ISBN 97883-242-1059-6
Spis treści Anna Janus-Sitarz, Nauczyciel przyjaciel terapeuta............................ 9 Wprowadzenie......................................... 11 Rozdział I Humanizm odkrywanie osobowości nauczyciela terapeuty... 21 I.1. Pedagogika personalistyczna podmiotowość nauczyciela i ucznia w procesie kształcenia............ 36 I.2. Psychologia humanistyczna dojrzewanie osobowości nauczyciela i ucznia na drodze niedyrektywnego modelu kształcenia....................................... 42 I.3. Terapia a styl terapeutyczny cechy skutecznego nauczyciela terapeuty............................. 55 I.4. Styl terapeutyczny jako osobista teoria nauczania...... 64 Suplementy metodyczne Terapeutyczna relacja wg Carla Rogersa................. 71 Inteligencja emocjonalna a satysfakcja zawodowa........ 73 Cechy nauczyciela posługującego się stylem terapeutycznym.... 75 Rozdział II Zdarzenia krytyczne w nauczaniu budowanie refleksyjnej postawy nauczyciela.................................... 79 II.1. Co się nie zdarzyło............................... 96 Zdarzenie 1: Konsekwencje............................ 97
6 Spis treści II.2. Kolejne dlaczego?.............................. 100 Zdarzenie 2: Własny wybór........................... 100 II.3. Rozpoznawanie dylematu......................... 104 Zdarzenie 3: Holding............................... 105 II.4. Analiza teorii osobistej........................... 108 Zdarzenie 4: Gwałt................................ 109 Załącznik nr 1 refleksja uczennicy, dotycząca filmu Ono Małgorzaty Szumowskiej....................... 113 Załącznik nr 2 List uczennicy....................... 113 Suplementy metodyczne Autorefleksja nauczyciela............................. 117 Refleksyjne nauczanie uczenie się...................... 119 Budowanie więzi nauczyciel uczeń...................... 121 Rozdział III Analiza transakcyjna odkrywanie relacji nauczyciel uczeń w sytuacjach dydaktyczno-wychowawczych................. 123 III.1. Gry przerywające tok lekcji Awantura............. 141 III.2. Gry upokarzające Drewniana noga................. 145 III.3. Gry kusicielskie Zrób coś dla mnie................. 148 Suplementy metodyczne Inteligencja emocjonalna................................. 155 Kwestionariusz samooceny nauczyciela..................... 157 Badanie własnego wizerunku z perspektywy uczniów.......... 161 Rozdział IV Istota stylu terapeutycznego na lekcjach języka polskiego.... 163 IV.1. Akademia Pana Kleksa Jana Brzechwy zabawa terapeutyczna o charakterze twórczym.............. 176 Konspekt I....................................... 180 Konspekt II...................................... 184 IV.2. Gałąź Tadeusza Różewicza śledztwo jako metoda identyfikacji postaw.............................. 186 Konspekt III..................................... 190 Konspekt IV..................................... 194 IV.3. Folwark zwierzęcy George a Orwella drama jako metoda autopsychoterapii........................ 196 Konspekt V...................................... 199
Spis treści 7 IV.4. Cierpienia Młodego Werthera J. W. Goethego portret psychologiczny samobójcy......................... 201 Konspekt VI..................................... 205 Konspekt VII.................................... 207 Suplementy metodyczne Projekt pięciu lekcji z lekturą dodatkową Paweł Huelle, Weiser Dawidek............................................... 213 Podsumowanie......................................... 223 Wybór literatury wykorzystanej i zalecanej................. 231 Spis rysunków......................................... 235 Spis tabel............................................. 236
ANNA JANUS-SITARZ Nauczyciel przyjaciel terapeuta Określenie stylu nauczania w znacznej mierze zdeterminowane jest nie tyle cechami osobowości nauczyciela (autorytarny, partnerski, inspirujący...), ile celami kształcenia, jakie on sobie stawia. Opisu tego stylu dopełniają odpowiedzi na pytania o to, co jest w edukacji najważniejsze. Czy będzie to przekazywanie wiedzy (uporządkowanej, wyselekcjonowanej, pragmatycznej...), wprowadzenie w świat kultury i dostarczenie narzędzi jej wartościowania, przygotowanie do życia w społeczeństwie w zgodzie z jego ustalonymi normami, prawami i obowiązkami? A może nacisk zostanie położony nie na takie przystosowanie jednostki do wejścia w ustabilizowany układ, ale wyzwalanie jej potencjalnych możliwości, by układ ten mogła ona zmieniać: burzyć i budować, tworzyć nowe wynalazki, struktury, dzieła? A może najważniejsze jest wspieranie każdego młodego człowieka w jego indywidualnym rozwoju, pomaganie mu w osiąganiu sukcesu na miarę jego możliwości, życzliwe towarzyszenie mu w pokonywaniu trudnej drogi do dorosłości? Z pewnością idealną sytuacją jest taka, gdy respektuje się wszystkie te dydaktyczne cele i pedagogiczne powinności. W poczuciu odpowiedzialności za przyszłość ucznia nauczyciel powinien nie tylko godzić role przewodnika, osoby inspiru-
10 Nauczyciel przyjaciel terapeuta jącej do działania i przyjaciela terapeuty, ale i dokonywać stałej samokontroli, czy którejś z tych ról nie zaniedbuje. O doskonaleniu się nauczyciela polonisty w funkcji terapeuty pisze Anna Włodarczyk, doktorantka Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykorzystała ona swe pierwsze nauczycielskie doświadczenia, sięgając nawet po dogłębnie przemyślane wspomnienia ze studenckich praktyk pedagogicznych, by przekonywać czytelnika, że młodzieńczy entuzjazm i otwarcie na potrzeby uczniów muszą zostać wsparte psychologiczną wiedzą, krytyczną autorefleksją i gotowością do doskonalenia własnych umiejętności. Zarówno z przytaczanych teorii i analiz, jak i z wszystkich interpretowanych przykładów autentycznych zdarzeń szkolnych przebija przekonanie, że powołaniem nauczyciela jest pochylenie się nad potrzebami ucznia. Aby udzielić wychowankowi skutecznej pomocy, trzeba umieć zdiagnozować jego zachowanie, będące często przejawem problemów psychologicznych, i trzeba znać sposoby ich rozwiązywania. Tu niezbędna jest wiedza psychologiczno-pedagogiczna, umiejętność analizowania i porównywania przeszłych zdarzeń oraz stała i krytyczna obserwacja efektów własnych działań w roli nauczyciela. Przede wszystkim jednak potrzebna jest gotowość do doskonalenia nie tylko swych umiejętności, ale i siły własnej wyobraźni, intuicji, emocjonalnego zaangażowania. Pomocne w tym, zarówno dla młodych, jak i doświadczonych nauczycieli, mogą okazać się, umieszczone w suplementach, kwestionariusze samooceny i testy na sprawdzenie osobistych talentów pedagogicznych i predyspozycji, a także braków, słabości. Książkę uzupełniają pomysły na ciekawe lekcje języka polskiego, atrakcyjne metodycznie, nakierowane na rozwijanie w uczniu umiejętności radzenia sobie z kłopotami, werbalizowanie własnych niepokojów, dojrzewanie ku dorosłości. Dobrana w sposób przemyślany lektura szkolna i umiejętne poprowadzenie spotkania z literaturą, światem jej bohaterów, może stać się dla nauczyciela polonisty znakomitym pomostem ułatwiającym mu kontakt z wychowankami. Dla młodych ludzi wspólne czytanie i dyskutowanie o dylematach postaci literackich to dobry sposób na rozpoznawanie własnych problemów i zmierzenie się z trudnościami w ich rozwiązywaniu.
Wprowadzenie Nauczyciele zawsze byli i będą ważnymi osobami w życiu swoich wychowanków. Mogą pozytywnie wpływać na ich życie, dlatego praca z młodymi ludźmi zawsze daje wiele satysfakcji. Pomoc udzielona w porę nie tylko zaspokoi aktualną potrzebę, ale nierzadko pozwoli zapobiec pogłębieniu się problemu. Edukacja to nie tylko przekazywanie wiedzy i tworzenie środowiska sprzyjającego jej przekazywaniu, ale także troska o całościowe potrzeby danej osoby. (...) Służąc im umiejętnościami terapeutycznymi, możemy się zbliżyć do celu, jakim jest wszechstronna edukacja uczniów. Gail King, Umiejętności terapeutyczne nauczyciela, GWP, Gdańsk 2003, s. 111. Specyfiką każdego spotkania dydaktycznego jest ciągłe konfrontowanie się dwóch stron swoistego dialogu nauczyciela i ucznia. Można powiedzieć, że każdorazowe spotkanie jest właściwie przychodzeniem osoby do drugiej osoby. To Rogeriańskie sformułowanie implikuje co najmniej dwa znaczenia dydaktycznej relacji, uwzględniające specyfikę danej roli społecznej oraz indywidualność osobowości nauczyciela i ucznia. W ten sposób
12 Wprowadzenie zarysowuje się choćby charakter terapeutycznej relacji i specyficzny styl nauczania. Szczególnie w przypadku świeżo upieczonych nauczycieli i studentów praktykantów dochodzi do swoistego przeobrażenia, gdy, usiłując wyzwolić się z uczniowskiej perspektywy, chcą przyjąć nauczycielską. Często, w poczuciu zaskoczenia i bezradności, w końcu uzmysłowiają sobie, że bycie nauczycielem nie ogranicza się do poznania kilku metodycznych sztuczek i ich praktycznego zastosowania. Praktyka szkolna już od początku wymaga systematycznego doskonalenia warsztatu pracy. Przyjdzie im zatem być nauczycielami pełniącymi funkcję pedagoga, psychologa, czasami też terapeuty i doradcy, a także osoby wspierającej i stawiającej diagnozy. Jednak wcale nie oznacza to, że stają się oni ekspertami w wymienionych dziedzinach, lecz to, że mogą i powinni świadomie posłużyć się wiedzą, by dostosować własny styl nauczania do potrzeb swoich uczniów. Tzw. obrót sceny, będący dość typowym momentem krytycznym w praktyce początkujących nauczycieli, choć zapewne nie rzadziej spotykanym w pracy doświadczonych pedagogów, uzmysławia, że nauczanie pojmowane jako przekazywanie wiedzy to jeszcze nie wszystko. Codziennie bowiem dokonujemy różnych wyborów, rozwiązujemy dylematy albo bijemy się z myślami, po prostu reagujemy na określone bodźce. Ale zawsze reagujemy w określony sposób, choćby był on najbardziej spontaniczny, racjonalny czy wartościujący. Według analizy transakcyjnej Erica Berne a nieustannie zachodzi w nas swoisty dialog pomiędzy trzema stanami ego: Dorosłego (racjonalnego, wyważonego i obiektywnego), Dziecka (spontanicznego, zbuntowanego lub podporządkowanego) i Rodzica (wartościującego, nakazującego bądź opiekuńczego). Najtrudniej osiągnąć nam status Dorosłego, swoistego mediatora pomiędzy Dzieckiem a Rodzicem, gdzie świadomość i wiedza o sobie odgrywają główną rolę w kierowaniu swoim zachowaniem i wszelkimi działaniami. Dlatego warto wiedzieć, kim jesteśmy 1 ; zadawać sobie to pytanie; szukać odpowiedzi, a tym samym stawać się refleksyj- 1 David Tripp, Zdarzenia krytyczne w nauczaniu. Kształtowanie profesjonalnego osądu, WSiP, Warszawa 1996, s. 173.
Wprowadzenie 13 nym nauczycielem poprzez rozumienie własnego skryptu 2 i dopełnianie struktury osobowości w relacji z drugim człowiekiem, a ściślej: w transakcji 3. Zważywszy, jak twierdzi Jadwiga Kowalikowa 4, iż narodziny nauczyciela polonisty są swoistym procesem trwającym przez całe życie, to musi on obejmować równocześnie określone fazy. Studia, dzięki zajęciom dydaktycznym, kształtują kompetencję merytoryczną przyszłego nauczyciela i pozwalają uznać absolwenta polonistyki za specjalistę. Natomiast właściwą fazą narodzin nauczyciela jest praca w szkole, która niejako implikuje proces utwierdzania się w roli i samorealizację. Jednak już praktyki studenckie bardzo często kształtują osobowość przyszłego nauczyciela, osadzając go w określonych sytuacjach dydaktycznych, które stanowią bodziec dla jego kreatywności. Stąd proces nabywania wiedzy i doświadczenia właściwie wyznacza podstawowy cel kształcenia aby niewiedza została zastąpiona wiedzą zakładając uczestnictwo i współpracę dwóch podmiotów nauczyciela i ucznia. Bowiem mimo stawiania we współczesnej edukacji na samodzielność ucznia w dochodzeniu do wiedzy i w jej użytkowaniu rola nauczyciela w obydwu procesach jest ogromnie ważna, a jego udział bezcenny. (...) Ale oczekuje się, że będzie on traktował swych wychowanków podmiotowo, jako partnerów komunikacji edukacyjnej. To zaś oznacza szanowanie ich indywidualności. ( ) Wszystkim tym wymogom powinien oczywiście 2 Skrypt to tzw. scenariusz życiowy; element struktury osobowości, tworzący się w kontaktach z osobami znaczącymi we wczesnym dzieciństwie; to skutek całościowej interpretacji werbalnych i niewerbalnych komunikatów wysyłanych przez rodzica w stosunku do dziecka, które zapamiętane przez dziecko jako właściwy sposób zachowania i reagowania zostają wykorzystane i odtwarzane w jego dorosłym życiu. 3 Transakcja pojawia się zawsze w spotkaniu dwóch lub więcej osób, które sygnalizują chęć komunikowania się, wysyłając bodźce transakcyjne, w ten oto sposób mamy do czynienia z reakcją transakcyjną albo mechanizmem poszukiwania pozytywnej oceny i aprobaty ze strony innych, w: Ken Ernst, Szkolne gry uczniów. Jak sobie z nimi radzić, WSiP, Warszawa 1991, s. 10 (patrz rozdział III tej pracy). 4 Jadwiga Kowalikowa, Narodziny nauczyciela polonisty. Szkice edukacyjne, seria Edukacja nauczycielska polonisty, Universitas, Kraków 2006, s. 11 14.
14 Wprowadzenie sprostać polonista. A ze względu na rangę przedmiotu, jakiego naucza, oczekuje się, że sprosta im z naddatkiem 5. Uczeń w takim ujęciu jest bezwzględnym podmiotem nauczania oraz inspiracją dla budowania indywidualnego stylu pracy nauczyciela. Jeffrey Kottler snuje za Sheldonem Bachem ciekawą refleksję, charakterystyczną dla nauczania w stylu terapeutycznym, odkrywa bowiem swoistość relacji nauczyciel uczeń, jak i to, czego doświadczamy podczas tzw. podróży terapeutycznej : Ujrzeć niewidzialne! Widzieć światło, gdy wydaje się, że wokół panuje jedynie ciemność, nadzieję tam, gdzie istnieje tylko rozpacz, wiarę w sytuacji przesiąkniętej strachem, ślad radości w okolicznościach, które emanują smutkiem, zwycięstwo w godzinie klęski oraz miłość, gdy wszystko ogarnia wszechobecna nienawiść! Dajcie mi tę wizję, ponieważ to, co widzę, w nieuchronny sposób przybierze kształty rzeczywiste 6. W niniejszym opracowaniu zanalizowany został i opisany styl terapeutyczny jako styl pracy polonisty w procesie nauczania uczenia się. Trzeba zaznaczyć, że terapeuta to niezbyt adekwatne określenie nauczyciela posługującego się stylem terapeutycznym. Chodzi raczej o niepowtarzalny styl nauczania 7, jako spójną koncepcję i świadomy, bo autentyczny wybór metod. Zatem w pierwszej kolejności trzeba odpowiedzieć na pytanie: Co składa się na styl nauczania w ogóle i w jakim stopniu nauczyciel polonista może posługiwać się stylem terapeutycznym? Małgorzata Taraszkiewicz pisze, że tylko takie metody się sprawdzają, w które nauczyciel «inwestuje» swoją osobowość. Każdy jest inny i każdy pracuje nieco inaczej, każdy ma swoje ulubione metody, swój niepowtarzalny styl pracy 8. Po pierwsze: Styl zawiera w sobie określony wizerunek nauczyciela, jego pracy, roli i pełnionych funkcji, a w końcu wyobrażenie samego nauczyciela o sobie. 5 Tamże, s. 30. 6 Cyt. za: Jeffrey A. Kottler, Skuteczny terapeuta, GWP, Gdańsk 2003, s. 170. 7 Gary D. Fenstermacher, Jonas F. Soltis, Style nauczania, WSiP, Warszawa 2000. 8 Małgorzata Taraszkiewicz, Jak uczyć lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu, CODN, Warszawa 2002, s. 20.
Wprowadzenie 15 Po drugie: Każdy nauczyciel powinien mieć ogólną wizję nauczania. Ale przede wszystkim musi być świadomy osobistych wartości, przekonań, uprzedzeń, powinności i kompetencji, które układają się w spójną całość obraz nas samych i wywierają wpływ na dalsze myślenie i postępowanie. Po trzecie: Nieodłącznym ogniwem nauczania jest uczeń jako podmiot. Jeśli tak, to mamy do czynienia z powstawaniem podstawowej relacji, charakterystycznej dla każdej sytuacji dydaktycznej. Po czwarte: Jeśli w nauczaniu zawiera się podmiot, to musi istnieć jeszcze coś, co łączy te ogniwa materiał nauczania. Ów przedmiot służy nauczycielowi, a więc jest jego narzędziem. Po piąte: Dzięki wyżej wymienionym elementom nauczania wyłania się z tej wyliczanki nadrzędny element cel nauczania, scalający nauczyciela i ucznia w procesie kształcenia. Poddając analizie oraz krytyce pięć płaszczyzn nauczania na drodze wnikliwej obserwacji oraz szczerej refleksji, otrzymujemy charakterystykę stylu terapeutycznego. Nauczyciel posługujący się stylem terapeutycznym z namysłem obiera metodę, technikę pracy, jednocześnie krok po kroku określa swój niepowtarzalny styl, ponieważ ma świadomość samego siebie i bierze za to odpowiedzialność. Pamięta, że najważniejszy w procesie kształcenia jest uczeń, jego potrzeby, zainteresowania i oczekiwania. Właśnie to stwierdzenie stanowi punkt wyjścia dla szeroko pojętej terapii i nauczania w stylu terapeutycznym. Według m.in. Roberta Fischera i Edwarda Wragga nauczanie i uczenie się są procesem całościowym (tzn. holistycznym), gdzie te dwa czynniki nierozerwalnie współistniejąc, dopełniają się nawzajem. To nauczyciel posługujący się stylem terapeutycznym postrzega nauczanie jako prowadzenie ucznia i towarzyszenie mu przy jednoczesnej czynności dokonywania wyboru i opracowywania materiału. Nie da się bowiem uczyć nieświadomie, w nadziei, że uczniowie jakoś pozdają egzaminy, przebrną przez życie i odnajdą swoją tożsamość, że będzie jakoś. Dlatego warto zapytać, czy uczeń tak łatwo zaufa i pozwoli nam uznać się za współtowarzysza. Oczywiście, że nie. Relacja nauczyciel uczeń to swoisty (z założenia) antagonizm lub, jak kto woli, konflikt interesów, gdyż każda relacja międzyludzka, w której występują strony o sprzecz-
16 Wprowadzenie nych zamiarach (np. nauczyciel «jak najwięcej nauczyć», uczeń «jak zdać do następnej klasy najmniejszym nakładem sił»), zawiera pewne aspekty negocjacji, w tym sensie, że jeżeli nie chcemy przemocą egzekwować swoich zamierzeń wiedząc, że jest to doskonały sposób na ich nieosiągnięcie musimy (...) dostosować FORMĘ ich wdrażania do postaw prezentowanych przez uczniów 9. Zatem nauczyciel nauczający w duchu terapeutycznym nie nakaże, nie poleci, nie poda i każe przyswoić, lecz zachęci, pomoże, wesprze, ośmieli i skłoni. Wszystko to, by pomóc stać się uczniowi samodzielną jednostką, zdolną do samooceny i samourzeczywistniającą się, gdzie autentyzm to cel do interakcji nauczyciel uczeń. Należy przy tym uzmysłowić sobie, że taka terapia ma nieco inne znaczenie niż ta, która kojarzy się z psychoterapią sensu stricto, choć bez wątpienia i ona znajduje odbicie w omawianym stylu, tworząc swoiste podwaliny dla specyficznego modelu nauczania, a modelu nauczyciela w szczególności. Fenstermacher i Soltis twierdzą, iż w podejściu terapeutycznym nauczyciel charakteryzuje się empatią. Wspomaga rozwój osobniczy indywidualnych uczniów. Ułatwia im osiąganie wyższych szczebli samorealizacji, zrozumienia siebie i akceptacji. Psychoterapia, psychologia humanistyczna, filozofia egzystencjalna wytyczają ów styl, nakierowany głównie na rozwój niezafałszowanej osobowości ucznia. Proces ten przebiega poprzez sensowne z punktu widzenia danego ucznia doznania pedagogiczne 10. Idąc za myślą autorów Stylów nauczania, wydaje się, że styl terapeutyczny i pojęcie terapii są równoznaczne wspieraniu. Bo jeśli podsycamy, sprzyjamy, wspomagamy rozwój i dojrzewanie, kultywujemy, opiekujemy się i zachęcamy, to przecież jednocześnie definiujemy znaczenie pojęcia wspierać. Wcześniej pojawiło się stwierdzenie, że nauczyciel posługujący się stylem terapeutycznym niezwykle troszczy się o charakter i jakość związków między sobą 9 Monika Biała, Jaromir Możdżyński, Podstawy kształtowania relacji nauczyciel uczeń, Emu, Warszawa 2002. 10 Gary D. Fenstermacher, Jonas F. Soltis, dz. cyt., s. 15.
Wprowadzenie 17 a uczniami. Istotnie to jest właśnie wyznacznikiem i domeną tego stylu, który można wymiennie nazywać stylem wspierającym 11. Z tego właśnie powodu, kiedy mowa o nauczaniu w stylu lub duchu terapeutycznym, nauczyciel terapeuta będzie spełniał zarówno funkcję doradcy, terapeuty, osoby wspierającej i wychowawcy obok nadrzędnej roli przekazywania informacji i modelowania wartości oraz postaw, co jest przecież domeną polonistycznej edukacji. Uczeń także zyskuje w tej terapeutycznej więzi dodatkowe znaczenie, jest bowiem w zależności od omawianej dyscypliny klientem w oczach psychoterapeuty, pacjentem w terminologii medycznej, osobą wspieraną w terapii, a nadto wychowankiem w pedagogicznym ujęciu. Warto zaznaczyć bardzo istotną sprawę, że ów styl nie wymaga klasy bez ścian i nie stanowi zagrożenia anarchią w szkole. To nauczyciel, dając przykład, wpływa na swoich uczniów i na to, w jaki sposób oni postępują i kim są. Dokładnie tak, jak ma się to w psychoterapii Carla Rogersa, gdzie terapeuta wchodzi w świat klienta albo też staje się [dla niego] lustrem, a ten przeglądając się w nim, sam dookreśla swoje odbicie. Jako że nauczanie nie zawsze będzie jedynie wspieraniem procesów poznawczych ucznia, zwłaszcza jeśli chodzi o sytuacje kryzysowe czy problemy wymagające długotrwałej terapii, dlatego sensowne wydaje się pozostanie przy sformułowaniu nauczyciel posługujący się stylem terapeutycznym, ukazując w poszczególnych rozdziałach wielowymiarowość tego terminu. Podsumowując, praca ma charakter teoretyczno-empiryczny i wiąże się z funkcjonowaniem polonisty w szkole, które składa się na działalność kompleksową nauczania w stylu terapeutycznym, a ujawnia się w holistycznym ukierunkowaniu współczesnej polonistyki szkolnej. Rozdział I (Humanizm odkrywanie osobowości nauczyciela terapeuty) przedstawia teoretyczny wywód, dotyczący humanistycznych źródeł terapii i nauczania, jako szczególnego rodzaju myśli o człowieku. Pedagogika personalistyczna, psychologia humanistyczna oraz psychoterapia stanowią fundament do poszukiwania i odkrywania osobowości nauczyciela terapeuty oraz tworzenia osobistej teorii nauczania. 11 Tamże, s. 70 73.
18 Wprowadzenie Rozdział II (Zdarzenia krytyczne w nauczaniu budowanie refleksyjnej postawy nauczyciela) składa się z dwóch części. Część teoretyczna została poświęcona obserwacji w procesie nauczania i pracy nauczyciela terapeuty. Obserwacja, jej przedmiot, celowość, a także środki i metody działania składają się na refleksyjną postawę nauczyciela oraz są podstawą diagnozy i profesjonalnego osądu. Część badawcza rozdziału II przedstawia za pomocą czterech strategii myślenia metody Davida Trippa analizę autentycznych zdarzeń krytycznych w nauczaniu, wynikających z praktyki polonistycznej autorki. Rozdział III (Analiza transakcyjna odkrywanie relacji nauczyciel uczeń w sytuacjach dydaktyczno-wychowawczych) w części teoretycznej przybliża charakter i typologię gier społecznych według Erica Berne a jako elementów rzeczywistości szkolnej. Przedmiotem analizy w części badawczej stają się wszelkie, zarówno werbalne, jak i niewerbalne, komunikaty nauczyciela i uczniów. Transakcje, o których mowa, należą do osobistej praktyki autorki, związanej z emocjonalnym porozumiewaniem się w klasie podczas lekcji języka polskiego. Rozdział IV (Istota stylu terapeutycznego na lekcjach języka polskiego) prezentuje analizę krytycznego myślenia i rozwijania myślenia twórczego nauczyciela i uczniów w procesie kształcenia polonistycznego. Twórczość, dialog, budowanie więzi terapeutycznej i motywacja, a także rozwijanie samodzielności i indywidualności uczniów składają się na terapię systemową w nauczaniu, implikującą tzw. momenty poetyckie każdej sytuacji dydaktycznej. W części badawczej tego rozdziału analizie poddane zostaje świadome i twórcze planowanie. Za pomocą metody Franka Lymana przedstawiono autentyczne lekcje języka polskiego, które są próbą działalności o charakterze terapeutycznym. Ponadto każdy rozdział został uzupełniony suplementami metodycznymi, które zawierają ćwiczenia i projekty dla nauczycieli. Stanowią swoisty dodatek, pozwalający na odkrywanie osobowości nauczyciela w świadomym i holistycznym procesie kształcenia. Dla pełniejszego zilustrowania poszczególnych płaszczyzn nauczania w stylu terapeutycznym wykorzystano metodę sytuacyjną, inaczej znaną jako metoda przypadków (Fenstermacher
Wprowadzenie 19 i Soltis) lub metoda problemowa. Polega ona na prezentacji, analizie i interpretacji autentycznych zdarzeń szkolnych. Celem tych zabiegów jest wykazanie, iż holistyczny kierunek kształcenia wymaga od nauczyciela autentycznej relacji z uczniem, zrozumienia jego potrzeb i trudności, a także świadomości własnego stylu pracy, obieranych metod obserwacji i stawianych celów nauczania, które ilustruje poniższa tabela. Filary współczesnej edukacji szkolnej wg raportu Jacques a Delorsa: uczenie harmonijnego współuczestnictwa rozwijanie zrozumienia bliźnich, ich historii, tradycji i duchowych wartości; uczenie zdobywania wiedzy przekazywanie podstaw wykształcenia ogólnego i rozbudzenia potrzeby uczenia się przez całe życie; uczenie działania rozwijanie kompetencji radzenia sobie z nietypowymi sytuacjami oraz umiejętnościami pracy grupowej; uczenie do życia żaden z ludzkich talentów: pamięć, logiczne myślenie, fantazja, umiejętności cielesne, zmysł estetyki, umiejętność komunikacji, naturalna charyzma przewodzenia grupie nie mogą zostać zaprzepaszczone; uczenie się, aby być aby łatwiej osiągnąć pełny rozwój osobowości i móc działać nieustannie. Tabela 1. Filary współczesnej edukacji szkolnej wg raportu Jacques a Delorsa 12. Zatem holizm w nauczaniu przejawiać się będzie na trzy sposoby. Po pierwsze, szukać go należy w całościowym procesie nauczania uczenia się. Po drugie, odnosi się do koherencji czynności i działań nauczyciela w procesie kształcenia. Po trzecie, wiąże się z oddziaływaniem nauczyciela na uczniów w taki sposób, że pedagog, wykorzystując własną osobowość oraz respektując świat wychowanka, kształtuje go na samodzielną i w pełni funkcjonującą jednostkę. 12 Cyt za: Józef Kuźma, Nauczyciele przyszłej szkoły, WNAP, Kraków 2000, s. 59.
ROZDZIAŁ I Humanizm odkrywanie osobowości nauczyciela terapeuty (...) wiele (...) pojęć (...) jest rezultatem wzajemnego wpływu, jaki wywierają na siebie nauka, sztuka oraz uprawiana przez nas dyscyplina. Teoretycy i pedagodzy szkolący psychoterapeutów (...) od wielu lat głoszą, że klinicyści powinni się kształcić w inny sposób studiując najpierw jako przedmiot główny nauki humanistyczne zamiast psychologii, ponieważ to właśnie te dziedziny są kopalnią mitów i symboli, za pomocą których ludzie w poszczególnych epokach postrzegali się wzajemnie i interpretowali. Studiowanie historii, literatury, sztuki i filozofii przygotowuje studenta do zrozumienia przeszłości i przyszłości. Jeffrey A. Kottler, Skuteczny terapeuta, GWP, Gdańsk 2003, s. 100. Nauczycielowi posługującemu się stylem terapeutycznym w nauczaniu przyświeca koncepcja humanistyczna. Józef Kuźma idąc za humanistyczną myślą prakseologiczną Arthura W. Combsa twierdzi, iż każda sytuacja dydaktyczno-wycho-
22 I. Humanizm odkrywanie osobowości nauczyciela terapeuty wawcza jest spotkaniem «ja drugi» i że nauczyciel wychowawca powinien nade wszystko umieć odkrywać własną osobowość i umiejętnie posługiwać się nią jako instrumentem działania pedagogicznego 1. Właściwie w tym stwierdzeniu mieści się idea podmiotowych relacji nauczyciela i ucznia, gdzie zaangażowanie emocjonalne i sympatia pedagoga stanowią podstawę autentycznej komunikacji, odbudowywania godności dziecka, a także potwierdzania jego tożsamości. W istocie, założenia te definiują nauczanie w stylu lub duchu terapeutycznym, gdzie wspieranie ucznia wypływa z głębokiej miłości pedagogicznej, uczucia troskliwości i intuicyjnej wrażliwości, umiłowania i wyczuwania poznawanej dziedziny, ulubienia aktu uczenia się i nauczania 2. Wedle Nel Noddings i Paula J. Shore a nauczyciel posługujący się stylem terapeutycznym jest przewodnikiem, katalizatorem, a nade wszystko jest autentyczną jednostką. A co za tym idzie, działając w trosce o ucznia, roztaczając nad nim opiekę oraz wzbudzając zaufanie, jednocześnie tworzy swoiste środowisko podtrzymujące albo przestrzeń terapeutyczną. Zatem terapia w nauczaniu umożliwia przejście drogi bez porażek (Thomas Gordon) jedynie wtedy, gdy nauczyciel stawia jako nadrzędny cel edukacji jakość konkretnego człowieka jako niepowtarzalnej jednostki ludzkiej. Ma to miejsce przy wykorzystaniu umiejętności słuchania i mówienia, jak czytamy m.in. u Thomasa Gordona, Jeanne A. Heaton, Gail King czy Jeffreya A. Kottlera. Jeśli humanizm jak definiuje Władysław Kopaliński jest postawą intelektualną i moralną (...) wyrażającą się troską o potrzeby, szczęście, godność, swobodny rozwój człowieka 3, to zarazem trzeba przyznać, że w istocie na nauczyciela zostaje nałożone podwójne zadanie. Bo oto oprócz wypełniania podstawowej funkcji, jaką jest nauczanie i krzewienie wartości ogólnoludzkich, jak platońskie bonum (dobro), pulchrum (piękno) i veritas (prawda), naczelnym celem staje się wychowanie rozumiane jako rozwój dziecka, który nie powinien być podporządkowany jakimś 1 Józef Kuźma, Nauczyciele przyszłej szkoły, WNAP, Kraków 2000, s. 92. 2 Gary D. Fenstermacher, Jonas F. Soltis, Style nauczania, WSiP, Warszawa 2000, s. 40. 3 Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, WP, Warszawa 1985.
I. Humanizm odkrywanie osobowości nauczyciela terapeuty 23 zewnętrznym wobec jego natury ideałom czy wzorom, ale wynikać z własnego potencjału osobowego 4. Dlatego Thomas Gordon wzywa nauczycieli i rodziców, by ci nie pielęgnowali pragnienia, by dziecko rozwijało się w określonym kierunku (by wyrósł z niego określony typ człowieka), lecz pragnęli, żeby się po prostu rozwijało, a to brzmi najwymowniej. Bez wątpienia takie ujęcie celów edukacji będzie się mieściło w wielostronnym wychowaniu humanistycznym, widzianym jako osiąganie pełni człowieczeństwa przez wychowanków. Natomiast nauczycielowi zostaje powierzona rola wspomagająca, a jako osoba wspierająca o skutecznym oddziaływaniu powinien on reprezentować 6 cech osobistych i 5 warunków ułatwiających rozwój w tak rozumianym kontakcie terapeutycznym. 6 cech osobistych: 1. świadomość siebie i swojego systemu wartości; 2. przeżywanie i okazywanie uczuć; 3. pełnienie funkcji modelowych dla wspomaganego; 4. zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi; 5 warunków ułatwiających rozwój 1. empatia; 2. ciepło i opiekuńczość; 3. otwartość i autentyzm; 4. pozytywny stosunek i szacunek dla wspomaganego; 5. jasne zasady etyczne; 5. konkretność i specyficzność. 6. uczucie odpowiedzialności. Tabela 2. Cechy osobiste i warunki ułatwiające rozwój nauczyciela wg Józefa Kuźmy 5. 4 Thomas Gordon, Wychowanie bez porażek, PAX, Warszawa 1991, s. 272. 5 Józef Kuźma, dz. cyt., s. 115.