66 Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli d. Zabawy ćwiczące spostrzeganie wzrokowe Zabaw rozwijających i usprawniających spostrzeganie wzrokowe jest bardzo dużo. O niektórych już wspomniałam omówiłam je przy okazji ćwiczenia rąk i pamięci inne podaję poniżej. Pamietajmy, by dziecko nie było podczas zabaw zmęczone, bawimy się krótko, ale często. Zabawy mają kończyć się sukcesem dziecka. Wylepianie i rysowanie. Dziecko wylepia plasteliną powierzchnię figur geometrycznych narysowanych przez nas na kartonie i rysuje ich kształty na kartce papieru. Wylepioną figurę dzieli na części z pomocą dorosłego, rysując linie (np. przekątne, środkowe boków) plastikowym nożem na plastelinie. Następnie linie te rysuje kolorową kredką na kształcie narysowanym na kartce. Składanie w całość pociętych na części pocztówek. Stopniujemy trudności przecinając pocztówki na dwie, potem trzy, cztery itd. części. Najpierw tniemy po liniach pionowych i poziomych, następnie ukośnych, potem falistych. Dziecko może złożoną pocztówkę przykleić na karton. Układanie mozaiki według wzoru. Jedną z najbardziej kształcących spostrzeganie wzrokowe zabawek są klocki typu mozaiki (do kupienia w sklepach), wykonane ze sklejki, tektury, drewna, plastiku. Do klocków dołączone są wzory o różnym stopniu trudności. Gotowe zabawki typu: Patyczaki, Układanka-Przybijanka, Piotruś, a także układanie obrazków z puzzli i klocków (na każdej ściance sześciennego klocka znajduje się inny fragment obrazka), układanie budowli z klocków lego według wzoru i wiele innych. Zgadywanki: Czego brakuje na rysunku?; Znajdź drugi taki sam; Co tu nie pasuje?; Czym różnią się te obrazki? (i wiele innych w gotowych materiałach do kupienia w sklepach). Gdzie schowały się literki (cyferki)? Rozsypanka literowa w której dziecko ma znaleźć wskazaną literę lub cyfrę. Zakreśl w książeczce literkę... Dziecko zakreśla ołówkiem wskazaną literę lub cyfrę. Ważną rzeczą jest opowiadanie, jak literka wygląda. Opowiedz, co to jest, a potem narysuj. Pokazujemy na kartonikach pojedyncze litery alfabetu, a dziecko opowiada, jak one wyglądają i jak się nazywają. Następnie rysuje je na kartce lub znikopisie (wspaniała zabawka na podróż!). Dorysuj takie same. Dorosły rysuje dziecku np. motyla ozdabiając skrzydła wzorkiem tylko z jednej strony. Dziecko ma za zadanie powtórzyć wzór z drugiej strony motyla (dzbanka, pisanki, bombki na choinkę itp.). Układanie kompozycji z różnych figur geometrycznych i z różnych drobnych elementów. Dorosły układa kompozycje, a dziecko odtwarza je z porozrzucanych elementów (Gąsowska, Pietrzak-Stępkowska, 1994).
Rozdział III. Jakie właściwości pomogą dziecku w szkole? 67 e. Spostrzeganie słuchowe różnicowanie dźwięków mowy ludzkiej to konieczność w nauce pisania i czytania Aby poprawnie mówić, pisać i czytać, trzeba bardzo dokładnie różnicować poszczególne dźwięki mowy ludzkiej zdolność tę nazywamy słuchem fonematycznym. Zaburzenia słuchu fonematycznego skutkują: opóźnieniem rozwoju mowy; wadami wymowy, np. dziecko nie odróżnia słuchowo głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, i dlatego źle wymawia słowa typu babcia (zamiast tego mówi: papcia), droga (troka); nie różnicuje głosek i myli słowa typu: bułka półka, koza kosa, lody loty, szok sok itp.; brakiem rozróżniania słuchowego końcówek, np. dzieci mylą: -ę i -en; -ą i -om; opuszczaniem końcówek wyrazów lub ich początków, np. zamiast jest dziecko mówi: jes; zamiast chcę cę itp.; przestawianiem kolejności sylab o podobnym brzmieniu i podobnym układzie narządów mowy przy wymawianiu, np. zamiast korale dziecko mówi: kolare; zamiast szosa sosza itp.; ubogim zasobem słów dzieci nie używają słów trudnych dla nich do wymówienia, ich wypowiedzi są ubogie (brak dłuższych słów i słów rzadko używanych); czasami dzieci nie spełniają poleceń, bo nie rozumieją ich brzmienia i nie wiedzą, co mają zrobić (dość często dzieje się tak w szkole); trudnościami z prawidłową intonacją mowy i z odpowiednim akcentem; kłopotami w nauce języków obcych. Podałam kilka przejawów zaburzeń słuchu fonematycznego. Zaburzenia te nie są związane z niedosłuchem, ale z funkcjonowaniem ośrodka słuchowego mowy w korze mózgowej (Eliot,2003). Dziecko mające wyżej opisane trudności wymaga konsultacji ze specjalistą (logopeda, psycholog, neurologopeda) i odpowiednich ćwiczeń. Kłopoty z mówieniem w szkole stają się kłopotami z pisaniem i czytaniem dziecko popełnia błędy i trudno mu korzystać z książek. Dzieje się tak dlatego, że dziecko nie rozróżniając głosek nie może przyporządkować im odpowiednich znaków graficznych (liter), przy pomocy których głoski te są zapisywane.
68 Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli f. Podział na sylaby i wysłuchiwanie (podawanie) w odpowiedniej kolejności głosek, czyli o czynnościach analityczno-syntetycznych w spostrzeganiu słuchowym Aby dobrze pisać i czytać nie wystarczy prawidłowo różnicować dźwięki mowy ludzkiej i mieć prawidłową wymowę. Nie wystarczy wiedzieć, jaką literę należy przyporządkować jakiej głosce. W pisaniu i czytaniu konieczne jest branie pod uwagę odpowiedniej kolejności głosek (a tym samym odpowiednia kolejność zapisywanych czy odczytywanych liter), czyli dokonywanie odpowiedniej analizy i syntezy słuchowej. Chcąc zapisać jakieś słowo dziecko musi: 1) podzielić je na poszczególne dźwięki głoski; 2) każdej głosce przyporządkować odpowiednią literę; 3) zapisać te litery w odpowiedniej kolejności. Czytanie stanowi czynność odwrotną, ponieważ dziecko musi: 1) spostrzeżonej literze przypisać odpowiednią głoskę dźwięk; 2) wszystkie dźwięki powiedzieć po kolei dokonać analizy; 3) dokonać syntezy dźwięków, czyli zlikwidować przerwy między poszczególnymi dźwiękami. Możliwości analityczno-syntetyczne także zależą od stopnia dojrzałości kory mózgowej i rozwijają się u dziecka powoli (Janiszewska, 2006): dziecko w wieku 2 3 lat potrafi w wypowiedzi osoby dorosłej wyróżnić dwa trzy wyrazy (a czasem nawet więcej, gdy mówi się powoli, wyraźnie, używając prostych słów); dziecko w wieku około 4 lat wyróżnia w zdaniu około cztery do pięciu słów; dziecko w wieku około 5 lat wyróżnia w zdaniu pięć siedem wyrazów, zaczyna jako oddzielne słowo wyróżniać spójniki (i, ale) i niektóre przyimki (na, za, obok, pod); 6-latek potrafi zanalizować całe zdanie, wyróżniając w nim wszystkie słowa (nawet te nieznane) oraz więcej przyimków (nad, przy ale jeszcze nie wszystkie). Łatwo sprawdzić te umiejętności podając prostą dla dziecka instrukcję i dobierając długość zdania do wieku dziecka, np. dziecku w wieku 4 lat mówimy: Powiem ci krótką bajkę o piesku mały piesek biegnie drogą. A teraz to, co powie-
Rozdział III. Jakie właściwości pomogą dziecku w szkole? 69 działam podzielę na kawałki, na słowa i będę klaskać w ręce przy każdym słowie, kawałku. O, tak: mały piesek biegnie drogą. A teraz ty będziesz tak klaskać jak ja: mały... Powiem ci teraz inną bajką, posłuchaj i sam, bez mojej pomocy, będziesz klaskać na każde słowo: biały kotek pije mleko... Stopniowo dziecko doskonali umiejętność słuchowego analizowania i zaczyna dzielić słowa na sylaby: Posłuchaj, powiem ci takie słowo, które często mówisz: mama. To słowo podzielę na takie kawałki, jak otwiera mi się buzia o, tak: ma ma (wyklaskujemy każdą sylabę). A teraz ty sam podziel na takie kawałki słowa: tata, piłka (kotek, szafa, kredka... itd.). dziecko w wieku powyżej 3 lat dzieli wyrazy na dwie sylaby; w wieku 4 lat na trzy sylaby; w wieku 5 i 6 lat potrafi już dzielić na trzy i cztery sylaby. Klaskanie pomaga wychwycić dziecku rytm mowy ludzkiej i ułatwia późniejszą naukę czytania. Jeżeli dziecko dzieli wyrazy na sylaby, to bawimy się w zgadywanie o jakiej rzeczy mowa, podając jej nazwę w postaci sylab: O czym mówię, co to jest, gdy mówię: klo cek; ba nan (itp.)? Następna umiejętność to zdolność wysłuchiwania, wydzielania przez dziecko pierwszej głoski w wyrazie (w nagłosie) najpierw samogłosek, następnie spółgłosek. Gdy bawiąc się tak z dziećmi dojdziemy do spółgłosek, dobieramy najpierw takie wyrazy, w których obok siebie są dwie spółgłoski łatwiej wówczas jedną z nich wyróżnić. Mówimy dziecku: Uważaj, nadstaw uszy i posłuchaj. Co jest na początku (co słyszysz na początku, co słyszysz najpierw), gdy mówię: oko, ucho, igła (po pewnym czasie: klasa, brama, stolik itp.)? Pamiętajmy przy tym, by wyraźnie akcentować pierwsze głoski. Po upływie 4 5 miesięcy dziecko około siedmioletnie zaczyna być zdolne do wysłuchiwania głosek na końcu wyrazu (w wygłosie) i łatwiej jest mu wysłuchać spółgłoskę niż samogłoskę (którą także po pewnym czasie i po ćwiczeniach potrafi wysłuchać, wyróżnić). Mówimy dziecku: Uważnie słuchaj, teraz będziesz mówić, co jest na końcu słowa, jakim dźwiękiem słowo się kończy. Jak mówię kot, to na końcu jest t ; a co ty słyszysz na końcu, gdy mówię: banan, ptak, pajac, stolik (po pewnym czasie: Ola, słonko, kapcie itp.)? Jeżeli dziecko potrafi już dokonywać analizy i wyróżniać głoski na początku i na końcu wyrazów, próbujemy dokonywać pełnej analizy krótkich wyrazów. Mówimy: Zgadnij (powiedz), co jest (co słyszysz) po kolei, gdy mówię: oko, kot, igła, lalka?
70 Mam 6 lat i idę do szkoły. Poradnik dla rodziców i nauczycieli Ostatnim procesem przygotowującym dziecko do czytania i pisania jest dokonywanie syntezy głosek w wyraz. Mówimy: Posłuchaj i zgadnij, co to jest, jaka to rzecz, gdy mówię: b-u-t; a teraz co to będzie: t-a-t-a; k-o-sz; w-a-g-a; p-t-a-k. Ważne: przy tego typu ćwiczeniach i zabawach z głoskami należy bardzo wyraźnie wybrzmiewać spółgłoski jako pojedyncze dźwięki, a więc jako: [k], [m], [w], [s], [sz], a nie jako: [ka], [my], [wy], [es] czy [szy]. Jeżeli nie wybrzmiewamy prawidłowo, to dziecko ma kłopot i syntetyzuje: myamya zamiast mama; kaoty zamiast kot, elies zamiast lis, buty zamiast but itd. Większość dzieci dopiero w wieku około 5 lat zaczyna wysłuchiwać głoski na początku wyrazów, a na końcu podaje nie głoskę, ale ostatnią sylabę. Większość dzieci sześcioletnich zdolna jest po odpowiednich ćwiczeniach do wysłuchania głosek na końcu wyrazu, do dokonania pełnej analizy i syntezy głoskowej. Są istotne różnice indywidualne w opanowaniu czynności analityczno-syntetycznych dźwięków mowy ludzkiej. Ważne: dzieci mogą nauczyć się pisać i czytać tylko wtedy, gdy potrafią dokonywać analizy i syntezy sylabowej lub głoskowej. Taki analityczno-syntetyczny sposób nauki pisania i czytania jest przyjęty w naszych szkołach. W niektórych niepublicznych placówkach stosowana jest tzw. odimienna nauka czytania, gdzie dzieci uczą się czytać metodą globalną ( Majchrzak, Wasil, 2007). g. Ryzyko dysleksji typu słuchowego Dysleksja typu słuchowego to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu przy prawidłowym rozwoju umysłowym, spowodowane zaburzeniami słuchu fonematycznego oraz zaburzeniami spostrzegania zależności czasowych obniżone są w stosunku do wieku analiza i synteza słuchowa. Przyczyny i uwarunkowanie dysleksji typu słuchowego są takie same jak w przypadku dysleksji typu wzrokowego. Dziecko z dysleksją typu słuchowego także wymaga specjalistycznej terapii.