STYLE PRZYWIĄZANIA U DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM I ICH WPŁYW NA FUNKCJONOWANIE W ŚRODOWISKU SZKOLNYM Zajdel Izabela I rok studiów magisterskich, Pedagogika Opiekuńczo Wychowawcza opiekun naukowy: dr Beata Anna Zięba Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów ABSTRAKT Zainteresowanie nauką o więzi oraz teoriami przywiązania rośnie w ostatnich latach. Wiele dzieci nie otrzymuje od rodziców poczucia bezpieczeństwa i szacunku. Doznają odrzucenia i nadużyć, przez co wytwarzają się u nich nieprawidłowe mechanizmy przywiązania. Skutkuje to zaburzeniami emocjonalnymi i trudnościami wychowawczymi. John Bowlby opracowal typy przywiązania i związane z nimi opisy reakcji dzieci i ich stanów emocjonalnych. Taka wiedza pozwala na zrozumienie podłoża problemów dziecka i możliwość zaproponowania mu odpowiednich form pomocy i terapii. Dzieci z zaburzeniami przywiązania potrzebują pomocy i wsparcia, by radzić sobie z emocjami i w przyszłości potrafić budować prawidłowe więzi z innymi. SŁOWA KLUCZOWE: więź, teoria przywiązania, John Bowlby, style przywiązania, zaburzenia emocjonalne u dzieci, problemy wychowawcze, wczesny wiek szkolny WSTĘP W ostatnich latach coraz popularniejsze w literaturze stają się zagadnienia dotyczące teorii przywiązania, nauki o więzi, a także zaburzeń w tym obszarze u dzieci. Pomimo tego, że John Bowlby swoje wyniki badań 1 związane z tym 1 zob. J. Bowlby, Attachment and loss (t. I), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1969; J. Bowlby, Attachment and loss (t. II), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1973; J. Bowlby, Attachment and loss (t. III), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1980.
zagadnieniem opublikował w drugiej połowie XX wieku, dopiero teraz zainteresowanie tym tematem gwałtownie rośnie. Rodzice odgrywają dużą rolę w wychowaniu dziecka i prawidłowym jego rozwoju, a także socjalizacji. Zdarza się jednak coraz częściej, że dziecko nie otrzymuje od rodziców szacunku, poczucia bezpieczeństwa i miłości. Zamiast tego doznaje zaniedbania, a nawet skrajnych nadużyć, zostaje odrzucone. Dzieje się to obecnie nie tylko w rodzinach głęboko patologicznych, ale także w rodzinach pozornie prawidłowo funkcjonujących, gdzie rodzice nie mają czasu dla swoch dzieci i gdzie od pierwszych miesięcy życia dziecko zdane jest na nianie, żłobek, nie doświadcza matczynej miłości w sposób, jaki tego potrzebuje. Jest to bardzo ważne, gdyż u dzieci, które doświadczają zaburzeń więzi i przywiązania w krytycznym okresie od urodzenia do 3 roku życia, skutkuje to w późniejszych latach wieloma problemami wychowawczymi, których podłoże bywa niezrozumiałe dla pedagogów. Takiemu dziecku w szkole często przypinana jest łatka niegrzecznego, źle wychowanego lub odwrotnie - za bardzo wycofanego, niechętnego do współpracy. Jednak często bywa tak, że problem leży głęboko w psychice dziecka i wiąże się z trudnymi doświadczeniami z okresu wczesnego dzieciństwa. Stąd tak ważne jest pogłębianie przez pedagogów wiedzy związanej z teorią więzi i zaburzeniami przywiązania, by lepiej zrozumieć problemy wielu dzieci i ich podłoże oraz umieć zaproponować im odpowiednie formy pomocy i terapii. TEORIA PRZYWIĄZANIA JOHNA BOWLBY EGO, STYLE PRZYWIĄZANIA I ICH SKUTKI Badania związane z przywiązaniem prowadzili między innymi Mary Ainsworth 2, Harry Harlow 3, Konrad Lorenz 4 i przede wszystkim John Bowlby 5. 2 zob. M. Ainsworth, M. Blehar, E. Waters, S. Wall, Patterns of Attachment: Assessed in Strange Situation and at Home, NJ, Hillsdale 1978. 3 zob. H. Harlow, The Nature of Love, American Psychologist, 13/1958, s. 673-685. 4 zob. K. Lorenz, Der Kumpan in der Umwelt des Vogels, Journal für Ornithologie, 83/1935, s. 137-213, 289-413; tłum.na jęz. ang. [w :] C.H. Schiller (red), Instinctive Behavior, New York 1957.
Teoria przywiązania stworzona przez Bowlby ego integruje pozostałe. Teoria ta podkreśla znaczenie bliskich relacji i zależności, pod warunkiem, że są prawidłowe i funkcjonalne dla danej fazy rozwojowej dziecka. Bowlby określił przywiązanie, jako stan, w którym dziecko dąży do kontaktu i bliskości z figurą przywiązania, szczególnie, w sytuacji gdy się boi lub jest chore. Taka tendencja przywiązania do danej osoby jest trwała. 6 Aby pojawiło się przywiązanie muszą być spełnione trzy podstawowe warunki: 1. dziecko dąży do utrzymania bliskiego kontaktu fizycznego z figurą przywiązania (rodzic lub opiekun) i podejmuje zachowania przywiązaniowe takie jak ssanie, przywieranie, uśmiechanie się, podążanie za, krzyk i płacz 7 ; 2. Efekt bezpiecznej bazy matka/rodzic służy dziecku, jako bezpieczna baza, z której eksploruje otoczenie i jest ona dla niego schronieniem; 3. Lęk separacyjny dziecko reaguje bardzo gwałtownie w przypadku separacji od osoby, do której jest przywiązane. Zależnie od tego jak matka/rodzic (figura przywiązania) będzie reagować na potrzeby dziecka, zarówno te fizjologiczne, jak i związane z przywiązaniem tworzy się albo więź bezpieczna, albo więź pozabezpieczna (w więzi pozabezpiecznej wyróżniamy trzy rodzaje: unikającą, ambiwalentną i zdezorganizowaną). Jak poszczególne rodzaje wytworzonej więzi wpływają na funkcjonowanie dziecka? W więzi bezpiecznej dziecko chętnie eksploruje otoczenie, może rozstawać się z matką/rodzicem na krótko bez okazywania zdenerwowania, rodzic/opiekun jest dla niego bezpieczną bazą. Dziecko takie staje się zdolne do trwałych i opartych na zaufaniu związków z innymi, ma wysokie poczucie własnej wartości, jest odporne na krytyke, potrafi 5 zob. J. Bowlby, Attachment and loss (t. I), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1969; J. Bowlby, Attachment and loss (t. II), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1973; J. Bowlby, Attachment and loss (t. III), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1980. 6 J. Bow lby, Pr zywiązanie,, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 405. 7 J. Bowlby, Przywiązanie,, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 258.
współpracować i nawiązywać relacje. Dziecko takie rozwija się prawidłowo, a w środowisku szkolnym nie sprawia poważniejszych problemów. 8 Z kolei pozabezpieczne style przywiązania mają swe źródło w niezaspokojonej u dziecka potrzebie bezpieczeństwa. W ambiwalentnym stylu dziecko z jednej strony poszukuje kontaktu z matką/opiekunem, a z drugiej opiera się przed takim kontaktem. Ma to swoje źródło w niekonsekwentnych zachowaniach matki wobec dziecka (np. czasem jest czuła i opiekuńcza, a czasem krzyczy na dziecko, gdy to płacze). Dzieci takie mogą obawiać się dorosłych, bardzo przeżywają rozstania. Nie mają pewności, czy rodzic pospieszy z pomocą w razie zagrożenia. Nie potrafią opanować emocji, są dziećmi głośnymi, ale niechętnie eksplorują świat. 9 W szkolnych warunkach charakteryzują się wycofaniem z relacji z rówieśnikami, a w przypadku zachowań agresywnych ze strony rówieśników najczęściej przyjmują rolę ofiary. 10 Wyjątkowo przeżywają każde rozstanie w swoim życiu. W unikającym stylu przywiązania dziecko unika kontaktu i dorosłych, nie poszukuje pocieszenia u rodziców, a także nie ma dla niego różnicy, kto się nim opiekuje. Taki styl kształtuje się, gdy dziecko nie doświadcza kontaktu z opiekunem w sytuacjach, które traktuje, jako zagrażające mu. Dziecko wydaje się być niezależnym i dąży do nieadekwatnej dla swojego wieku samodzielności. Nie umie się bawić i nie wykazuje empatii. Na poziomie zachowania nie okazuje stresu, jednak badania procesów fizjologicznych go ujawniają. Dzieci takie w szkole bywają albo bardzo agresywne, albo bardzo wycofane. W zdezorganizowanym stylu przywiązania dzieci są najbardziej predysponowane do poważnych zaburzeń. Taki styl przywiązania jest skutkiem 8 A. Szołtysik, Style przywiązania u dzieci, [wyświetlono 17.03.2017], http://www.silesia.edu.pl/superior/doku.php?id=silesia_superior:aleksandra_szoltysik 9 Tamże. 10 G. Iniewicz, Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, Psychiatria Polska, tom XLII, numer 5/2008, s. 671 682.
bardzo traumatycznych przeżyć od wczesnego dzieciństwa, a ich matki określane są jako na przemian wrogie i bezradne. Ich zachowania są nieprzewidywalne. 11 Dzieci takie na zbliżenie emocjonalne rodzica reagują paniką. Zdarza się, że z powodu patologicznej sytuacji w domu przyjmują rolę rodzica dla młodszego rodzeństwa, a własnego rodzica traktują jak wroga. W środowisku szkolnym dzieci te mogą przejawiać zaburzenia zachowania, sprawiać poważne trudnosci wychowawcze i być nieprzewidywalne w swoich zachowaniach. Stają się najwiekszym wyzwaniem dla pedagoga. ZAKOŃCZENIE Podsumowując ważna dla pedagogów jest świadomość istnienia poszczególnych stylów przywiązania i ich wpływu na zachowania dzieci. Okazuje się, że nie zawsze dziecko niegrzeczne, sprawiające trudności wychowawcze należy po prostu ukarać za złe zachowanie i oczekiwać zmiany. Często dziecko zachowuje się tak, a nie inaczej, bo nie zna innych wzorów zachowań, nie umie uczestniczyć w życiu społecznym. Warto brać pod uwagę takie sytuacje, diagnozować dziecko i jego środowisko oraz w miarę możliwości w przypadku pozabezpiecznych stylów przywiązania reprezentowanych przez dziecko poszukiwać form pomocy i terapii, takich jak wsparcie, socjoterpia, czy wizyta u specjalisty. Odpowiednia reakcja i interwencja pedagoga/nauczyciela we wczesnym wieku szkolnym dziecka pozwoli na zmianę pewnych wzorców zachowań i postaw na pozytywne, tak by w przyszłości potrafiło ono nawiązywać prawidłowe relacje z innymi i budować bliskie więzi. BIBLIOGRAFIA 1. Ainsworth M., Blehar M., Waters E., Wall S., Patterns of Attachment: Assessed in Strange Situation and at Home, NJ, Hillsdale 1978. 2. Bowlby J., Attachment and loss (t. I, II, III), Hogarth Press and the Institute of Psycho-Analysis, London 1969 (t. I), 1973 (t. II), 1980 (t. III); 11 G. Iniewicz, Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, Psychiatria Polska, tom XLII, numer 5/2008, s. 671 682.
3. Bowlby J., Przywiązanie,, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 405. 4. Harlow H., The Nature of Love, American Psychologist, 13/1958 5. Iniewicz G., Zaburzenia emocjonalne u dzieci I młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, Psychiatria Polska, tom XLII, numer 5 2008. 6. Lorenz K., Der Kumpan in der Umwelt des Vogels, Journal für Ornithologie, 83/1935, s. 137-213, 289-413; 7. Szołtysik A., Style przywiązania u dzieci, [wyświetlono 17.03.2017], http://www.silesia.edu.pl/superior/doku.php?id=silesia_superior:aleksandr a_szoltysik