Małe gospodarstwa w nowej perspektywie wspólnej polityki rolnej na lata 2014-2020 prof. dr hab. Wiesław Musiał Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, IRWiR PAN w Warszawie Konferencja pt. Małe gospodarstwa rolne - pytania w nowym okresie finansowania 2014-2020 U r z ą d M a r s z a ł k o w s k i W o j e w ó d z t w a L u b e l s k i e g o 2 9 k w i e t n i a 2 0 1 4 r. 1
Plan wystąpienia I. Wprowadzenie II. III. IV. Małe (i drobne) gospodarstwo próba identyfikacji Skala zjawiska gospodarstw małych Wyzwania wobec małych gospodarstw rolnych V. Szanse wsparcia gospodarstw małych (i drobnych) w latach 2014-2020 2
I. Wprowadzenie Rolnictwo i indywidualne gospodarstwa rolne starych krajów UE są na innym etapie rozwoju aniżeli w Polsce Można łatwo przekonać się o tym wizytując gospodarstwa: Wielkiej Brytanii Francji Niemiec ale także np. Czech Ale nie wszystkie. I tu i tam są gospodarstwa dobre i słabe, także małe i duże, nowoczesne i zacofane zróżnicowane! 3
W Polsce małe gospodarstwa są przedmiotem zainteresowań od wielu lat, przykład z 1928 r. 4
II. Małe (i drobne) gospodarstwo próba identyfikacji Problemem jest brak jednolitej, dla całej Unii Europejskiej definicji gospodarstwa rolnego, szczególnie małego Próby ujednolicenia delimitacji gospodarstw nie rokują powodzenia 5
W Polsce jest wiele definicji gospodarstw, a różne instytucje Państwa mają odmienne regulacje: kodeks cywilny do celów podatkowych dla objęcia wsparciem w ramach WPR dla celów ubezpieczonych KRUS dla celów ubezpieczeń zdrowotnych NFZ dla celów statystycznych GUS dla celów badawczych 6
W Polsce do określenia, które gospodarstwa zaliczamy do małych najczęściej wykorzystywało się jego powierzchnię. Wielkość (rozmiar) tzw. małego gospodarstwa ulegała dość częstym i szybkim zmianom: do 2 ha (powyżej to byli średniacy) (za Stalina), 1-5 ha (za socjalizmu), 1-10 ha w początkach gospodarki rynkowej (lata 90-te), 7
20 ha (gdy są zwierzęta), 30 ha (gdy jest tylko produkcja roślinna) Pomiar w oparciu o wielkość ekonomiczną wyrażoną w ESU i SO: do 2 ESU żywotne ekonomicznie, do 4 ESU zdolne do rozwoju, > 8 ESU, - (?) w obszarze zainteresowań WPR, > 4000 euro (SO). 8
W nowej WPR małe to: do 10 ha zwolnione z dywersyfikacji upraw 10-30 ha, dywersyfikacja 2 rośliny > 15 ha, obowiązek tworzenia obszarów proekologicznych 9
Pomiar poprzez standardową produkcję (SO) (kategoria FADN) Jest to średnia wartość produkcji gospodarstwa wyrażona w Gospodarstwa bardzo małe (kat. 1-3) średnia wartość produkcji do 8 tys. SO (ok. 33 tys. zł) Gospodarstwa małe (kat 4 i 5) do 25 tys. SO (ok. 104 tys. zł.) 10
Pomiar ze względu na osiągany poziom dochodu rolniczego na 1 AWU (jednostkę pracy) i na gospodarstwo dysparytetowa, parytetowa, ponadparytetowa. Pomiar ze względu na możliwości rozwoju majątku produkcyjnego tj. o reprodukcji zawężonej (degresywne), reprodukcji prostej, reprodukcji rozszerzonej (rozwojowe). 11
Minimalne górne progi kwalifikujące gospodarstwa do grupy gospodarstw nietowarowych drobnych w badaniach prowadzonych w ramach FADN w wybranych krajach UE [w Euro] Państwo Wielkości progowe Bułgaria 2 000 Grecja 4 000 Hiszpania 4 000 Polska 4 000 Włochy 4 000 Czechy 8 000 Dania 15 000 Słowacja 15 000 Niemcy 25 000 Francja 25 000 Wielka Brytania 25 000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Commission Regulation (EC) No 1291/2009 of 18 December 2008 12
III. Skala zjawiska gospodarstw małych Średni obszar gospodarstwa [w ha] w krajach UE (27-15-12) Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 13
Udział małych gospodarstw 5ha w wybranych zasobach oraz w wytwarzanej SO [w %] w krajach Unii Europejskiej (27-15-12) Udział w: EU - 27- EU - 15 EU 12 Ogólnej liczbie gospodarstw 69 53 81 Posiadaniu użytków rolnych 7 4 15 Pogłowiu zwierząt gospodarskich 18 15 33 Zatrudnieniu 44 31 57 Wytwarzanym SO 18 16 28 Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 14
Średnia wielkość ekonomiczna gospodarstwa [w Euro/gospodarstwo] SO Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 15
Rozkład gospodarstw w przekroju grup obszarowych [w ha] w krajach Unii Europejskiej (27-15-12) Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 16
Udział gospodarstw o produkcji standardowej (SO) do 4 tys. Euro na poziomie NUTS 2 [w %] Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 17
Udział użytków rolnych w gospodarstwach do 5 ha na poziomie NUTS 2 [w %] Źródło: Farm Structure Survey, Eurostat, Brussels 2010. 18
IV. Wyzwania wobec małych gospodarstw rolnych Tu można powtarzać tzw. ścianę płaczu rolników, ekonomistów, polityków (wszystkich partii chcących niejako zbawić rolników, zwłaszcza przed wyborami)! 19
Mankamenty instytucjonalne, na które zwracają uwagę rolnicy to: zbyt niskie dotacje!, niewystarczające wsparcie obszaru ONW!, nadmierne rozbudowanie biurokracji, zwłaszcza dotyczące pozyskania wsparcia (programy rolnośrodowiskowe)!, konieczność spełniana wymogów cross compliance, ograniczenia zwłaszcza weterynaryjne w zakresie uboju zwierząt na potrzeby własne!! 20
Najczęściej wymienianymi mankamentami ekonomicznymi wynikającymi z istoty gospodarstw małych są: małe możliwości produkcyjne i mała skala produkcji, nieopłacalność produkcji, brak możliwości powiększania obszaru ziemi, brak środków własnych na rozwój i inwestycje, niewielkie możliwości (lub ich brak) w zakresie skorzystania ze środków pomocowych, rozdrobnienie i rozproszenie ziemi, 21
ograniczenia i utrudnienia w zakresie sprzedaży bezpośredniej, trudności w odzyskaniu należności za produkty skupowane przez pośredników, ale i przez zakłady przetwórcze, bardzo drogie maszyny i ciągniki, corocznie drożejące nawozy i środki ochrony roślin brak zrozumienia i wsparcia przez władze lokalne! 22
Dlaczego więc nadal istnieją gospodarstwa małe, nadal produkują (lub nie), inwestują? Czy jest to tylko uwarunkowane historycznie, społecznie, emocjonalnie? Czy przynoszę także wieloaspektowe korzyści? Te mają charakter mikroekonomiczny są także istotne dla Państwa 23
Korzyści ekonomiczne i socjalne z tytułu użytkowania drobnego gospodarstwa rolnego Spektrum korzyści Pozyskiwanie przychodów i dochodów z produkcji rolniczej Zagospodarowanie i produkcyjne zastosowanie znaczącego majątku zgromadzonego w budynkach gospodarczych oraz maszynach i ciągnikach Produkcja żywności na własne potrzeby (i potrzeby najbliższej rodziny) Możliwości zastosowania zasobów produkcyjnych gospodarstw do działalności pozarolniczej Zmniejszenie popytu na pomoc socjalną przysługującą bezrobotnym i ubogim Odciążanie budżetu od potrzeby wspierania restrukturyzacji rolnictwa Korzyści wynikające z renty kapitałowej odroczonej Korzyści socjalne w tym tanie ubezpieczenie emerytalno rentowe, tańsze lub bezpłatne ubezpieczenie zdrowotne i majątkowe. 24
Stan gospodarstw małych (przykład Małopolski) Wyszczególnienie Gospodarstwo rozwojowe (inwestujące) Potencjalne rozwojowe (wykazujące cechy rozwoju) Nierozwojowe podtrzymujące produkcję Grupa gospodarstw Udział w % Rozstęp % A 6,1 1-20 B 14,7 0-30 C 48,0 12-75 Upadające (schyłkowe) D 31,2 5-80 C + D ok. 80 % 25
Gospodarstwo małe na rozdrożu Wegetacja (trwanie) Drogi wyjścia Dezinwestycje 26
V. Szanse rozwoju poprzez wspieranie gospodarstw małych (i drobnych) w latach 2014-2020 Jakie potrzeby zmian zapisano w PROW 2014-2020 (istotne dla małych gospodarstw): 1) Zwiększenie liczby konkurencyjnych gospodarstw rolnych 2) Reorientacja małych gospodarstw w kierunku rolniczym lub pozarolniczym 3) 27
4) Poprawa zbytu produktów rolnych i wzmocnienie pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym 5) 6) 7) Promowanie zrównoważonych metod gospodarowania: rolnictwo zrównoważone i rolnictwo ekologiczne 28
8) 9) Tworzenie możliwości zatrudnienia poza rolnictwem bez zmiany miejsca zamieszkania 10) Rozwój infrastruktury technicznej i społecznej na obszarach wiejskich 11) 12) 29
Nowa WPR I Filar płatności bezpośrednie Są kluczowe dla konkurencyjności produkcji (w krótkim okresie) Rok 2014 jest okresem przejściowym Płatności nowe wejdą w 2015 r. Nowe płatności składają się z kilku komponentów tj. obowiązkowych i dobrowolnych 30
F Płatności dla młodych rolników F Wsparcie powiązane z produkcją O F O-F System dla gospodarstw małych do 5000 zł. Płatności za praktyki korzystne dla środowiska Płatności podstawowe ok. 500-500 zł. Płatności bezpośrednie po 2014 r. 31
1. Płatności podstawowe (analogia do JPO) (wyniesie około 50% średniego poziomu) 2. Płatności z tytułu praktyk rolniczych korzystnych dla środowiska i klimatu dywersyfikacja upraw: 2 uprawy do 30 ha i 3 uprawy > 30 ha; do 10 ha brak wymog. zachowanie TUZ (zmniejszenie do 5%) obszary proekologiczne dla gospodarstw > 15 ha 32
3. System dla gospodarstw małych Uproszczenie dokumentacyjne, zwolnienie z dobrostanu i dywersyfikacji upraw płatności = średnia płatność na ha x liczba ha max 1250 4. Wsparcie powiązane z produkcją Tu jest szansa na regionalizację i wsparcie chowu: bydła w tym opasowego owiec, kóz 33!!
5. Płatności dla młodych rolników wiek < 40 lat wymogi wykształcenia limit do 30 ha Płatności 50 60 /ha 10 ha 500 600 2000 2500 zł. 34
II Filar WPR Nowy PROW to 14 działań i 30 poddziałań tj. tytułów wsparcia. Są tam działania dotyczące : transferu wiedzy, informacji i szkoleń doradztwa oraz współpracy (7.2, 7.3, 7.14) przywracania potencjału produkcji po klęskach żywiołowych (7.6) rozwoju gospodarstw (inwestycyjne) (7.5, 7.9) rolnośrodowiskowo-klimatyczne (7.11, 7.12) rozwoju przedsiębiorczości 35
A Co może być najważniejsze dla gospodarstw małych, najmniejszych (drobnych) A 1 7.7.3 Restrukturyzacja małych gospodarstw do 6 tys. Euro SO (24 tys. zł.) wsparcie 60 tys. (80%, 20%) budowa budynków zakup maszyn zakładanie plantacji zakup ziemi 36
Wyklucza to ze wsparcia w ramach działań: Ułatwienie startu młodym rolnikom Modernizacja gospodarstw rolnych Premie na rozpoczęcie działalności rolniczej 37
A 2 Płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa (7.7.5) Dotyczy gospodarstw kwalifikujących się do małych gospodarstw w ramach I filaru WPR Cel: Trwałe przekazanie gospodarstwa innemu rolnikowi Wsparcie 120% rocznej płatności dla małych gospodarstw do 2020 r. 38
B B 1 Wsparcie inwestycji w gospodarstwach większych (7.5.1) Modernizacja gospodarstw Warunki otrzymania pomocy min 1 ha UR, max 300 ha > 6 tys. SO (24 tys. zł) 250 tys. (1 mln zł) > 15 tys. SO dla grupy rolników 39
Wsparcie: 50-60% kosztów kwalifikowanych 50 tys. 900 tys. zł na gospodarstwo Istotne są środki własne lub zdolność kredytowa B 2 Premie dla młodych rolników Kryteria: wielkość obszarowa równa lub większa od średniej krajowej (lub województwa) wielkość ekonomiczna 10 tys. 100 tys. SO Pomoc do 100 tys. zł 40
C Rozpoczęcie działalności pozarolniczej C 1 Restrukturyzacja małych gospodarstw (7.7.3) rolnik ubezpieczony w KRUS gospodarstwo do 15 tys. SO gmina wiejska Pomoc do 100 tys. zł. na założenie biznesu 41
C 2 Rozwój przedsiębiorczości usług rolniczych (7.7.4) Dla gospodarstw prowadzących usługi rolnicze Wsparcie: 50% kosztów kwalifikowanych do 500 tys. zł. 42
Duża jest paleta wyboru wsparcia w działaniach rolnośrodowiskowo-klimatycznych i ekologicznych (7.11, 7.12) Lubelskie ma także szanse pozyskać wsparcie dla gospodarstw na obszarach ONW Nowością w PROW jest działanie Współpraca w tym tworzenie grup operacyjnych rozwój nowych produktów nowe technologie 43
Podsumowanie Perspektywa 2014 2020 daje szanse na rozwój gospodarstw, także małych Daje także szanse na podtrzymanie ich potencjału ekonomicznego i przetrwanie Są pierwsze przejawy działań prorozwojowych w zakresie wspierania przemian agrarnych i koncentracji ziemi Same środki pomocowe (I filar) nie zapewnią pomyślności ekonomicznej gospodarstw małych, klucz do poprawy tkwi w nich samych 44
Można spodziewać się wzrostu konkurencyjności na rynkach UE i światowych i przyspieszanie tempa przemian u rolnictwa (strefa wolnego handlu UE - USA) Ożywienie koniunktury gospodarczej może poprawić sytuacje na polskiej wsi w aspekcie przyspieszenia przemian agrarnych i strukturalnych, stwarzając szanse dla gospodarstw małych ale rozwojowych 45
46