Program PRACA Z UCZNIEM DYSLEKTYCZNYM NA LEKCJACH JĘZYKA ROSYJSKIEGO Data rozpoczęcia realizacji: 1 września 2009r. Miejsce realizacji: ZSO w Żarach Autor: Elżbieta Gesing Uczestnicy programu: uczniowie klas I-III z nauczanym językiem rosyjskim i stwierdzoną dysleksją rozwojową Sposób realizacji: zajęcia pozalekcyjne Termin realizacji: r. szk. 2009/10 i kolejne lata (jeśli zajdzie potrzeba) Czas realizacji: 1 godz. tygodniowo Program zaopiniowany przez Radę Rodziców ZSO dnia 24 marca 2009r. Program zatwierdzony uchwałą Rady Pedagogicznej ZSO dnia 25 marca 2009r. 1
WSTĘP Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, powszechnie zwane dysleksją rozwojową są poważnym problemem współczesnych szkół. Dysponując często wyższym niż przeciętny poziomem intelektualnym, uczeń nie potrafi opanować umiejętności czytania i pisania w czasie przewidzianym programem i za pomocą metod stosowanych na lekcji. Wymusza to na nauczycielu poszukiwanie i stosowanie zupełnie nowych metod psychodydaktycznych, które będą uwzględniały indywidualne deficyty rozwojowe ucznia w zakresie słuchowym, wzrokowym i ruchowym. Zamysł opracowania niniejszego programu zrodził się podczas pracy z uczniami mającymi trudności z nauką języka rosyjskiego. Problemy te, jak się okazuje, bardzo często są wynikiem stwierdzonej dysleksji rozwojowej. Nawet jeśli uczniowie dobrze się wypowiadają, to pojawiają się problemy z opanowaniem zasad na poziomie pisma. Dodatkowym utrudnieniem w nauce j. rosyjskiego jest konieczność zmiany wytworzonych wcześniej stereotypów wzrokowych i słuchowych, co powoduje nagminne mylenie liter podobnych pod względem graficznym w obu językach, a różniących się dźwiękowo. Niemałe kłopoty sprawia rosyjski ruchomy akcent czy też znacznie różniąca się od polskiej intonacja. Pokonanie tych wszystkich trudności wymaga stosowania przez nauczyciela specjalnych zabiegów i środków. W codziennej pracy z dyslektykiem należy przede wszystkim rozwijać pamięć, koncentrację uwagi, umiejętność słuchania, analizowania dźwięków mowy i treści tekstu. Ważne są też ćwiczenia kształcące sprawność manualną. Pomimo dobrej sprawności intelektualnej i systematycznej pracy ucznia, nauka przysparza mu wiele problemów. Niniejszy program wskazuje sposoby dostosowania form i metod pracy do trudności ucznia dyslektycznego na lekcjach języka rosyjskiego. W zajęciach więc będą brać udział uczniowie, którzy posiadają orzeczenie o dysleksji z Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej. 2
CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU Udział w kursie metodycznym Praca z uczniem dyslektycznym na języku obcym, poczynione obserwacje na lekcjach oraz wnioski, które nasunęły mi się po analizie literatury na temat dysleksji były przyczynkiem do uświadomienia sobie, że uczniowie ze stwierdzoną dysleksją rozwojową potrzebują pomocy w postaci dodatkowych ćwiczeń z zakresu koncentracji uwagi, percepcji słuchowej oraz wzrokowej, ćwiczeń pamięci słuchowej oraz słuchu fonematycznego. Ideą programu jest wskazanie działań, które mają na celu niesienie pomocy uczniom dyslektycznym, motywowanie ich do pokonywania trudności szkolnych, stymulowanie do pracy nad sobą, a w efekcie - opanowanie języka rosyjskiego na poziomie podstawowym, czyli na poziomie komunikacji (wariant C). Prezentowany program jest uzupełnieniem Programu nauczania języka rosyjskiego w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum. Kurs dla początkujących, nr dopuszczenia DKOS-4015-24/02 realizowanego w I LO im. B. Prusa w Żarach. Jego innowacyjność polega na wprowadzaniu podczas zajęć pozalekcyjnych ćwiczeń mających na celu doskonalenie koordynacji wzrokowej, słuchowej, ruchowej, koncentracji uwagi, umiejętności stosowania języka na poziomie komunikacji. Realizacja programu Praca z uczniem dyslektycznym na lekcjach języka rosyjskiego ma na celu podwyższenie jakości pracy szkoły. CELE PROGRAMU 1.Stwarzanie uczniom dyslektycznym możliwości rozwoju. 2.Minimalizowanie negatywnego wpływu dysleksji na wyniki w nauce j. rosyjskiego. 3.Rozbudzanie zainteresowania nauką języka rosyjskiego. 4.Wdrożenie uczniów do ćwiczeń przygotowujących ich do podjęcia wysiłku intelektualnego. METODY PRACY Z uwagi na indywidualne możliwości percepcyjne ucznia z dysfunkcjami należy w procesie kształcenia uwzględnić zalecenia do pracy z dyslektykiem: nauczanie dyslektyków powinno być prowadzone w oparciu o indywidualne zalecenia uwzględniające tempo uczenia się, konieczność wielokrotnego powtarzania materiału; dyslektyk powinien siedzieć blisko nauczyciela, by skorzystać z jego pomocy w razie trudności przy opanowaniu materiału i wykonywaniu zadań; dyslektyk powinien być odpytywany głównie ustnie, najlepiej w mniejszej grupie, nie przy 3
całej klasie; Program Praca z uczniem dyslektycznym na lekcjach języka rosyjskiego - Elżbieta Gesing prace pisemne powinny być oceniane pod kątem merytorycznym. Poprawność ortograficzna - oceniana jakościowo, jako ocena opisowa. Nauczyciel podaje liczbę błędów, np. zaznacza na marginesie kreską, a uczeń ma obowiązek odszukać je i opracować w sposób wskazany przez nauczyciela. Regularna kontrola ilości błędów ortograficznych pozwala stwierdzić sukces ucznia lub brak efektów pracy; nie obniżać ocen za brzydkie pismo przy dysgrafii. Pozwolić dysgrafikowi, gdy pismo jest mało czytelne, korzystać z komputera, np. przy odrabianiu prac domowych; zachęcać do stałego używania słownika ortograficznego obcojęzycznego, który zawsze powinien znajdować się na ławce dysgrafika. Udostępnić wydrukowany na planszy alfabet, co ułatwi dyslektykowi ustalenie kolejności liter w wyrazie i odszukanie potrzebnego słowa. ograniczać odpytywanie z głośnego czytania przy całej klasie. Rozumienie tekstu sprawdzać odpytując ustnie po przeczytanym cicho fragmencie; ze względu na wolne tempo pracy należy, na podstawie opinii poradni psychologicznopedagogicznej, wydłużyć czas przeznaczony na pracę pisemną czy wykonanie innych czynności, dostosować czas trwania ćwiczeń do możliwości ucznia; stosować zasadę stopniowania trudności przy jednoczesnym systematycznym utrwalaniu prawidłowych umiejętności i likwidowaniu niekorzystnych nawyków w czytaniu i pisaniu; nauczając, angażować jak najwięcej zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, smak), szczególnie do utrwalania wiadomości; uczeń nie powinien być wyrywany do natychmiastowej odpowiedzi, należy mu dać czas do zastanowienia się; w przypadku rozpoznanej osłabionej funkcji pamięci należy dać uczniowi dodatkowy czas na nauczenie się pewnych partii materiału lub zadawać mniejsze partie; dyslektycy szybko się męczą, należy więc stosować przerwy lub inny rodzaj aktywności; w ramach pracy z dyslektykiem należy stosować ćwiczenia usprawniające obniżone funkcje; mobilizować ucznia do pracy przez stosowanie różnorodnych ćwiczeń; Warunkiem brania pod uwagę tych zaleceń przez nauczyciela jest stwierdzenie dysleksji rozwojowej na podstawie badań i opinii poradni psychologiczno - pedagogicznej. Niezbędnym warunkiem gwarantującym sukces dyslektyka jest wykazywanie się przez ucznia systematyczną pracą w szkole i w domu. Wskazane jest kierowanie procesem samokształcenia i samokontroli, wyrabianie nawyku pracy ze słownikiem i uzmysławianie praktycznej wartości korzystania z zasad i reguł ortograficznych. 4
Na lekcjach j. rosyjskiego kształtowane są następujące sprawności językowe: rozumienie mowy ze słuchu, mówienie, czytanie ze zrozumieniem i pisanie. Ich opanowanie wiąże się z prawidłowym funkcjonowaniem analizatora wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno ruchowego. MÓWIENIE I ROZUMIENIE MOWY ZE SŁUCHU Trudności uczniów związane z opanowaniem sprawności językowych, takich jak rozumienie mowy ze słuchu i mówienie wiążą się z zaburzeniami percepcji słuchowej. Osoby takie mogą prawidłowo słyszeć poszczególne dźwięki, ale nie potrafią ich wyodrębnić z potoku słów. Dlatego aby pomóc osobom z zaburzeniami percepcji słuchowej w opanowaniu języka rosyjskiego w formie mówionej, należy: umożliwić uczniowi śledzenie ruchu warg osoby mówiącej (uczeń powinien siedzieć blisko nauczyciela, ekranu telewizora); zapewnić uczniowi nagrania tekstów i dialogów stosowanych na lekcji; zalecić codzienne osłuchiwanie się z językiem (nagrania tekstów, dialogów, piosenek); kojarzenie obrazu ze słowem (oglądanie ilustracji z jednoczesnym słuchaniem nagrania); próba nauki na pamięć krótkich wierszyków, rymowanek; prowadzić ćwiczenia usprawniające analizę i syntezę słuchową: - odtwarzanie rytmu; - wypowiadanie sylab z jednoczesnym ich wystukiwaniem, wyliczaniem, wyklaskiwaniem; - naśladowanie dźwięków; - dzielenie na sylaby prostych wyrazów; - odgadywanie prostych wyrazów z sylab; - dzielenie wyrazów na głoski; - odgadywanie wyrazów z głosek; prowadzić ćwiczenia kształcące mowę i myślenie: - opowiadanie w kilku zdaniach przeczytanych tekstów; - rozwiązywanie zagadek; - krótkie rozmowy na tematy codzienne. 5
CZYTANIE Uczniowie o opóźnionym czy zaburzonym spostrzeganiu wzrokowym nie mają wady wzroku, widzą dobrze, ale na skutek trudności w analizie i syntezie nie potrafią poprawnie, z odpowiednią intonacją i w odpowiednim tempie przeczytać danego tekstu. Pokonanie takich trudności nie jest łatwe, jednak odpowiednia motywacja ucznia zwiększa efektywność pracy. Stąd istotnym elementem są ćwiczenia kształtujące percepcję wzrokową i słuchową. Na wstępie należy przeprowadzić analizę dźwiękową, aby sprawdzić, czy uczeń potrafi rozpoznać, co stanowi początek, a co koniec wyrazu, która samogłoska jest dłuższa, a która krótsza. wystukiwanie rytmu; graficzne odtwarzanie wysłuchanego rytmu; wyodrębnienie w zdaniach wyrazów, sylab akcentowanych, nieakcentowanych; rozpoznanie w wyrazach określonej sylaby i ustalenie miejsca jej położenia, np.: дома, Тамара, мама; liczenie sylab, porównywanie ich pod względem długości i akcentu; tworzenie wyrazów od podanej sylaby, np.: близкий блинчик, выход вычекркнуть, девочка девятый; tworzenie wyrazów od ostatniej litery poprzedniego wyrazu, np.: книга автобус слон наш шкаф; tworzenie wyrazów od ostatniej sylaby poprzedniego wyrazu. np.: рама мама математика капуста Тамара; w pierwszym roku nauczania języka zaleca się czytanie sylab, np.:ми-мо-ма-ме-мы-му, w następnej kolejności wyrazów i zdań, pracując z tekstem drukowanym; ćwiczyć rozpoznawanie samogłosek w wyrazach jednosylabowych, np.: сыр-дым-мыш ćwiczyć rozpoznawanie głosek wewnątrz wyrazów o różnej liczbie sylab, np.:часы-очкичистый; ćwiczyć rozpoznawanie głoski powtarzającej się w wyrazie, np.:медведь-мебель-метель; ćwiczyć wyszukiwanie podanej litery w tekście; ćwiczyć rozpoznawanie liter odpowiadających pierwszej głosce wyrazu; nie odpytywać z głośnego czytania przy całej klasie; stopień zrozumienia tekstu oceniać po przeczytaniu po cichu, stosując np. odpowiedzi na pytania, logiczne kończenie zdań; korzystając z nagrań tekstów podręcznikowych, uczeń ich słucha i jednocześnie patrząc w 6
tekst, czyta po cichu; tekst do słuchania powinien być pierwszy raz odtwarzany w wolniejszym tempie, kolejny raz w normalnym tempie; czytać chóralnie. PISANIE Trudności w pisaniu, czyli dysgrafia (trudności w osiągnięciu dobrego poziomu graficznego pisma) lub dysortografia (niemożność nabycia umiejętności poprawnego pisania) mogą być zniwelowane w mniejszym bądź większym stopniu po zastosowaniu następujących ćwiczeń: przepisywanie wyrazów, zwrotów, zdań; układanie słów z rozrzuconych liter; układanie zdań z rozsypanek wyrazowych; podawanie prostych synonimów/antonimów danego słowa; zadawanie pytań do tekstu lub obrazka; kończenie zdań; dopasowywanie połówek zdań; tworzenie węża ze słów pisanie wyrazu rozpoczynającego się na taką samą literę, na jaką kończy się poprzednie słowo; uzupełnianie dialogów do obrazka; rysowanie lub pisanie nazw przedmiotów zaczynających się określoną głoską; W pierwszym okresie nauczania języka rosyjskiego przy wprowadzaniu alfabetu należy przestrzegać kilku zasad. a) przy dysgrafii: każdą literę przed napisaniem w zeszycie uczniowie piszą palcem w powietrzu; wykonywanie ćwiczeń pisemnych na tablicy oraz w zeszytach z trzema linijkami; zaznaczyć dla dużej litery trzy linijki, dla małej dwie linijki; pisanie miękkim ołówkiem; pisanie liter rosyjskich bez odrywania ręki od kartki, np. я; przepisywanie tekstu drukowanego literami pisanymi; nie oceniać zeszytów za ich estetykę; zwracać uwagę na kształt liter, ich kolejność w wyrazie, łączenie z innymi, np. o z л, o z м; do dyspozycji uczniów powinny być plansze z literami drukowanymi i pisanymi; 7
dobieranie liter drukowanych do pisanych; dobieranie liter wielkich do małych; należy zwrócić uwagę, że te same litery graficznie odpowiadają innym głoskom fonetycznie, np. rosyjskie р odpowiada polskiemu r, п odpowiada polskiemu p, с odpowiada polskiemu s; nie nazywać liter rosyjskich polskimi symbolami, np. rosyjskie у (u) polskie igrek (y); wprowadzać litery przy pomocy ilustracji, np.: a - арбуз, в вагон; wykorzystać przy wprowadzaniu liter skojarzenia dotyczące kształtów, np.rosyjskie б (b) jest podobne do nutki, rosyjskie д (d) kojarzy się z domkiem; uczniowie leworęczni wymagają szczególnego podejścia. Nie powinni mieć sąsiada z lewej strony. Bardzo istotne jest ukształtowanie prawidłowych nawyków ruchowych: ołówek powinni trzymać w 3 palcach, ważne jest nie przekrzywianie głowy i pleców, oparcie nóg o podłogę, lewy górny róg zeszytu powinien być ułożony pod kątem, palce prawej ręki pod liniaturą zeszytu, koniec pióra skierowany do lewego ramienia. b) przy dysortografii: przy pisaniu kierujemy się znajomością reguł ortograficznych i umiejętnością posługiwania się obcojęzycznym słownikiem ortograficznym; pisownię samogłosek, wymawianych różnie w zależności od miejsca akcentu w wyrazie, można często sprawdzić przez porównanie z innymi słowami należącymi do tej samej rodziny wyrazów (analogia do języka polskiego), np.: могy мог, часы час, опоздать поздно, рядовой ряд; zaznaczać na kolorowo: wyjątki w regułach ortograficznych, pisownię dużych liter w imionach własnych, pisownię narodowości małą literą, zasady pisania и (i) po ж, ш, ц (ż,sz, c): жи, ши, ци, pisownię ь i ъ; założyć słowniczek ortograficzny, w którym słówka są posegregowane «na problemy», np.: pisownia ь w liczebnikach, tworzenie czasu przeszłego czasowników dla rodzaju męskoosobowego i niemęskoosobowego; gra w kostkę gramatyczno-ortograficzną. Ćwiczymy odmianę czasownika: 6 oczek to 6 zaimków osobowych. Nauczyciel podaje 3 czasowniki, uczeń kolejne 3. Wyrzucając odpowiednią ilość oczek, podaje formę czasownika. 8
DYKTANDO W 10 PUNKTACH 1.Umowa. Umów się z uczniem, że na każdym spotkaniu będziecie robić dyktando obejmujące zawsze tylko 3 zdania. 2. Wybór tekstu. Zaznacz w podręczniku ucznia 3 zdania i przeczytaj na głos pierwsze zdanie. 3. Komentarz ortograficzny. Uczeń powtarza zdanie i omawia pisownię każdego wyrazu. 4. Zapisywanie. Uczeń zapisuje zdanie (podobnie postępuje z następnymi zdaniami). 5. Kontrola 1 uczeń. Uczeń samodzielnie sprawdza cały napisany tekst. 6. Kontrola 2 nauczyciel. Nauczyciel sprawdza tekst. Jeśli znajdzie błędy, podaje ich liczbę. 7. Kontrola 3 uczeń. Uczeń ponownie sprawdza tekst. 8. Kontrola 4 nauczyciel. Nauczyciel sprawdza poprawiony tekst. Jeżeli nadal są błędy, pokazuje tekst, z którego dyktował zdania. 9. Kontrola 5 uczeń. Uczeń porównuje napisany tekst ze wzorem i ostatecznie poprawia błędy. 10. Poprawa. Uczeń opracowuje błędnie napisane wyrazy (np. podaje zasady pisowni, wyrazy pokrewne, odmienia wyraz przez przypadki, wymienia na inne formy). FORMY PRACY 1.Zajęcia ćwiczeniowe. 2.Zajęcia warsztatowe. 3.Rozmowy. 9
EFEKTY 1.Wzrost wiedzy na temat dysleksji. 2.Uczenie się sposobów pokonywania trudności w nauce j. rosyjskiego. 3.Podwyższenie poczucia własnej wartości. 4.Poprawa wyników nauczania. Osiągnięcie choć minimalnych efektów jest uzależnione od systematycznej pracy ucznia oraz motywujących działań nauczyciela. Różnorodność ćwiczeń domowych lub wykonywanych w klasie oraz systematyczna kontrola pomogą uczniom ze specyficznymi trudnościami w nauce. EWALUACJA PROGRAMU Sprawozdanie z realizacji programu na podstawie przeprowadzonych ankiet i rozmów z uczniami. LITERATURA 1.Bogdanowicz M., Integracja percepcyjno- motoryczna. Teoria, diagnoza, terapia, Gdańsk 1987. 2.Bogdanowicz M., Metoda dobrego startu, Warszawa 1989. 3.Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli o specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniuodpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1994. 4.Jaworowska E., Uczniowie z dysgrafią, Życie Szkoły 2001 nr4. 5.Komorowska H., Podstawy metodyki nauczania języków obcych, EDE-Poland 1993. 6.Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1997. 10