementów konstrukcyjnych dla haseł tego samego rzdu w słowniku konkretnego typu. Dotyczy to m.in. spójnoci w zakresie informacji gramatycznej, poprawnociowej, terminologicznej, czyli uytego metajzyka kwalifikatorów, transkrypcji fonetycznej, członu definiujcego, informacji dodatkowych (np. kolokacji, przykładowych zda itd.). Oczywicie mona równie mówi o tradycyjnej tekstowej spójnoci definicji jako specyficznych mikrotekstów, a nawet gatunków tekstów, jak w przywołanej powyej propozycji (H. Bergenholtz/ S. Tarp/ H.E. Wiegand 1999). W planie mikrostruktury spójno wyraa si m.in. w relacji definiendum -- definiens. Nie bez powodu midzy tymi elementami w definicji klasycznej stoi spójka definicyjna, która wyraa cech równorzdnoci zakresowej lewej i prawej strony definicji (w przypadku definicji klasycznej). Wszelkie błdy w definiowaniu jak na przykład definicje zbyt wskie lub zbyt szerokie, błdy przesunicia kategorialnego wpływaj na brak spójnoci znaczeniowej w poszczególnych artykułach hasłowych. Z kolei błdy w definiowaniu typu idem per idem (to samo przez to samo) czy circulus in definiendo (koło w definiowaniu) uniemoliwiaj prawidłowe 4 Pod pojciem wymagana warto terminograficzna rozumiem tu taki dobór ekscerpowanego materiału jzykowego na potrzeby przyszłego słownika terminologicznego, który bdzie najbardziej przydatny dla potencjalnych grup odbiorców oraz reprezentował optymaln wiedz specjalistyczn. 77
odtworzenie siatki konceptualnej danego zbioru terminologicznego. Błdy w definiowaniu wpływaj wic te na spójno mediostruktury, gdy powoduj rozerwanie struktury relacji midzy terminami. W równym stopniu dotyczy to ekwiwalentów obcojzycznych w glosariuszach dwu- i wielojzycznych, przy czym błdy w tym przypadku to niewłaciwie dobrane ekwiwalenty, które podobnie jak w definicji mog by zbyt wskie, zbyt szerokie, wykazywa przesunicie kategorialne itd. oraz brak ujednoznacznienia dziedzinowego. Wszelkie błdy na poziomie hasła słownikowego, które mona popełni w zakresie praktycznie kadego komponentu hasła (zob. potencjalne komponenty hasła słownikowego J. Lukszyn/ W. Zmarzer 2006: 136), bd miały wpływ na spójno słownika jako całoci. 3.5. Spójno serii terminograficznej Spójno konkretnego słownika terminologicznego moe równie by rozwaana w kontekcie serii terminograficznej (i jej spójnoci). Seria terminograficzna to spójny pod wzgldem treci i formy zestaw słowników terminologicznych, stanowicych całociow struktur teleskopow, której zadaniem głównym jest reprezentacja poszczególnych stanów odpowiedniego LS, istotnych z punktu widzenia rozwoju wiedzy zawodowej. Struktura teleskopowa jako sposób łczenia produktów pracy terminograficznej jest budowana na podstawie trzech fundamentalnych zasad. S to: (1) zasada wspólnej bazy konceptualnej, (2) zasada identycznej jednostki operacyjnej oraz (3) zasada jednego metajzyka (J. Lukszyn 2004: 59). Niezastosowanie którejkolwiek z wyej wymienionych zasad podczas tworzenia serii termingraficznej wpływa zarówno na spójno całej serii, jak i konkretnego słownika, jeli pozostałe dzieła w serii s ze sob spójne. Naley jednak pamita, e seria terminograficzna jest bytem jakociowo odrbnym od serii wydawniczej (która moe dotyczy słowników rónych dziedzin bd słowników tej samej dziedziny wydawanych w kolejnych edycjach), cho na pierwszy rzut oka mog wydawa si identyczne. Zachowanie spójnoci serii wydawniczej to bardziej wymóg funkcjonalny i marketingowy (uytkownik wie, jakiej struktury spodziewa si w kolejnych tomach serii). Seria terminograficzna jest przemylan z góry struktur, ujawniajc poszczególne elementy (bd etapy rozwoju) leksykonu terminologicznego dziedziny. Zachowanie spójnoci serii terminograficznej wynika przede wszystkim z nakazu niezniekształcania wiedzy specjalistycznej, a kolejne dzieła w serii maj prowadzi do pełnego opisu pojciowego i jzykowego danego leksykonu terminologicznego. 4. W niniejszym artykule starałem si przedstawi argumenty za tym, e słownik terminologiczny spełnia wszystkie cechy tekstu, dziki czemu mona go uzna za specyficzny (pomocniczy) rodzaj tekstu specjalistycznego. Ponadto słownik wykazuje wewntrzn spójno, co na zasadzie sprzenia zwrotnego jeszcze bardziej wzmacnia powysze twierdzenie. Warto jednak zauway, e słowniki terminologiczne 78
dobrze wpisuj si w tez o stopniowalnoci spójnoci tekstu (M. Kornacka 2007: 169), gdy jak wykazałem konkretne typy słowników bd spełniały cechy tekstowoci i spójnoci w mniejszym lub wikszym stopniu. Z pewnoci wymagane s dalsze badania złoonego zjawiska spójnoci słownika terminologicznego, m.in. w oparciu o wyniki szczegółowej analizy terminograficznej. Bibliografia Bako, M. (2001), Z pogranicza leksykografii i jzykoznawstwa, Warszawa, Wydział Polonistyki UW. Bartmiski, J./ S. Niebrzegowska-Bartmiska (2011), Tekstologia, Warszawa, PWN. Bergenholtz, H./ S. Tarp (1995), Manual of Specialised Lexicography, Amsterdam/ Philadelphia, John Benjamins. Bergenholtz, H./ S. Tarp/ H.E. Wiegand (1999), Datendistributionstrukturen, Makro- und Mikrostrukturen in neuren Fachwörterbüchern, (w:) H. Steger/ H.E. Wiegand (red.), Fachsprachen. Languages for Special Purposes, Berlin/ New York, Walter de Gruyter, s. 1762 1832. Gajda, S. (1982), Podstawy bada stylistycznych nad jzykiem naukowym, Warszawa/ Wrocław, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Gajda, S. (1990), Wprowadzenie do teorii terminu, Opole, Wysza Szkoła Pedagogiczna. Kornacka, M. (2007), Wskaniki leksykalne jako wskaniki spójnoci tekstu, (w:) S. Grucza/ M. Kornacka/ A. Marchwiski (red.), W krgu teorii i praktyki lingwistycznej, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 169 187. Lukszyn, J. (2004), Leksykon specjalistyczny słownik terminologiczny seria terminograficzna, (w:) J. Lewandowski (red.), Leksykografia terminologiczna teoria i praktyka, Warszawa, Katedra Jzyków Specjalistycznych, Uniwersytet Warszawski, (Jzyki Specjalistyczne 4), s. 55 64. Lukszyn, J. (2009), W kwestii definicji pojcia tekst specjalistyczny, (w:) Komunikacja specjalistyczna Nr 1, s. 7 13. Lukszyn, J. (2010), Słownik przedmiotowy jako tekst edukacyjny, (w:) S. Grusza/ A. Marchwiski/ M. Płuyczka (red.), Translatoryka. Koncepcje Modele Analizy, Warszawa, Wydział Lingwistyki Stosowanej, Uniwersytet Warszawski, s. 92 98. Lukszyn, J./ W. Zmarzer (2006), Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa, Katedra Jzyków Specjalistycznych, Wydział Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodniosłowiaskich, Uniwersytet Warszawski. Piotrowski, T. (1994), Problems in bilingual lexicography, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wilko, A. (2002), Spójno i struktura tekstu, Kraków, Universitas. Wyrwas, K./ K. Sujkowska-Sobisz (2005), Mały słownik terminów teorii tekstu, Warszawa, Oficyna wydawnicza RYTM. Zmarzer, W. (2001), Typologia słowników terminologicznych, (w:) J. Lukszyn (red.), Jzyki specjalistyczne. Metajzyk lingwistyki, Warszawa, Katedra Jzyków Specjalistycznych. 79