PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLlII 1999 WYDAJNOŚĆ PYŁKOWA RÓŻNYCH GATUNKÓW I MIESZAŃCÓW LIPY (Tilia L.) Kazimiera Szklanowska, Dariusz Teper* Akademia Rolnicza, Katedra Botaniki, ul. Akademicka 15.20-950 Lublin Tnsty tut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy S t r e s z c z e n I e W latach 1995- I998 w Puławach badano wydajność pyłkową 12 następujących taksonów lipy: Tilia platyphyllos Scop., T. cordata MilI., T. tomentosa Moench., T. mangolica Maxim., T. japonica I i II Simonk., T. insularis Nakai, T. x europea L., T. x moltkei Spaeth., T. x euchlora K. Koch., T. x zamoyskiana Wróbl., T. hybrida l Lip., T. hybrida lu Lip. Stwierdzono, że kwiaty wszystkich badanych lip, rozkwitające normalnie całą dobę, pylą w godzinach 8-20, a są oblatywane przez pszczoły od około godziny 6 rano do 20 (21-22) wieczorem. Zbiór pyłku przez pszczoły pokrywa się mniej więcej z porą pylenia, lecz intensywniejszy jest w pierwszej połowie dnia. Liczba pręcików zależy od genotypu i wynosi około 30 \V kwiecie lipy drobnolistnej, około 40 szerokolistnej, SS Moltkego, a 65 Zamoyskiego. Masa pyłku z 10 kwiatów nie wykazuje zależności od liczby znajdujących się w nich pręcików; w przypadku lipy Lipińskiego rn wynosi ona 0,5 I mg, drobnolistnej około 5 mg, lipy Lipińskiego I- 8 mg, zaś szerokolistnej i krymskiej 13-15 mg. Wydajność pyłkowa z jednego drzewa, zależy przede wszystkim od liczby kwiatów, stąd też waha się w bardzo szerokich granicach, od kilku do 1600 g i więcej, a średnio wynosi 300-400 g. Niska wydajność pyłkowa lipy Lipińskiego III preferuje ją do nasadzeń przy drogach. Słowa kluczowe: lipa, pylenie kwiatów, wydajność pyłkowa, oblot. WPROW A OZENTE Kwitnące drzewa lipowe dostarczają pszczole miodnej i dziko żyjącym owadom pszczołowatym nie tylko nektaru, ale i pyłku, który chętnie zbierają, zwłaszcza gdy brak jest w okolicy bardziej atrakcyjnych roślin pyłkodajnych (L i P i ń s kił 982). Dotychczas w warunkach naszego kraju była badana tylko wydajność nektarowa tych najważniejszych drzew miododajnych (D e m ia n o w ic z i H ł Yń ł 960, M a k s y m iu k ł 960, M i I e w s k i i Z aj ą c z k o w s k i 1966). C z u b a c ki (J 996) starał się określić wiek kwiatu i ogólnie porę dnia pękania i pylenia pylników lipy drobnolistnej i szerokolistnej. 291

Głównym założeniem mniejszej pracy było zbadanie wydajności pyłkowej różnych gatunków i mieszańców lipy. METODY BADAŃ Materiał zebrano w latach 1995-1998 z około 30-letnich drzew lipowych, rosnących na słabej glebie bielicowej ki. TV, w parku PZD Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. W sumie uwzględniono 26 drzew należących do 12 następujących taksonów: lipa szerokolistna (T. platyphyllos Scop., syn. T. grandifolia Ehrh.), drobnolistna (TWa cordata Mili., syn. T. parvifolia Ehrh.), srebrzysta (T. tomentosa Moench., syn. T. argentea DC.), mongolska (T. mongolica Maxim.), japońska (T. japonica Simonk., syn. T. cordata var. japonica Miq.), wonna (T. insularis Nakai), holenderska (T. x europea L., syn. T. intermedia DC.), Moltkego (T. x moltkei Spaeth., syn. T. spectabilis Dipp.), krymska (T. x euchlora K. Koch.), Zamoyskiego (T. x zamoyskiana Wróblo) oraz Lipińskiego I (T. hybrida I Lip.= T. platyphyllos'ł x T. corda/a?) i Lipińskiego TIT. (T. hybrida TIT Lip. = T. americanał x T. spec.). W celu określenia dziennej pory pylenia lip, 3 razy w ciągu dnia, tj. o 8, 12 i 16 godzinie znaczono kolorową włóczką, w fazie pełni kwitnienia drzew, po 10 świeżo rozkwitłych kwiatów. Następnie co godzinę sprawdzano w nich czy są nowo pylące pylniki, wówczas liczono i usuwano je, aby nie utrudniały następnej obserwacji. Równocześnie z obserwacjami przebiegu procesu pylenia na oznaczonej sznurkiem powierzchni korony (2 x 2 m 2 ) drzew, liczono w odstępach l-godzinnych pracujące na kwiatach pszczoły. Te dane były niezbędne do określenia dziennej dynamiki oblotu, czyli zmian zagęszczenia tych owadów na kwiatach każdego taksonu. Do oznaczeń ilości wytwarzanego pyłku przez kwiaty danej lipy, w okresie pełni kwitnienia drzewa, zrywano pewną liczbę kwiatostanów. W laboratorium z pąków o koronach lekko rozchylonych wydobywano igłą preparacyjną główki pręcików. Następnie w 4 powtórzeniach (po 200 główek) w specjalnie wykonanych cylinderkach wstawiano je do cieplarki o temperaturze około 30 C. Suchą masę pyłku uzyskiwano stosując metodę Warakomskiej (1972) w modyfikacji Szklanowskiej (1984). Ilość pyłku z 10 kwiatów obliczano uwzględniając średnią liczbę pręcików w kwiatach danego taksonu lipy (liczono je w 50 kwiatach). Żywotność pyłku sprawdzano w preparatach barwionych acetokarminem. Ziarna płodne i płonne liczono pod mikroskopem w kolejnych pasach pola widzenia do sumy 300 (po 100 w każdym z 3 preparatów wykonanych z pyłku danej lipy). 292

Niezbędną do określenia wydajności pyłkowej liczbę kwiatów na poszczególnych drzewach określano metodą opisaną przez D e m i a n o w i c z i H ł y ń (1960) i stosowaną w naszych badaniach. Wyniki przedstawiono w pracy tabelarycznie w postaci wartości średnich. Badane taksony uszeregowano w tabelach w kolejności zakwitania. Analizę statystyczną wykonano odnośnie dostarczonej masy pyłku ze 100 pręcików i ID kwiatów. WYNIKI Dzienna dynamika pylenia lip i oblotu ich przez pszczoły. Proces pylenia, czyli pękania pylników i wysypywania się pyłku, odbywa się w kwiatach lip tylko podczas sprzyjającej (bezdeszczowej) pogody od około godziny 8 do około 20 wieczorem (ryc. l ). Kwiaty rozkwitające w porze nocnej i wcześnie rano wypylają większość pylników już pierwszego dnia, a rozkwitające po południu - drugiego dnia. Czas pylenia kwiatu lipy trwa przeważnie 2 dni. Oblot drzew przez pszczoły trwa dłużej w ciągu dnia niż proces pylenia, gdyż rano owady te rozpoczynają pracę już około godziny 6, a kończą nawet po 20. Niektóre gatunki, np. lipa szerokolistna, drobnolistna, srebrzysta i japońska, pyliły w ciągu dnia równomiernie, naj intensywniej mniej więcej w jego środkowej porze, z lekkim przesunięciem szczytu na godziny popołudniowe. Lipa mongolska natomiast wykazywała wzmożone pylenie głównie w godzinach przedpołudniowych, a lipa krymska odwrotnie - popołudniowych. Zagęszczenie pszczół na częściach doświadczalnych powierzchni koron drzew było naj intensywniejsze między godziną 9 a 19. Wahania występujące w nasileniu oblotu nie wykazywały związku z przebiegiem procesu pylenia. Na kwiatach lipy drobnolistnej zaznaczało się wyraźnie słabsze ich odwiedzanie przez pszczoły w godzinach 15-16, a lipy japońskiej odwrotnie było bardziej wzmożone w godzinach 16-17. B iorąc pod uwagę, że gatunki tych drzew nie kwitły równocześnie, o różnicach w charakterze ich oblotu przez pszczoły mogła decydować głównie odmienna pogoda. Liczba pręcików w kwiatach lip. Najmniejszą liczbę pręcików w kwiecie wytwarzała lipa drobnolistna - około 30 (tab. l ). Lipy holenderska, japońska, mongolska i wonna miały najczęściej po 35 pręcików, szerokolistna, Lipińskiego T i krymska - po około 40, srebrzysta - 50, Moltkego - 55, a Zamoyskiego - 65. Różnice w liczbie pręcików w kwiecie między latami badań były ogólnie małe i nie wykazywały regularności. Jedynie kwiaty lipy srebrzystej miały liczniejsze pręciki w latach parzystych, ale trudno to zinterpretować. 293

20 l'o., L. szerokolistna - T platyphyllos 1:~~~'~'~~'4~~~1_,~~ 0:00 ::l % 3:00 6:00 9:00 12:00 15:00 18:00 21:00 0:00 L. drobnolistna - T cordata 0:00 20 % i i 3:00 6:00 9:00 12:00 15:00 18:00 21:00 0:00 L. krymska - T )( euchlora 10 O+-~~~~~~~~~~~~YW~~~~~~~~-r~ 0:00 3:00 6:00 9:00 12:00 15:00 18:00 21:00 L. mongolska - T. mongolica 0:00 ~l% 0:00 3:00,~.m~, 6:00 9:00 12:00 15:00 18:00 21:00 0:00 20 - % L. srebrzysta - T. tomentosa 10 O+-~~~~~~~~~~~~YW~~~~~~~-r~~ 0:00 3:00 6:00 9:00 12:00 15:00 18:00 21:00 0:00 20 % L. japońska - T. japonica 10 O+-~r-~~~~~~~~~~T=~~~~~~~-r-r~ 0:00 3:00 6:00 9:00 12:00 15:00 (0-0,,,,,,11 --2 18:00 21:00 0:00 godziny - hours Ryc.l Dzienna dynamika pylenia i oblotu kwiatów przez pszczołę miodną kilku badanych lip w 1995 roku: l - liczba pręcików pylących w kwiatach doświadczalnych w kolejnych jednogodzinnych odcinkach czasu, wyrażona w % w stosunku do sumy pylących pylników w ciągu całego dnia; 2 - liczba pszczół obserwowanych co godzinę na wyznaczonych powierzchniach korony drzew, wyrażona w % analogicznie jak liczba pylników Diurnał dynamics of pollening and foraging tlowers by honeybees of some investigated lime-trees in 1995: I - number of opened anthers per experimental flowers in l-hour intervals, showed as a per cent of the total number of opened anthers during the day; 2 - num ber of bees observed each hour per marked part of tree crown, showed as same as the number of anthers 294

Tabela Liczba pręcików w kwiecie badanych gatunków i mieszańców lipy Number of anthers per l flower of investigated species and hybrids of lime-tree Lipa - Tilia L. Lata badań - Year ot study 1995 1996 1997 1998 Średnio Average L szerokolistna (T. platyphy/jos scco.) 29,7 41,9 43,3 39,4 38,6 L Moltkego (T. x rmltkei Spaeth.) 56,S 55,7 52,0 61,8 56,S L lipińskiego I (T. hyfjrida I Lip.) 37,2 37,3 35,4 31,3 37,3 L. holenderska (T. x europea L.) 34,S 33,7 35,5 34,2 35,5 L. drobnolistna (T. cordata ~II.) 26,8 29,8 30,2 27,8 28,5 L. Lipińskiego III (T. hybrida III Lip.) 41,9 39,3 42,2 44,3 41,8 L. krymska (T. x euch/ora K. Koch) 35,4 39,3 41,0 46,0 44,0 L. japońska I (T. japonica I Simon.) 34,7 34,3 34,2 35,6 34,7 L mongolska (T. rmngolica Maxim.) 30,3 31,8 37,0 32,0 32,8 L. Zamoyskiego (T. x zarmyskiana Wróbl.) 64,0 67,0 69,9 58,1 64,7 L. srebrzysta (T. tdltljntosa Moench.) 46,2 51,0 46,1 55,9 49,8 L. japońska II (T. japonica IlSimonk.) 28,8 37,0 32,0 36,8 33.7 L. wonna (T. insularis Nakai) 34,2 35,3 32,5 35,0 34,3 Średnio - Average 38,5 41,0 40,9 41,4 40,7 Masa pyłku w 100 pręcikach. Pod względem tej cechy badane gatunki i mieszańce różniły się między sobą znacznie, bowiem masa pyłku ze 100 pręcików lipy Lipińskiego III wynosiła średnio zaledwie 0,18 mg, a krymskiej 3,70 mg (tab.z). Tylko lipa drobnolistna, Lipińskiego T, mongolska i wonna nie wykazały różnic między latami badań, Dane te w przypadku lipy szerokolistnej, Moltkego, holenderskiej, Lipińskiego TTJ, japońskiej T i n mieściły się w dwóch grupach wielkości, a lipy krymskiej, Zamoyskiego i srebrzystej nawet w trzech. Zróżnicowanie masy wytwarzanego pyłku w pylnikach między latami badań nie wykazało jednak regularności i trudno to wyjaśnić. Przeciętne dane dla lat prawie się nie różnią, tylko w roku 1995 w 100 pylnikach stwierdzono nieco więcej pyłku niż w trzech latach późniejszych. 295

Tabela 2 Masa pyłku ze 100 pręcików badanych gatunków i mieszańców lipy w mg Mass of pollen per 100 anthers of investigated species and hybrids of lime-tree Lipa - Illle L. Lala badań - Vear ot study 1995 1996 1997 1998 Średnio Average L. szerokolistna (T. platyphyllos Scop.) 3,00 a 3,25 ab 3,58 b 3,34 ab 3,29 I L. Mołtkego (T. x nv/tkei Spaeth.) 1,38 b 0,63 a 0,66 a 1,18 b 0,96 b L. Lipińskiego I (T. hybrida I Lip.) 2,36 a 2,38 a 2,63 a 2,08 a 2,36 e L. holenderska (T. x europea L) 1,76 ab 2,00 b 1,76 ab 1,53 a 1,76 d L. drobnolistna (T. cordata MiIL) 1,70 a 1,87 a 1,66 a 1,56 a 1,70 d L. lipińskiego III (T. hybrida III Lip.) 0,40 b 0,14 a 0,07 a 0,13 a 0,18 a L. krymska (T. x euchlora K. Koch) 3,88 b 3,88 b 2,21 a 4,85 c 3,70 g L. japońska I (T. japonica I Simon.) l,75b 1,38 a 1,59 ab 1,50 ab 1,55 cd L. mongolska (T. nvngo/ica Maxim.) 1,50 a 1,50 a 1,43 a 0,94 a 1,34 c L. Zamoyskiego (T. x zanvysklana Wróbl.) 1,13 be 0,87 b 1,30 c 0,15 a 0,86 b L. srebrzysta (T. to/1entosa Moench.) 2,00 c 0,62 a 1,15 ab 1,61 be 1,35 c L. japońska II (T. japonica II Simonk.) 1,13 b 0,50 a 1,30 b 1,01 b 0,98 b L. wonna (T. insularis Nakai) 0,88 a 1,00 a 1,10 a 0,81 a 0,95 b Średnio - Average 1,76 b 1,54 a 1,57 a 1,59 a 1,62 Obfitość pylenia kwiatów lipowych. Średnie ilości pyłku wytwarzane przez 10 kwiatów badanych lip wahały się w granicach 0,51-15,06 mg (tab.3). Najmniej pyłku dostarczały kwiaty lipy Lipińskiego m, która będąc mieszańcem ma pylniki w większości niepękające i zawierające małe ilości pyłku. Pozostałe taksony pyliły normalnie. W 10 kwiatach lipy wonnej i japońskiej II stwierdzono średnio 3-4 mg pyłku, mongolskiej i drobnolistnej 4-5 mg, Moltkego, holenderskiej i japońskiej T 5-6 mg, srebrzystej i Zamoyskiego 6-7 mg, Lipińskiego l 8-9 mg, a szerokolistnej i krymskiej 12-15 mg. Wahania w obfitości pylenia kwiatów między latami były u poszczególnych gatunków i mieszańców różne, a nawet znaczne (lipa szerokolistna, Moltkego, krymska, srebrzysta), Trudno jednak dopatrzyć się jakichś prawidłowości związanych z pogodą czy obfitością kwitnienia drzew. Wydajność pyłkowa drzew lipowych. Wydajność pyłkowa z jednego drzewa zależy od masy pyłku dostarczanego przez kwiaty i ich liczby na drzewie. Ta druga cecha podlegała ogromnym wahaniom z roku na rok, co 296

można prześledzić studiując liczby zaznaczone drobnym drukiem w tabeli 4. Stąd też głównie pochodzą różnice w wydajności pyłkowej między badanymi taksonami oraz między latami w ich obrębie (tab.4, liczby pisane normalnym drukiem). Na przykład lipa Zamoyskiego w roku 1996 dostarczyła tylko 3 g pyłku z drzewa, a w roku następnym aż 1735 g. Biorąc pod uwagę wartość średnią z czterech lat, lipa japońska l (która była drzewem 10-13 letnim, a nie około 30-letnim jak pozostałe), wykazała wydajność pyłkową wynoszącą 22 g z drzewa, a lipa Lipińskiego 1lI (której pylniki zawierają bardzo mało pyłku)- 51 g z drzewa. Wśród pozostałych taksonów można wyróżnić trzy grupy: jedną o wydajności pyłkowej 130-200 g z drzewa (lipa holenderska, mongolska i srebrzysta), drugą o wydajności 300-400 g pyłku z drzewa (lipa szerokolistna, Moltkego, Lipińskiego l, a także drobnolistna, japońska li i wonna) i trzecią o wydajności pyłkowej 600-900 g z drzewa (lipa krymska i przemiennie kwitnąca Zamoyskiego). Przeciętnie jedno drzewo badanych gatunków i mieszańców lipy w ciągu czterech lat dostarczało 300-400 g pyłku. Tabela 3 Masa pyłku z 10 kwiatów badanych gatunków i mieszańców lipy w mg Mass of pollen per 10 tlowers of investigated species and hybrids of lime-tree inmg Lipa - Tilia L. lata badań - Vear ol study 1995 1996 1997 1998 Średnio Average L. szerokolistna (T. platyphy/los Scop.) 8,91 a 13,62 b 15,59 c 12,83 b 12,74 h L. MoItkego (T. x nv/tkei Spaeth.) 7,77 b 3.48 a 3,45 a 7.26 b 5,49 de l. Upińskiego I (T. hybrida I Lip.) 8,21 ab 8,86 b 9,29 b 6,50 a 8,21 g L. holenderska (T. x europea L.) 6,07 ab 6.75 b 6.26 ab 5,22 a 6.07 et l. drobnolistna (T. cardata MiIL) 4,56 a 5,59 a 5,29 a 4,31 a 4,93 cd L. lipińskiego III (T. hybrida III Lip.) 0,57 a 0,49 a 0,32 a 0,67 a 0,51 a L. krymska (T. x Buch/ara K. Koch) 13,72 b 15,23 b 9,07 a 22,23 c 15,06 i L. japońska I (T. japon/ca I Simon.) 6,07 b 4,71 a 5,43 ab 5,43 ab 5,41 de l. mongolska (T. m:mgo/ica Maxim.) 4,55 ab 4,77 ab 5,27 b 3,04 a 4,41 c l. Zamoyskiego (T. x zanvyskiana Wróbl.) 8,00 c 6,08 b 9,09 c 1,16 a 6,08 el l. srebrzysta (7: tolrentosa Moench.) 9,24 b 3,16 a 5,30 a 9,22 b 6,73 I l. japońska II (T. japonica II Simonk.) 3,24 b 1,85 a 4,16 b 3,77 b 3,26 b L. wonna (7: insu/aris Nakai) 2,99 a 3,53 a 3.57 a 2,89 a 3,25 b Średnio - Average 6,46 a 6,01 a 6,31 a 6,48 a 6,31 297

Tabela4 Wydajność pyłkowa badanych gatunków i mieszańców lipy w g z 1 drzewa Pollen efficiency of investigated species and hybrids of Iime-tree in g per l tree Lipa - Ti/ia L. Lata badań - Year ot study 1995 1996 1997 1998 Średnio Average L. szerokolistna (T. p1atyphy/los scoo.) 261 294 339 249 360 231 414323 344 274 L. Moltkego (T. x rooltkei Spaelh.) 444 572 189543 247716 653900 383 683 L. Upińskiego I (T. hybrida I Lip.) 323393 173195 269290 499 768 316412 L. holenderska (T. x europea L) 239394 124 184 149238 1324 131 210 L. drobnolistna (T. cordata MilI.) 414908 62121 7791473 205510 365 753 L. Lipińskiego III (T. hybfida III Lip.) 23 400 16317 50 1561 116 1731 511000 L. krymska (T. x euchlora K. Koch) 775565 471 309 1304 1438 1212 545 940714 L. japońska I (T. japonica I Simon.) 1423 1839 2750 2749 22 42 L. mongolska (T. roongolica Maxim.) 202454 1532 808 1533 1034 259513 L. Zamoyskiego (T. x Zlrroyskiana Wróbł.) 1599 1999 35 1735 1909 26 259 8401043 L. srebrzysta (T. tormntosa Moench.) 71 77 67212 118223 301 327 139 210 L. japońska II (T. japonica IlSimonk.) 341 1054 17 92 1013 2435 297787 417 1092 L. wonna (T. insularis Nakai) 483 1617 167473 1032 2892 103357 446 1335 Średnio - Average 399 727 128228 6071244 298567 358687 Uwaga: Wartości zapisane drobnym drukiem dotyczą liczby kwiatów na drzewie w tys. sztuk.. Drzewo 10-13 letnie (odrośl po złamaniu drzewa przy ziemi) Attention: Values written by smali characters concern lo the number offlowers per tree in thousand..the tree 10-13 years old (sprout of broken tree) Żywotność pyłku lip. Badane taksony we wszystkich latach wykazały bardzo wysoką żywotność pyłku, wynoszącą powyżej 90 (94-99)%, w tym także skąpo pylący mieszaniec Lipińskiego TTT (tab.s). Tylko pyłek lipy Moltkego zawierał średnio 82% i srebrzystej 60% ziaren o żywych protoplastach. 298

Tabela 5 Żywotność pyłku badanych gatunków i mieszańców lipy w % ziaren żywych Pollen vitality of investigated species and hybrids of lime-tree in per cent of living grains lipa - Tilia L. Lata badań - Year ot study 1995 1996 1997 1998 Średnio Average L. szerokolistna (T. pjatyphy/los Scop.) 99,2 97,6 98,6 97,2 98,2 L. Mołtkego (T. x rm/tkei Spaeth.) 80,0 82.8 88,3 75,8 81,7 L. lipińskiego I (T. hybrida I lip.) 96,0 95,5 95,5 87,3 93,5 L. holenderska (T. x europea L.) 96,0 98,0 94,7 95,3 96,0 L. drobnolistna (T. corrjata "II.) 98,4 99.2 98,7 97.9 98,6 L. lipińskiego III (T. hybrida III lip.) 96,0 94,5 96,0 98.3 96,2 L. krymska (T. x euchlora K. Koch) 99,6 99,0 99.5 99,5 99,4 L. japońska I (T. japcnica I Simon.) 98,7 99,0 99,7 99.3 99,2 L. mongolska (T. nrjfi9o/ica Maxim.) 99,2 98,8 98,9 99,0 99,0 L. Zamoyskiego (T. x zarooyskiana Wróbl.) 99,2 96,0 94,8 94,3 95,9 L. srebrzysta (T. tormntosa Moench.) 72,3 52,0 56,5 67,0 59,5 L. japońska II (T. japcnica II Simonk.) 98,0 97.5 98,7 99,0 98,3 L. wonna (T. insularis Nakai) 99,9 98,5 99,5 98,7 99,2 Średnio Average 94.8 93,0 93,7 93.0 93,4 DYSKUSJA Przedstawione w pracy wyniki badań wydajności pyłkowej drzew lipowych nie mają odpowiedników w literaturze. Jedynie dzienną dynamikę pylenia i oblotu przez pszczoły 2 gatunków lipy można skonfrontować z danymi C z u b a c k i e g o (1996) i stwierdzić dużą zgodność. O liczbie pręcików w kwiecie literatura podaje (m.in. B u g a ł a (991), że są one liczne. Teraz wiemy, że w zależności od taksonu może ich być od 30 do ponad 60, oraz że występują pewne różnice między latami, choć nie ustalono przyczyny tego zjawiska. Wahania w masie pyłku z 10 kwiatów, zarówno między taksonami lip jak i miedzy latami badań, nie odbiegają w swym charakterze od wahań występujących w obrębie innych rodzajów roślin m.in. wiśni (S z k I a n o w s k a i P 1u t a (984). 299

Jeżeli przyjąć obsadę 100 drzew lipowych na 1 ha, to przy przeciętnej wydajności 300-400 g pyłku z drzewa, wydajność z I ha wynosić może 30-40 kg. Jest to około trzy razy więcej niż dostarczają sady wiśniowe czy jabłoniowe (S z k I a n o w s k a 1984, 1987). Ciągle aktualne do rozwiązania jest zagadnienie, jaką część wytwarzanego przez roślinę pyłku zdolne są zbierać robotnice pszczoły miodnej. Wysoki procent żywotności ziaren pyłku lipy jest jedną z cech świadczących o jego wysokiej wartości biologicznej. Z kolei niska wydajność pyłkowa hybrydy Lipińskiego nr może ją preferować do nasadzeń przy szlakach komunikacyjnych, gdzie właśnie pyłek jest bardziej narażony na zanieczyszczenia pochodzące szczególnie od pojazdów mechanicznych. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Rozkwitające normalnie całą dobę kwiaty lipy pylą tylko w porze dziennej, przy sprzyjającej (bezdeszczowej) pogodzie przeważnie od około godziny 8 do 20. Czas pylenia kwiatów trwa około 2 dni, ale ochłodzenie i wzrost wilgotności może ten proces wydłużyć do 3 dni. Oblot lip przez pszczoły przy sprzyjającej pogodzie rozpoczyna się już około godziny 6 rano, a kończy wieczorem około 20 (21-22). Zbiór pyłku przez te owady trwa jednak krócej, pokrywa się mniej więcej z porą pylenia kwiatów, lecz intensywniej odbywa się w pierwszej połowie dnia. Liczba pręcików w kwiecie zależy od genotypu; lipa drobnolistna ma ich około 30, holenderska, Lipińskiego I, mongolska, japońska i wonna około 35, szerokolistna, krymska i Lipińskiego TTTokoło 40, srebrzysta około 50, Moltkego 55, a Zamoyskiego 65. T10ść wytwarzanego przez jeden kwiat pyłku nie wykazuje ścisłego związku z liczbą pręcików. Dziesięć kwiatów lipy wonnej, japońskiej, mongolskiej i drobnolistnej dostarczało 3-5 mg pyłku, Moltkego, holenderskiej, Zamoyskiego i srebrzystej 5-7 mg, Lipińskiego I ponad 8 mg, a szerokolistnej i krymskiej 12-1S mg, zaś Lipińskiego III tylko 0,51 mg. Wydajność pyłkowa jednego drzewa lipowego najbardziej zależała od liczby wytworzonych kwiatów, dlatego wahała się w bardzo szerokich granicach (lipy Zamoyskiego od 3 do 1735 g), a średnio wszystkich badanych taksonów wynosiła 300-400 g. Pyłek lipy wykazywał wysoki stopień żywotności ziaren, powyżej 90 (94-99)%, co wskazuje na jego dużą wartość biologiczną i pokarmową dla pszczół. Mieszaniec Lipińskiego III, charakteryzujący się szczególnie skąpym pyleniem kwiatów, może nadawać się do nasadzeń przydrożnych, gdzie pyłek narażony jest na większe niż nektar zanieczyszczenia pochodzące od pojazdów mechanicznych. 300

LITERATURA Bugała W. (1991)- Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. Wyd. II. PWRiL, Warszawa, s.:253-261. C z u b a c k i W. (1 996) - Niektóre szczegóły biologii kwitnienia i nektarowania lip (Tilia platyphyllos Scop. i Tilia cordata Mill.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 40( 1): I 5-26. Demianowicz Z., Hłyń M. (1960)- Porównawcze badania nad nektarowaniem 17 gatunków lip. Pszczeln. Zesz. Nauk. 4(3-4): 133-1 52. L i p i ń s k i M. (1 982) - Pożytki pszczele, zapylanie i miododajność roślin. Wyd. III. PWRiL, Warszawa, s.:199-202, 317-328. M a k s y m i u kl. (1 96 O) - Nektarowanie lipy drobnolistnej (Tilia cordata Mill.) w Rezerwacie Obrożyska koło Muszyny. Pszczeln. Zesz. Nauk., 4(2):105-125. Milewski J., Zajączkowski K. (1966)- Badania nad doborem miododajnych lip do zadrzewień, na dłuższy okres kwitnienia. Biul. IBL, 2:61-116. S z k l a n o w s k ak. (1 9 8 7 ) - Pszczelarska wartość jabłoni ozdobnych stosowanych jako zapylacze w sadach. Pszczeln. Zesz. Nauk., 31: 189-206. Sz k l a n o w s k a K., Pluta S. (1984)- Wydajność pyłkowa sadu wiśniowego odmian Kerezer, Nefris, Lutówka. Pszczeln. Zesz. Nauk., 29:231-25l. War a k o m s k a Z. (1 972 ) - Badania nad wydajnością pyłkową roślin. Pszczeln. Zesz. Nauk., 26:63-96. POLLEN EFFICIENCY OF SOME SPECIES AND HYBRIDS OF LIME-TREE (TWa L.) K. Szklanowska, D. Teper Summary Tn the years 1995-1998 a pollen etliciency of 12 following lime-tree taxons: TWa platyphyllos Scop., T. cordata Mili., T. tomemosa Moench., T. japonica Simonk., T. insularis Nakai., T. x europea L., T. x moltkei Spaetch., T. x euchlora K. Koch., T. x zamoyskiana Wróbl., T. hybrida TLip., T. hybrida nr Lip. was studied in Puławy. lt was stated that under good, dcy weather conditions, a poljening of lirne-tree tlowers, typically opening through 24-hours, occurred only during a daytime, approximately from 8.00 a.m. till 8.00 p.m. The poljen presentation in individuaj flower Jasted 2 days, but chilly and humid weather can extend this period to 3 days. Togood weather conditions, honeybees started to visit lime-tree even from 6.00 a.m. and they were present on flowers tił1 8.00 p.m. The proces s of poł1en collection lasted shorter. Tt coincided more or less with time of pollen presentation, but insects collected pollen more iotensively in the first part of day. 301

The nwnber of anthers in individuał flower depends on a genotype. That number was as following; approx. 30 for T cordata; approx. 35 for T x europea, T hybrida l, T. mongolica, T japonica, T insularis; approx. 40 for T. platyphyllos, T x euchlora, T hybrida TlI; approx. 50 fort tomentosa, 55 for T x mol/kei and 65 for T x zamoyskiana. The amount of pollen produced by one flower is not correlated with the anther number. Ten flowers of T insularis, T japonica, T mongolica, and T cordata produced 3-5 mg of pollen, while J Oflowers of T x mol/kei. T. x europea, T x zamoyskiana, T/omen/osa, 5-7 mg, 10 Ilewers of T hybrida I over 8 mg, 10 flowers of T platyphyllos and T x euchlora 12-15 mg and 10 tlowers of T x hybrida III onły 0,51 mg. The pollen efficiency of individual lime-tree depended mainlyon the number of flowers so its values ranged widety (T. x zamoyskiana 3-1735 g/tree). The means for ail studied taxons were 330-400 g. The lime-tree pollen was characterised by high vitality, over 90 (94-99)%, which indicate a high biological and food value for honeybees. The trees of T hybrida m, distinguished by particularly low póllen production by anthers, may be płanted in the waysides, where pollen is usually exposed to contamination. Keywords: lime-tree, pollen production, pollen efficiency, forage by bees. 302