P-2014 Struktura agrarna i ekonomiczna rolnictwa

Transkrypt

1 P-2014 Struktura agrarna i ekonomiczna rolnictwa Prof. dr hab. Wiesław Musiał 1

2 Ustrój rolny jest kategorią oceny stosunków władania środkami produkcji (własności) i ich użytkowania. O istocie ustroju rolnego stanowią typy własności ziemi (i innych środków produkcji). Na podstawie własności wyróżnia się dwa główne typy ustroju rolnego: oparty o własność prywatną oparty o własność państwową (społeczną, publiczną) 2

3 Struktura agrarna ukształtowany historycznie i zmienny w czasie udział (%) gospodarstw wg: struktury władania ziemią (wielkość zasobów ziemi), ale także podział (i udział w %) gospodarstw wg: ilości i jakości zasobów pracy, wyposażenia w środki trwałe, wielkości ekonomicznej gospodarstw, typu rolniczego. 3

4 Do roku 1990 w Polsce główną pozycję w strukturze władania ziemią zajmowały trzy formy własności: Gospodarstwa indywidualne 75% Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR) 18,5% Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne (RSR) 4% oraz Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ) 1,0% 4

5 Po roku 1990 sektor państwowy, ze względów ekonomicznych ale także i politycznych doktrynalnych został poddany prywatyzacji, która nadal (2014 r.) nie jest zakończona. Sektor spółdzielczy zgodnie z ustawą o spółdzielczości stał się sektorem prywatnym (i samodzielnym) i jednak nadal ulega kurczeniu. 5

6 Po roku 1990 podjęto prywatyzacje gospodarstw państwowych (PGR) i PFZ a ziemię tę przejął Skarb Państwa (4725 tys. ha) przekazując ją Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie Agencji Nieruchomości Rolnych). 6

7 Orientacyjny (brak ścisłych danych statystycznych) udział ziemi rolniczej w poszczególnych sektorach wynosi: Gospodarstwa indywidualne 88% (< 300 ha) Sektor rolnictwa wielkoobszarowego 8,2% Sektor spółdzielczy (RSP) 1,8% Grunty nie stanowiące gospodarstw (ANR) 2,0% Własność zagraniczna ziemi (pomimo wielu emocji z tym związanych) stanowi nadal margines < 1,0% 7

8 Podział gospodarstwa ze względu na możliwości ich rozwoju (a nie własność) Gospodarstwo w ujęciu ogólnym można podzielić na: rozwojowe, o niskiej zdolności do rozwoju, nierozwojowe, upadające (wygaszające produkcje), istniejąca tylko formalnie (nie prowadzenie produkcji). 8

9 mają możliwości przeznaczenia na opłatę pracy dla zatrudnionego na poziomie parytetowym (satysfakcjonującym) np. średnim płaca w kraju tj. ok zł netto/1miesiąc (i ok zł na rok) mogą kreować akumulację dodatnią tj. inwestować netto (tj. inwestują więcej aniżeli wynosiła naliczona amortyzacja) w zakup ziemi, budynki, maszyny i ciągniki 9

10 posiadają kreatywne, nastawione, prorozwojowe kierownictwo, zwykle prowadzę intensywną produkcję rolną lub/i usługi, działalność pozarolniczą 10

11 Biorąc pod uwagę siłę ekonomiczną gospodarstw (określoną w ESU)* i ich wielkość obszarową (ha) gospodarstwa w Polsce (wg IERiGZ PIB) można podzielić na: (recesywne, wygaszające produkcje) wielkość ekonomiczną < 4 ESU* (tj. ok SO) średnia powierzchnia ok. 3 ha (od 0,5 5 ha) *) ESU europen size unit = 1200 (różnica pomiędzy wartością produkcji a kosztami) 11

12 właściciele z reguły utrzymują się z dochodów pozarolniczych lub transferów budżetowych (rent, emerytur) zwykle nieinwestujące, ulegające dekapitalizacji Jest to grupa bardzo liczna, licząca tys. gospodarstw korzystają one z płatności bezpośrednich 12

13 wielkość ekonomiczna do 8 ESU tj. ok. 16 tys. SO średnia powierzchnia UR 9,5 ha (1 15 ha) dochody wynoszą ok. 50% średniego wynagrodzenia pozarolniczego raczej nieinwestujące korzystają z płatności bezpośrednich i inwestycyjnych 13

14 wielkość ekonomiczna 8-16 ESU tj. ok tys. SO) średnia powierzchnia ok. 20,0 ha (od ok. 15 ha do ok. 25 ha) posiadają z reguły dochody parytetowe prowadzą głównie inwestycje modernizacyjne (odtworzeniowe) mogę one przejść zarówno do grupy rozwojowych jak i nierozwojowych 14

15 wielkość ekonomiczna ESU (ok tys. SO). średnia powierzchnia ok. 35,0 ha ( ha). dochód około 2 x parytetowy*. inwestujące w środki trwałe część z nich ma zdolność konkurowania *) parytet do równowaga (porównywalności) dochodów uzyskiwanych przez pracującego w gospodarstwie z pracującymi w pozarolniczych działaniach wytwórczych (100:100 to parytet) 15

16 (farmy, obszarnicze) wielkość ekonomiczna > 40 ESU (tj. powyżej 100 tys. SO). średnia powierzchnia ok ha. dochód jest duży i stanowi wynagrodzenie za pracę i zaangażowany kapitał (zyski) finansujące kosztowne inwestycje często ich właściciele (użytkownicy) prowadzą także inne firmy (zwykle prowadzą pełną rachunkowość) 16

17 W grupie D i E jest ok. 270 tys. gospodarstw rolnych, które są konkurencyjne na obszarze UE. Zwykle ulegają one dalszemu wzmacnianiu ekonomicznemu. Mają dodatnie akumulacje kapitału. Gospodarstwa te stosują nowoczesne technologie produkcji i sprawy marketingu. Korzystają także w pełnym zakresie z wsparcia WPR w tym II filaru inwestycyjnego. 17

18 Liczba gospodarstw, które (w uproszczeniu) można uznać za konkurencyjne ze względu na duże zasoby ziemi (i skala produkcji) w tys. sztuk Wyszczególnienie ha > 100 ha Polska 16,8 tys. 9,7 tys. W. Brytania 34,9 tys. 39,1 tys. Niemcy 51,6 tys. 33,6 tys. Czechy 7,1 tys. 8,2 tys. UE ,5 319 UE ,1 UE-12 42,4 45,9 18

19 Gospodarstwa powyżej 1 ha użytkowanej ziemi mogą nadal skorzystać z dopłat (płatności) Od 2015 obszarowych r. gospodarstwo i dopłat ONW żywotne zdolne do rozwoju i objęte niektórymi formami wsparcia w ramach PROW uznaje się podmioty o wielkości ekonomicznej pow. 15 tys. SO (ustalenie to nie jest ostateczne na dzień r.) 19

20 Wybrane wskaźniki charakteryzujące polskie gospodarstwa rolne objęte FADN Wyszczególnienie Wielkość ekonomiczna (wesu) Obszar gospodarstwa (w ha UR) Dochód z rodzinnego gospodarstwa (tys. zł) Dochód na 1 pełnozatrudnionego (tys. zł) Gospodarstwa według ESU ogółem >100 10,1 3,1 5,4 11,7 24,9 56,7 325,5 17,8 8,0 11,5 19,8 35,1 74,2 539,3 29,0 9,8 17,3 35,4 70,7 149,1 696,4 18,9 7,6 11,6 20,3 38,2 78,7 605,4 Inwestycje brutto (tys. zł) 14,3 1,9 6,1 18,1 45,6 117,6 355,8 Inwestycje netto (tys. zł) 1,1-5,1-3,2 2,6 20,6 63,3 122,9 Źródło: opracowano na podstawie danych tabeli 7 zawartej w W. Dzun, W. Józwiak: Gospodarstwa rolne w Polsce przed i poa wejściu do UE [w:] Dziś i jutro gospodarstw rolnych w krajach Centralnej Wschodniej, raport \98, lerigż-pib, Warszawa Zestawienie własne na podstawie: Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN, lerigż-pib, Warszawa

21 W Polsce podstawą ustroju rolnego są gospodarstwa rodzinne Zapis Konstytucyjny (z 1997 r.) Art. 23 Podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne: Znalazł on rozwiniecie w Ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego (11.IV.2003r.) 21

22 22

23 Istota gospodarstwa rodzinnego Za gospodarstwa rodzinne z punktu widzenia teorii organizacji uważa się taki podmiot gospodarczy, który spełnia następujące warunki: dochody z gospodarstwa są wyłącznym lub głównym źródłem dochodów rolnika stanowią jedność w zakresie zarządzania i świadczenia pracy (jedności myśli i czynu) rolnik stale zamieszkuje w swoim gospodarstwie 23

24 praca ma głównie charakter rodzinny (a praca najemna na mniejszy udział niż praca własna) rolnik posiada kwalifikacje rolnicze stosuje się do zasad zrównoważonego rozwoju nie przekracza dopuszczalnych norm obszarowych (< 300 ha) 24

25 Formy ustrojowe gospodarowania w rolnictwie Europy 1. Gospodarstwo rodzinne Są preferowaną formą władania (nie koniecznie własności) ziemi w krajach UE. Podlegają pełni praw Wspólnej Polityki Rolne (WPR) Ich wielkość ulega systematycznemu powiększeniu Część gospodarstw w UE opiera swe gospodarowanie wyłącznie o dzierżawę ziemi (np. w Francji, Niemczech) 25

26 2. Gospodarstwo rodzinne z działalnością komplementarna Są to gospodarstwa dwuzawodowe, których drugie źródło dochodów jest bezpośrednio lub pośrednio związane z gospodarstwem i obejmuje: kształtowanie i ochronę środowiska oraz krajobrazu rzemiosło rolnicze (usługi) turystykę wiejską gospodarkę leśną 26

27 Ich ilość ulega zmianie (raczej zmniejszeniu), choć tempo tych zmian jest różne w poszczególnych krajach UE 3. Gospodarstwa prywatna nierodzinne (wielkoobszarowe) Oparta o najemną siłą roboczą Są to duże, kapitalistyczne gospodarstwa, które nie korzystania z wszystkich przywilejów gospodarstw rodzinnych (np. dotyczących inwestycji, ubezpieczeń, dopłat) 27

28 4. Przedsiębiorstwa rolne jako spółki jednoosobowe Istota ich polega na wyłączeniu z gospodarstw tej części majątku, która jest własnością prywatną i pełni funkcje socjalne (dom, podwórze, samochód). Oddziela się ją prawnie od komercyjnej - części gospodarstwa, które ma status firmy (np. Holandia, Dania) rejestrowanej w rejestrze przedsiębiorstw. Gospodarstwo rolne często jest składową (udziałowcem) innych firm np. spółek paszowych, handlowych itp. 28

29 5. Przedsiębiorstwa rolne jako spółki kapitałowe Są zwykle składową dużych korporacji agrobiznesu. Stanowią fermy zwierząt lub duże plantacje dostarczające produkty do hipermarketów. Stanowią części dużych spółek lub holdingów wielobranżowych Są dość powszechne w krajach UE-15 29

30 6. Grupowe gospodarstwa rolne (GAEC) spółka cywilna (z osobowością prawną) Gospodarstwa zespołowe zespół rodzinny (dotyczy krajów frankońskich) które w ten sposób lepiej mogą korzystać z WPR. Zwykle jeden członek rodziny prowadzi np. produkcję roślinną, drugi chów trzody, trzeci zajmuje się marketingiem. Były pierwowzorem tworzenia grup producenckich i grup marketingowych. Jest to tzw. model francuski 30

31 7. Gospodarstwa konsumpcyjne (działki przyzagrodowe, samozaopatrzenie, żywieniowe) Gospodarstwa, które nie posiadają kwot produkcyjnych (kwot dostępu do rynku), produkują na własne potrzeby żywieniowe lub produkują produkty specjalne, energetyczne itp. (także występują w Polsce) Część z nich to gospodarstwa bardzo małe i działki przyzagrodowe 31

32 Rozpowszechnione są zwłaszcza w biedniejszych krajach UE-12 (Rumunii, Bułgarii, Polsce, Litwie ) 8. Gospodarstwo państwowe Stanowią margines w krajach UE są to np. doświadczalne, szkolne, więzienne 32

33 9. Spółki prawa handlowego (GmbH) Istnieją głównie na obszarze byłej NRD. Są to spółki kapitałowe prowadzące zwykli produkcji rolną na dużą skalę. To nowoczesne firmy zorganizowane na wzór farm amerykańskich (USA) 33

34 Tendencje przemian W okresie pointegracyjnym nastąpiło przyspieszenie wielu procesów dotyczących przemian agrarnych w Polsce w tym: nastąpił wzrost konkurencyjności w produkcji żywności wewnątrz sektora rolno-żywnościowego UE 34

35 Nastąpiło przyspieszenie procesów powiększania gospodarstw i osłabienie podmiotów niewydolnych gospodarczo (ekonomicznie) Następuje dezagraryzacji (odrolniczenie) wsi i wzrostu ich wielofunkcyjności 35

36 Realizowana w UE polityka rolna WPR pozwala przypuszczać, że do roku 2013 zmiany te nie będą gwałtowne (...) Zachodzące i spodziewane przemiany strukturalne wynikają zarówno z niskiej konkurencyjności polskiego rolnictwa drobnotowarowego, niskich dochodów i mniejszego zainteresowania produkcją rolną zwłaszcza przez rolników dwuzawodowych 36

37 Można spodziewać się że będą ulegać przyspieszeniu procesy polaryzacji gospodarstw tj. wzrostu udziału ziemi w gospodarstwach średnich i dużych oraz zmniejszenie się liczby i udziału gospodarstw małych W ramach nowej WPR może nastąpić przyspieszenie upadku ekonomicznego gospodarstw małych i niekonkurencyjnych i wzmocnienie gospodarstw większych. 37

38 Z produkcji rolniczej może wypaść ok tys. gospodarstw tj. ok % gospodarstw dotychczas korzystających ze wsparcia (dopłat) w ramach WPR Dziękuję za uwagę 38