Transfer własności szansą przeżycia dla przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa z sektora MSP mają duże znaczenie dla gospodarki, szacuje się, że duża część z nich to przedsiębiorstwa rodzinne. W Polsce przedsiębiorstwa rodzinne zaczęły powstawać głównie po 1989r. i obecnie osiągają fazę schyłkową cyklu życia przedsiębiorstwa wynikającą z faktu, że właściciel osiąga wiek emerytalny lub dotychczasowi właściciele rezygnują z prowadzenia działalności na skutek osiągnięcia zakładanego poziomu ekonomicznego gospodarstwa domowego. Pojawia się problem efektywnego przekazania następcom własności przedsiębiorstwa ponieważ następuje spadek liczby osób aktywnych zawodowo w wyniku starzenia się społeczeństwach europejskich. Rysunek 1. Ludność w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym Źródło: Dane GUS W Polsce nie były prowadzone analizy tego zagadnienia. Problem ten zauważyła Komisja Europejska, która szacuje że jedna trzecia przedsiębiorców, którymi są właściciele firm rodzinnych wycofa się z rynku. Oznacza to, że w Unii Europejskiej prawdopodobnie spadnie liczba przedsiębiorstw, miejsc pracy oraz konkurencyjność gospodarki. Mając to na uwadze Komisja Europejska uznała, że konieczne jest wypracowanie działań ułatwiających proces przeniesienia własności istniejących przedsiębiorstw. Proces przeniesienia własności przedsiębiorstw na nowych właścicieli jest 1
procesem złożonym i często kończy się niepowodzeniem z powodu braku odpowiednich uwarunkowań prawno-ekonomicznych. Zauważając wagę problemu Komisja Europejska podjęła prace nad wyznaczeniem podstawowych kierunków w zakresie przenoszenia własności. Według Komisji Europejskiej należy skoncentrować się na następujących obszarach: 1. zapewnienie ciągłości spółek osobowych i firm jednoosobowych, 2. przygotowanie do przeniesienia własności poprzez nabycie najbardziej odpowiedniej formy prawnej, 3. popieranie przeniesienia własności, 4. udzielanie pomocy w przypadkach przeniesienia własności w rodzinie poprzez odpowiednie ulgi podatkowe 1. Po określeniu tych zaleceń Komisja Europejska zwróciła się do państw członkowskich o: 1. pobudzenie inicjatyw służących podniesieniu świadomości, udzielaniu informacji i szkoleniu w celu zapewnienia planowanego przygotowania przenoszenia własności przedsiębiorstw, 2. zapewnienie otoczenia finansowego sprzyjającego przenoszeniu własności przedsiębiorstw, 3. zapewnienie prawnych możliwości restrukturyzacji przedsiębiorstwa w celu przygotowania do przeniesienia własności, 4. ustanowienie przepisów prawnych zapewniających ciągłość spółek osobowych i firm jednoosobowych w przypadku śmierci jednego ze wspólników lub właściciela, 5. udzielenie pomocy przedsiębiorstwu w zakresie podatku od spadku i darowizn w celu zapewnienia jego przetrwania, 6. ułatwienie przeniesienia własności przedsiębiorstwa na strony trzecie poprzez wprowadzenie odpowiednich przepisów podatkowych 2. Powstaje pytanie dlaczego Komisja Europejska tak bardzo zajmuje się tym tematem. Kluczową przyczyna jest znaczenie małych i średnich 1 Zob. Komisja Europejska (1994), Komunikat w sprawie przenoszenia własności przedsiębiorstw. Działania na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw. Dz. U. c 204 z 23.7.1994, s. 1-23 2 Zob. Zalecenia Komisji w sprawie przenoszenia własności małych i średnich przedsiębiorstw, Dz. U. L 385 z 31.12.1994, str. 14-17 2
przedsiębiorstw dla gospodarki. Przedsiębiorstwa rodzinne pełnią funkcje zarówno ekonomiczną jak i społeczną, są bowiem inkubatorami przedsiębiorczych postaw społecznych. Przedsiębiorstwa rodzinne przyczyniają się do zachowania stabilności gospodarki, są źródłem dobrych praktyk związanych z odpowiedzialnością społeczną z tytułu prowadzenia działalności. Dlatego też przeniesienie własności przedsiębiorstwa w obrębie rodziny jest istotne nie tylko pod względem gospodarczym, ale również pod względem społecznym. Obecnie w wyniku dostępności edukacji wzrasta wykształcenie młodych ludzi co powoduje, że maja oni większa możliwość rozwijania kariery zawodowej, co zmniejsza motywację do kontynuowania działalności rodziców. Paradoksalnie ogólnodostępna edukacja jest zagrożeniem dla kontynuowania firm rodzinnych. Kolejnym zagrożeniem jest czynnik demograficzny. Malejąca liczba dzieci w rodzinie przedsiębiorcy, jest kolejną przyczyną zmniejszenia szans na znalezienie następców w rodzinie. Oznacza to zmniejszanie szans na możliwość dokonania transferu własności przedsiębiorstwa z powodu braku następcy. Przedsiębiorcy rodzinni często przy dziedziczeniu pomijają córki, co potęguje problem przeniesienia własności w obrębie rodziny. Innym obiektywnym czynnikiem zanikania przedsiębiorstw rodzinnych są zmiany zachodzące w sektorach gospodarki, które powodują zakończenie możliwości prowadzenia działalności w tym sektorze. W związku z tym nie są oni zainteresowani przekazywaniem tej własności. Jako kolejne ograniczenie procesu transferu własności Komisja Europejska wskazała złożoność i czasochłonność tego procesu oraz obawę założycieli przedsiębiorstwa przed utratą dotychczasowej pozycji zarówno społecznej jak i rodzinnej, co jest powodem odkładania w czasie transferu własności przedsiębiorstwa. Mając powyższe na uwadze Komisja Europejska zaleciła państwom członkowskim podjęcie działań mających na celu podniesienie świadomości w tej dziedzinie przez udzielenie informacji oraz zapewnienie szkoleń w zakresie przenoszenia własności przedsiębiorstw. Celem jest uświadomienie potencjalnym nowym przedsiębiorcom korzyści wynikających z przejęcia istniejącego przedsiębiorstwa aniżeli rozpoczynanie 3
na nowo działalności w danej branży. Są to: brak konieczności tworzenia własnej sieci kontaktów gospodarczych przejęcie wykwalifikowanej kadry, możliwość koncentrowania się na budowie dalszej strategii rynkowej danego przedsiębiorstwa. Ponadto należy pamiętać, że przeniesienie własności przedsiębiorstw związane jest z poniesieniem nakładów finansowych, które często są wyższe niż w przypadku złożenia nowego przedsiębiorstwa. Wynika to z faktu, że wycenie podlegają nie tylko aktywa rzeczowe i finansowe lecz inne czynniki określające wartość firmy na przykład istniejące kontakty z klientami, dostawcami, renoma handlowa i przewidywania co do przyszłych dochodów. Innym czynnikiem wpływającym na wzrost tego kosztu jest konieczność rzeczywistej oceny stanu przedsiębiorstwa co do jego płynności finansowej oraz ustanowienia zabezpieczenia związanego z ubezpieczeniem transakcji. Wszystkie te czynniki wpływają na wysokość kosztów transakcyjnych. W związku z tym banki biorąc pod uwagę ewentualne ryzyko związane z transferem własności przedsiębiorstwa nie są zainteresowane udziałem w tego typu transakcjach. Dlatego przedsiębiorcy zmuszeni są do poszukiwania alternatywnych źródeł finansowania tego typu transakcji. Brak łatwego dostępu do kapitału wpływa na niższą efektywność dokonywanych transakcji przeniesienia własności. Widząc znaczenie czynnika finansowego niektóre państwa członkowskie zdecydowały się wprowadzić instrumenty, które poprawią efektywność tego procesu. Do nich należą: pożyczki o obniżonych stopach procentowych, gwarancje kredytowe, obniżenie kwoty składki od ryzyka kredytowego. Powyższe instrumenty są dostępne w: Belgii, Luksemburgu, Danii, Francji, Austrii. Nadal jednak w ponad połowie krajów członkowskich nie udziela się jakiejkolwiek pomocy przy transakcjach związanych z przeniesieniem własności przedsiębiorstwa. Problemem w transferze własności jest istniejące prawo. Przedsiębiorstwa rodzinne funkcjonują na określonych zasadach prawnych, które wymagają zmiany. Na istniejących obecnie określonych normach prawnych nie ma możliwości płynnego przeniesienia własności bez likwidacji przedsiębiorstwa. Z tego względu obecny stan prawny wymaga zmiany. Dlatego Komisja Europejska zaleca państwom 4
członkowskim wprowadzenie takich regulacji prawnych, które umożliwiłby ciągłość spółek osobowych poprzez zawieranie stosownych umów między wspólnikami. Wprowadzenie w prawie gospodarczym takich zapisów, które umożliwiają zapewnienie ciągłość działalności spółki oraz zapewniają pierwszeństwo stosowania umów zawartych między wspólnikami przed indywidualnym testamentem wspólnika w przypadku wystąpienia sprzeczności pomiędzy tymi dwoma dokumentami. Rozwiązanie to byłoby ułatwieniem dla procesu transferu działalności przedsiębiorstw. Takie rozwiązania zostały wprowadzone między innymi w Hiszpanii, Francji, Łotwie, Węgrzech, Malcie, Austrii i Finlandii, gdzie wprowadzono w umowach spadkowych możliwość kontynuowania działalności pomimo śmierci lub wycofania się z działalności jednego ze wspólników. Umowy spadkowe nie nakładają obowiązku zgody wszystkich wspólników będących spadkobiercami prowadzonej działalności w decyzji, co do jej kontynuowania. W istniejących realiach przeniesienie własności przedsiębiorstwa w drodze spadku czy darowizny jest związane z powstaniem obowiązku podatkowego w podatku od spadków i darowizn. Obciążenia podatkowe w tym zakresie stanowią ograniczenie dla procesu transferu własności. Spłata podatku od spadku prowadzi często do naruszenia bieżącej płynności finansowej przedsiębiorstwa. Dlatego też niektóre państwa członkowskie zniosły podatek od spadku np. Estonia, Włochy, Cypr, Słowacja i Szwecja. W innych krajach członkowskich np. Hiszpanii, Irlandii, Finlandii podstawa opodatkowania podatkiem od spadku może zostać obniżona jeżeli przedsiębiorstwo po przeniesieniu własności będzie kontynuowało działalność minimum przez pięć lat. Natomiast w Belgii, Czechach, Niemczech, Finlandii, Irlandii jako udogodnienie w procesie transferu własności przedsiębiorstwa wprowadzono możliwość odroczenia spłaty podatku od spadku. Do innych korzystnych rozwiązań podatkowych mających zwiększenie skłonności do przenoszenia własności przedsiębiorstwa należą między innymi przywileje podatkowe związane z zyskami z tytułu przeniesienia własności przedsiębiorstwa na osobę trzecią. Takie rozwiązania wprowadzono między innymi we Francji, Irlandii. Innym przykładem przywilejów podatkowych z 5
tytułu przeniesienia własności jest redukcja stawek podatkowych. Takie przywileje podatkowe obowiązują w Belgii, Niemczech i Austrii natomiast w Wielkiej Brytanii wobec transakcji przeniesienia własności przedsiębiorstwa wprowadzono ulgi pozwalające na zredukowanie obciążeń podatkowych. Nieliczne kraje członkowskie, Dania i Węgry wprowadziły ulgi podatkowe w podatku dochodowym w przypadku przeniesienia własności przedsiębiorstwa na osobę spoza rodziny. Skala transferu własności przedsiębiorstw w Polsce nie jest dokładnie zbadana. Według szacunku Ministerstwa Gospodarki wielkość transferu polskich przedsiębiorstw przekazywanych rocznie wynosi około 50 tys. przedsiębiorstw rocznie. Według prognoz ten problem będzie dotyczył coraz większej liczby przedsiębiorców. Rysunek 2. Prognoza ludności Polski do 2030 roku 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2010 2015 2020 2025 2030 65 lat i więcej OGÓŁEM Źródło: Dane GUS W Polsce istnieją już określone rozwiązania prawne, które ułatwiają transfer. Zdaniem Komisji Europejskiej są one niewystarczające. Dlatego też należy szukać odpowiednich rozwiązań służących polepszeniu jakości prawa. waldemar_szymanski@parp.gov.pl 6