Iwona Gawrońska-Paluszkiewicz Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna Wrocław Potrzeby informacyjne użytkownika biblioteki XXI wieku a opracowanie zbiorów na podstawie badań prowadzonych w Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej we Wrocławiu. Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu od pięciu lat prowadzi katalogi oraz bazy tylko w wersji elektronicznej. Mimo ogromnej pracy wkładanej w tworzenie warsztatu informacyjno-wyszukiwawczego, potencjał informacyjny, jakim biblioteka dysponuje, nie jest w pełni wykorzystywany przez odbiorców informacji. Biblioteka pracuje w systemie bibliotecznym Aleph, tworząc wspólnie z 26 innymi bibliotekami pedagogicznymi sieci dolnośląskiej Dolnośląski System Informacji Edukacyjnej. Użytkownicy mają możliwość zdalnego przeglądania katalogów oraz baz, a także wyszukiwania informacji na wiele sposobów oferowanych przez system m.in. przez hasła przedmiotowe BN. W czerwcu 2006 roku poczyniono badania wśród użytkowników biblioteki, których celem było zidentyfikowanie trudności ograniczających dostęp użytkowników do poszukiwanych przez nich źródeł informacji. Wykorzystano ankietę skierowaną bezpośrednio do przychodzących do biblioteki użytkowników oraz raporty z systemu, które pozwoliły na objęcie badaniem użytkowników korzystających z baz i katalogów poza biblioteką. Na wstępie przedstawię fragment wyników badań, do których odwołam się w dalszej części referatu. W całości badania te zostały omówione w artykule 1 Małgorzaty Sikorskiej i Urszuli Tobolskiej pt. Trudności na jakie napotykają użytkownicy Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej we Wrocławiu w poszukiwaniu potrzebnych im źródeł informacji analiza badań. Badanie składało się z dwóch części. W części pierwszej uczestniczyło 150 respondentów. Stopień reprezentatywności próby wykorzystanej do badań stanowił 12,5 % wszystkich osób, które odwiedziły bibliotekę w tym okresie. Jako narzędzie badawcze wykorzystano anonimowy kwestionariusz ankiety. Kwestionariusz zawierał 18 pytań - były to pytania zamknięte i półotwarte. W drugiej części narzędzie badawcze stanowiły raporty statystyczne, których tworzenie umożliwia system Aleph. Dzięki nim zebrano informacje o 1 Tobolska, Urszula, Sikorska, Małgorzata, Trudności na jakie napotykają użytkownicy Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej we Wrocławiu w poszukiwaniu potrzebnych im źródeł informacji analiza badań Poradnik Bibliotekarza 2007, nr 11, s. 10-19. 1
ilości wejść do baz danych przez czytelników biblioteki zamawiających zbiory (głównie poza biblioteką). Zanotowano liczbę ponad 4 tys. (dotyczy jednego miesiąca). Raporty w jasny sposób odsłoniły stopień umiejętności wyszukiwawczych czytelników, ukazały błędy popełniane przez nich przy przeszukiwaniu baz. Nie można było tych mankamentów wyłapać za pomocą pytań stawianych w kwestionariuszu. Ankieta dostarczyła nam informacji o tym, jak przeszukują nasze bazy czytelnicy w zależności od wieku, płci, statusu czytelnika (nauczyciele, studenci). W badaniu ankietowym część pytań koncentrowała się wokół sposobów wyszukiwania informacji w katalogach. Zapytano respondentów m.in. z jakich opcji wyszukiwawczych korzystają. Zintegrowany system biblioteczny Aleph posiada dwie opcje wyszukiwawcze. Opcja Indeksy pozwala na przeglądanie indeksów ułożonych alfabetycznie. Przeszukiwanie baz poprzez indeksy jest efektywne wtedy, kiedy znane jest nazwisko autora, tytuł albo hasło przedmiotowe. W opcji Wyszukiwanie elementem wyszukiwawczym są słowa zawarte bądź w tytule, bądź we wszystkich polach opisu bibliograficznego. W opcji tej można zamaskować poprzez znak? części wyrazów np. stanowiące końcówki fleksyjne, co w niektórych sytuacjach daje bardzo dobre rezultaty wyszukiwawcze. Według badań ankietowych 78 ze 150 osób, tj. 52 % wykorzystuje głównie opcję Wyszukiwanie, 44 ankietowanych, tj. 29 % korzysta tylko z Indeksów, a 26 osób, tj. 19 % używa zamiennie obu opcji. W sondażu zapytano, czy użytkownicy znają różnice między opcją Indeksy a opcją Wyszukiwanie. Pozytywnie odpowiedziało 59 ze 150 osób ankietowanych (39 %). Pozostałych 91 osób, czyli 61 % nie zdawało sobie sprawy z różnic pomiędzy tymi opcjami. Interesowało nas też : które z indeksów wybierają nasi czytelnicy. Odpowiadający mogli wybrać więcej niż jedną możliwość. Okazało się, że ankietowani najczęściej wybierali indeks tytułowy 81 osób (54%). Jest on najbardziej popularny. Z indeksów autorskich korzystało 76 osób (50%), a 38 (25%) osób zadeklarowało także stosowanie wyszukiwania przez indeks haseł przedmiotowych. 1 osoba napisała, że korzysta ze wszystkich możliwości. 18 ankietowanych osób nie wypełniło odpowiedzi na to pytanie, ponieważ korzysta wyłącznie z opcji Wyszukiwanie szukając przez słowa. Analiza raportów to dopełnienie wyników badań ankietowych. Druga część badań dała możliwość szczegółowego poznania, w jaki sposób czytelnicy szukają informacji poza biblioteką. Coraz większa część użytkowników mających dostęp do Internetu, prowadzi samodzielne wyszukiwanie informacji online. Świadczy o tym liczba wejść na stronę www 2
biblioteki, która w czerwcu 2006 r. przekroczyła znacznie 4 tys., podczas gdy w tym samym czasie bibliotekę odwiedziło fizycznie ponad 1 tys. czytelników. (W październiku br. było 17 tys.wejść online, liczba czytelników odwiedzających fizycznie bibliotekę nie zmieniła się ). Z analizy raportów uzyskano podobne wyniki do tych zebranych z analizy kwestionariuszy ankiet (z tego samego miesiąca). Zarejestrowano prawie 115 tys. zapytań wprowadzonych do sytemu przez opcję Wyszukiwanie oraz prawie 10 tys. przez opcję Indeksy. Czytelnicy wybierający Indeksy, najwięcej, bo 4308 zapytań skierowali do indeksu tytułów, 2861 do indeksu autorskiego oraz 2281 do indeksu haseł przedmiotowych. Preferencje użytkowników korzystających z opcjii Indeksy 24% 30% Autor Tytuł Hasło przedmiotow e 46% Wykres ilustruje wyniki analizy raportu z systemu Aleph dotyczące procentowego wykorzystania indeksów : tytułowego, autorskiego i haseł przedmiotowych. Analizując zapytania stosowany użytkowników można stwierdzić dość powszechny brak umiejętności formułowania prawidłowych zapytań. Z badań wynikało, że najpoważniejszy problem to używanie zbyt wielu słów jednocześnie. Czytelnicy szukając przez słowa z tytułu w opcji Wyszukiwanie, wpisują niejednokrotnie pełne tematy poszukiwanego zagadnienia. Oto kilka przykładów tego rodzaju zapytań 2 :,,pomaganie dziecią z grupy ryzyka,,,rola wartosci i powinnosci moralnych w ksztaltowaniu swiadomosci profesjonalnej nauczycieli,,,zapobieganie przestepczosci wsrod mlodziezy. Oczywiście, wynik takiego wyszukiwania jest negatywny. 2 Celowo zachowano tu oryginalną formę zapisu, aby zwrócić dodatkowo uwagę na fakt, że zapytania są często wpisywane niestarannie, z błędami ortograficznymi, a wprost nagminne jest pomijanie polskich znaków diakrytycznych, będące być może przyzwyczajeniem powstałym w wyniku pisania sms-ów. 3
Okazuje się, że czytelnicy w przeważającej części korzystają z opcji Wyszukiwania. Dla osób, które stykają się po raz pierwszy z bazą, logicznym jest, że skoro mają coś znaleźć, to używają nazwy, która kojarzy im się z wyszukiwaniem. Zdecydowanie rzadziej wybierają opcję Indeksy do poszukiwań. Badania te pokazały, że wraz z rozwojem komputeryzacji zmieniło się zasadniczo oddziaływanie biblioteki. Zyskaliśmy ogromną grupę wirtualnych użytkowników, którzy korzystają z naszych baz, w tym również z naszych katalogów. Jeżeli przyjmiemy, że 17 tys. użytkowników, którzy korzystali z naszych baz w październiku to jest 100%, wówczas 1 tys. osób, które przyszły w tym samym czasie do biblioteki to zaledwie 6%. Wniosek stąd płynie następujący : komunikacja pomiędzy bibliotekarzem a użytkownikiem odbywa się zasadniczo poprzez system komputerowy. Podjęliśmy pewne działania, które powinny zmniejszyć trudności w dotarciu do pełnej informacji o zbiorach naszym użytkownikom. 1. Na stronie domowej Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej przygotowano instrukcję w postaci prezentacji w Power Poincie do wyszukiwania w katalogach i bazach w postaci prezentacji. Instrukcja krok po kroku wyjaśnia, w jaki sposób należy wyszukiwać. 2. Biblioteka oferuje szkolenia dla uczniów, studentów oraz nauczycieli, podczas których uczestnicy zajęć poznają możliwości systemu oraz sposoby efektywnego wyszukiwania. W szkoleniach może uczestniczyć znikomy procent użytkowników. Większość użytkowników wybiera przeszukiwanie katalogu przez opcję wyszukiwanie i wpisuje całe frazy podobnie, jak do wyszukiwarek internetowych. To nie jest specjalnym zaskoczeniem, biorąc pod uwagę tempo rozwoju Internetu i coraz większą dostępność do tego źródła informacji. 3. Wiedzę o tym fakcie wykorzystaliśmy sporządzając opisy bibliograficzne wzbogacając je o adnotacje lub o spisy treści. Jeżeli użytkownik wpisze w okno wyszukiwawcze frazy, które znalazły się w adnotacji lub w spisie treści, (nie koniecznie dosłowne, jeśli zastosuje maskowanie końcówek) znajdzie poszukiwaną pozycję. 4
Przykłady opisów bibliograficznych z adnotacjami. Przykład 1 W adnotacji wystąpiły takie frazy : np. poglądy na szczęście, pedagogiczna koncepcja jakości życia, wskaźniki oceny jakości życia. Przykład 2 W adnotacji np. trudne zachowania nauczycieli, umowa klasowa. 5
Przykład 3 Tytuł, ani hasła nie oddają w pełni zawartości treściowej książki. W adnotacji np. zawieszeni w prawach ucznia, prawo do nauki, uczeń pełnoletni, wagary, korepetycje, mundurki itd. Następne przykłady ilustrują wykorzystanie spisu treści w opisie bibliograficznym. Przykład 4 W spisie treści : człowiek ponowoczesny, kryzys wychowania moralnego, skuteczność opieki penitencjarnej. 6
Przykład 5 Ze spisu treści : elektroniczne testy, elektroniczny dziennik, prezentacje. Przykład 6 W spisie treści np. informacje zwrotne. Zaprezentowane przeze mnie przykłady pokazują, w jaki sposób analizując strategie wyszukiwacze dużej części naszych użytkowników, staramy się ułatwić dotarcie im do poszukiwanych źródeł. Działania te nie realizują, oczywiście zadania biblioteki polegającego na porządkowaniu literatury i gromadzeniu informacji tak, aby można było sporządzić pełną, wartościową bibliografię zagadnieniową. Narzędziem do realizacji tego zadania jest język informacyjno-wyszukiwawczy. Dyskusje nad tym, który z języków informacyjno-wyszukiwawczych jest najlepszy uważam za jałowe, ponieważ osoby tworzące i rozwijające dany język będą widziały jego zalety, natomiast konkurencja jego wady. O tym, który język wybrać muszą decydować biblioteki w oparciu o analizę swoich potrzeb (potrzeb swoich użytkowników), swoich możliwości - 7
czyli np. czy współpracują z innymi bibliotekami, czy same opracowują zbiory, czy mogą liczyć na pomoc i współpracę innych instytucji oraz o to, jakie szanse ma dany język na rozwój, a w szczególności na rozwój o słownictwo z zakresu profilu konkretnej biblioteki. Słyszeliśmy już sporo o Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej, słyszeliśmy też o języku informacyjno-wyszukiwawczym KABA i języku BN. Ostatnio, 22 listopada w Sulejówku, na spotkaniu zorganizowanym przez CODN w ramach Współpracy bibliotek pedagogicznych w rzeczowym opracowaniu zbiorów mieliśmy okazję dowiedzieć się sporo interesujących rzeczy o tezaurusie (języku deskryptorowym) tworzonym przez panią Chmielewską-Gorczycę, stosowanym w Bibliotece Sejmowej. Biblioteki pedagogiczne kilka lat temu wybrały do opracowania rzeczowego zbiorów język haseł przedmiotowych BN. W odczuciu Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej była to dobra decyzja. Szybko przyrasta się zasób słownictwa z zakresu edukacji, pedagogiki, oświaty. Biblioteka Narodowa przyjmuje nasze propozycje i sugestie, czujemy, że mamy wpływ na rozwój tego języka. Fragment indeksu przedmiotowego biblioteki wrocławskiej : Fragment indeksu haseł przedmiotowych dotyczący awansu zawodowego nauczycieli, bardzo ważnego tematu, do którego nauczyciele wciąż szukają literatury. Awans zawodowy nauczycieli, to jedno z pojęć, jakie pojawiły się w związku z reformą systemu oświaty. 8
Fragment indeksu haseł przedmiotowych obejmujący swoim zakresem hasła ćwiczenia i zadania z biologii. Widać na tym przykładzie nowe typy szkół w określnikach. Jest jednak pewien problem. Umiejętność posługiwania się językiem informacyjnowyszukiwawczym posiada tylko część bibliotekarzy. Natomiast zupełnie nie jest on znany użytkownikom biblioteki. Skąd mieliby go znać jeśli nigdzie się go nie uczyli. Zaryzykuję stwierdzenie, że prawdopodobnie niektórzy czytelnicy potrafiliby prędzej powiedzieć o UKD, ponieważ zetknęli się z tym językiem informacyjno-wyszukiwawczym na tzw. lekcjach bibliotecznych prowadzonych w szkolnych bibliotekach, niż z językiem informacyjnowyszukiwawczym jhp BN, który jest bardzo popularnym językiem np. w bibliotekach publicznych oraz pedagogicznych. Z Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej korzysta wielu uczniów szkół ponadgimnazjalnych. W ostatnim czasie poszukują literatury do przygotowania prezentacji maturalnej z języka polskiego. Wśród tematów, które mają opracować często przewija się sformułowanie motyw w literaturze. Opis bibliograficzny, który zamieściłam niżej, uczeń znalazłby dzięki temu, że w podtytule wystąpiło określenie motywy literackie, a on szukałby poprzez opcję wyszukiwanie. Kolejnym krokiem byłoby przejście od opisu przedmiotowego do indeksu przedmiotowego i tam znalazłby pod hasłem Literatura tematyka - materiały pomocnicze do szkół średnich więcej pozycji na interesujący go temat. Dość to skomplikowane. 9
Opis bibliograficzny Indeks 10
Przypuszczani, że uczeń powinien szukać w indeksie pod hasłem Literatura-tematyka jest dalece bezpodstawne. Sprawdźmy, czy kartoteka ułatwiłaby poszukiwanie. Przeszukiwałam indeks haseł przedmiotowych BN przez hasło motyw (literackie, w literaturze) oraz motywy (literackie, w literaturze). Nie ma ani hasła motyw, ani motywy. W przypadku haseł prostych jest pewne prawdopodobieństwo, że użytkownik wpisze któreś z haseł występujących w artykule przedmiotowym w KHW i poprzez powiązanie z 11
opisem przedmiotowym znajdującym się przy opisie bibliograficznym odszuka odpowiednią publikację. Przykład. Czytelnik szuka materiałów na temat choroby Downa. Szukając przez hasło przedmiotowe wpisuje hasło choroba Downa. Otrzymuje informację o haśle wzorcowym, które ma postać Zespół Downa oraz o hasłach odrzuconych. Z tego miejsca może przejść do indeksu haseł przedmiotowych i dalej do przeglądania opisów bibliograficznych poszczególnych pozycji tematowanych tym hasłem. Słownik jhp BN nie zawiera haseł rozwiniętych, więc jeśli nie jest znane dokładne brzmienie hasła rozwiniętego trudno jest dotrzeć do poszukiwanej literatury tematowanej w ten sposób. Przykład stanowi prezentowane wcześniej hasło Literatura tematyka - materiały dla szkół średnich, w związku z poszukiwaniami na temat motywów literackich. 12
W KHW jest hasło Literatura tematyka, ale w artykule przedmiotowym nie występuje określenie dotyczące motywów literackich, więc poprzez kartotekę użytkownik też nie trafi do hasła wzorcowego. Artykuł przedmiotowy do hasła Literatura tematyka z wrocławskiej kartoteki haseł przedmiotowych, która jest zgodna z BN. Z użytkownikami naszych bibliotek, prawie nie mamy kontaktu bezpośredniego. Należy przyglądać się zapytaniom wpływającym do bazy i pod tym kątem analizować kartotekę. Sadzę, że bardzo duże znaczenie mają obecnie kartoteki haseł przedmiotowych, bo od nic zależy w dużej mierze efekt wyszukiwawczy. Według mnie należy ostrożnie podchodzić do rozbudowywania słownika o kolejne hasła wzorcowe, ale może więcej zastosować haseł odrzuconych w artykule przedmiotowym, po to by ułatwić dotarcie do poszukiwanej literatury? W Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej prowadzone są m.in. zajęcia, podczas których młodzież klas maturalnych uczy się efektywnego wyszukiwania informacji w katalogach i bazach naszej biblioteki; mówimy też o języku haseł przedmiotowych. Może warto pomyśleć o edukacji w tym zakresie szerzej, kiedyś było przysposobienie biblioteczne dla studentów na I roku studiów. Czy teraz jest również? Myślę, że teraz, kiedy zdecydowana większość poszukiwań odbywa się poza biblioteką, takie szkolenia mają 13
zdecydowanie większe znaczenie niż wówczas, gdy można było liczyć na bezpośrednią pomoc bibliotekarza. Sądzę, że bez edukowania użytkowników na poziomie szkoły średniej, a najpóźniej studiów, języki informacyjno-wyszukiwawcze powoli będą stawać się narzędziem informacyjno - wyszukiwawczym dla wtajemniczonych bibliotekarzy. 14