II. PROGRAM NAUCZANIA PRZYRODO, WITAJ!

II. PROGRAM NAUCZANIA PRZYRODO, WITAJ! 14 Wstęp 14 15 1. Charakterystyka programu nauczania 15 18 2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania 19 26 3. Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! 27 33 4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia 33 41 5. Sposoby osiągania celów 42 43 6. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów

Program nauczania Przyrodo, witaj! WSTĘP Ideą Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest realizacja ogólnych założeń reformy systemu oświaty zapisanych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: Kształcenie ogólne w szkole podstawowej tworzy fundament wykształcenia szkoła łagodnie wprowadza uczniów w świat wiedzy, dbając o ich harmonijny rozwój intelektualny, etyczny, emocjonalny, społeczny i fizyczny (...) W Programie nauczania Przyrodo, witaj! autorzy uwzględnili także cele kształcenia ogólnego w szkole podstawowej, które brzmią następująco: 1. przyswojenie przez uczniów podstawowego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bliskich doświadczeniom uczniów; 2. zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów; 3. kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie. Program nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodny z główną ideą Podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz uwzględnia propozycje zawarte w Komentarzach do tejże podstawy (Tom 5. Edukacja przyrodnicza. Wyd. MEN), ponieważ na pierwszym planie stawia działalność poznawczą ucznia, zachęcając go do obserwowania, formułowania pytań, mierzenia, ważenia, wykonywania prostych doświadczeń. Dzięki temu uczeń może odbierać wrażenia z otaczającej go przyrody wszystkimi zmysłami. Wyzwalana w ten sposób aktywność ułatwia dziecku zrozumienie podstawowej zasady otaczającego nas świata: zmienności obiektów w czasie. W związku z tym w niniejszym programie Autorzy szczególny nacisk położyli na wymagania ogólne dla przedmiotu PRZYRODA: I. Zaciekawienie światem przyrody. II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja. III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej. IV. Poszanowanie przyrody. V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia Koncepcja Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodna z myślą przewodnią zapisaną w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, czyli zakłada, że w kształceniu przyrodniczym należy zacząć od tego, co uczniowi bliskie, i stopniowo przechodzić do rzeczy i pojęć coraz bardziej odległych. Program zapewnia realizację zapisów zawartych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego, dlatego w klasie czwartej rozpoczyna się od tego, co dziecku jest najlepiej znane, czyli od najbliższej okolicy, następnie w klasie piątej rozszerza treści o wiadomości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w klasie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj! punktem odniesienia jest uczeń w klasie czwartej w przyszłości będzie to dziewięcioletnie dziecko o określonych możliwościach i zainteresowaniach. Główną zasadę kształcenia na tym etapie, przyjętą przez Autorów, stanowi zasada elementarności wiedzy przyrodniczej opartej na doświadczeniach zdobytych w klasach 1 3 edukacji wczesnoszkolnej oraz ukształtowanych u ucznia przez najbliższe otoczenie. 1. Charakterystyka programu nauczania Układ treści proponowany w Programie nauczania Przyrodo, witaj! jest przyjazny i dostosowany do możliwości poznawczych przeciętnego ucznia w wieku 10 12 (a niebawem 9 11) lat. Nie zawiera zbędnych informacji typu encyklopedycznego. Uwzględnia ukształtowane umiejętności i wiadomości zdobyte przez uczniów w pierwszych trzech latach szkoły podstawowej i na ich podstawie dobudowuje nowe. Elementy wiedzy cząstkowej z różnych dziedzin, przedstawione w postaci zagadnień, stanowią komponenty integralnej całości. Prezentowany program nauczania przyrody w szkole podstawowej jest zgodny z Podstawą programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych do przedmiotu przyroda, zawartą w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (DzU z 2009 r. Nr 4, poz. 17). Program nauczania stanowi element cyklu edukacyjnego Przyrodo, witaj! składającego się z trzech pakietów. W skład każdego pakietu wchodzą: podręcznik, zeszyt ćwiczeń, zajęcia warsztatowe zeszyt zawierający propozycje prostych obserwacji, doświadczeń i innych działań wyzwalających aktywność ucznia, poradnik nauczyciela (m.in. z programem nauczania, scenariuszami i sprawdzianami w wersji A, B i C), materiały multimedialne w wersji online: animacje, modele 3D, filmy, multibook podręcznik w wersji elektronicznej, zestaw pomocy do obserwacji i doświadczeń dla ucznia Badam, odkrywam. Przyroda wraz z kartami pracy, diagnozy edukacyjne Edukompas. Cyklowi Przyrodo, witaj! towarzyszą również publikacje: 14

Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania Sprawdziany w wersji A i B dla klas 4, 5 i 6, Doświadczenia zestaw 45 doświadczeń zalecanych przez Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, Zajęcia z mapą zestaw 16 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela, Zajęcia terenowe zestaw 18 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela, wsparcie metodyczne na stronie www.wsip.pl w Klubie Nauczyciela. 2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej na II etapie edukacyjnym program Przyrodo, witaj! uwzględnia następujące cele kształcenia wymagania ogólne: I. Zaciekawienie światem przyrody Uczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: dlaczego?, jak jest?, co się stanie, gdy?. II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja Uczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i procesów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji, rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz je objaśnia, używając prawidłowej terminologii. III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej Uczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przyrodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony własnego zdrowia. IV. Poszanowanie przyrody Uczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązującymi zasadami; działa na rzecz ochrony przyrody i dorobku kulturowego społeczności. V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia Uczeń korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fotografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta z instrukcji (słownej, tekstowej i graficznej); dokumentuje i prezentuje wyniki obserwacji i doświadczeń; stosuje technologie informacyjno-komunikacyjne. OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE WYCHOWANIA Zarówno w programie, jak i w całym cyklu edukacyjnym Przyrodo, witaj! jest silnie zaznaczony aspekt wychowawczy. Wyraża się on między innymi w podkreślaniu roli rodziny i pielęgnowaniu przyjaznych kontaktów z innymi ludźmi, w propagowaniu ekologicznego stylu życia i przestrzegania zasad higieny, zachęcaniu do życia oszczędnego (praktyczne wskazówki są zawarte w podręczniku), a także w akcentowaniu elementów wychowania patriotycznego w kontekście przynależności Polski do Unii Europejskiej. Przyczynkiem do uczniowskiej refleksji nad ważnymi odkryciami w dziejach cywilizacji, oszczędnego gospodarowania nieodnawialnymi źródłami energii, najnowszymi odkryciami w dziedzinie nauk przyrodniczych, a także losem ludzi będących w trudnej sytuacji życiowej jest niewątpliwie kończący cykl dział Osiągnięcia człowieka. Cele w zakresie wychowania: Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za środowisko. Wskazywanie zachowań sprzyjających bezpieczeństwu ludzi i przyrody. Ułatwienie nabywania umiejętności dbania o swoje zdrowie. Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny. Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną. Przygotowanie uczniów do okresu dojrzewania, do zaakceptowania jego przejawów fizycznych i psychicznych, we współpracy z rodzicami i rodziną. Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni. Kształtowanie postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej. Kształtowanie więzi z krajem ojczystym i świadomości obywatelskiej. Rozwijanie szacunku dla dobra wspólnego i postaw prospołecznych. Kształtowanie szacunku dla własnego państwa. Kształtowanie odpowiedzialności za skutki własnych działań i decyzji. 15

Program nauczania Przyrodo, witaj! CELE ETAPOWE DLA POSZCZEGÓLNYCH KLAS I PROPONOWANY PRZYDZIAŁ GODZIN Klasa 4 W klasie 4. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: prowadzenia prostych obserwacji i doświadczeń przyrodniczych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa, planowania i dokumentowania doświadczeń i obserwacji, efektywnego uczenia się i prawidłowego urządzenia miejsca do nauki, wskazywania czynników pozytywnie i negatywnie wpływających na samopoczucie i radzenie sobie z czynnikami oddziałującymi niekorzystnie, nawiązywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi, z uwzględnieniem kwestii koleżeństwa i przyjaźni, opiekowania się zwierzętami i roślinami w swoim domu i w pracowni szkolnej oraz brania za nie odpowiedzialności, przestrzegania zasad higieny podczas czynności związanych z opieką nad roślinami i zwierzętami domowymi, rozpoznawania roślin trujących lub szkodliwych dla człowieka, rozróżniania przemian odwracalnych i nieodwracalnych zachodzących w domu, badania świata substancji, określania właściwości różnych substancji i wskazywania możliwości ich zastosowania w różnych przedmiotach, dostrzegania i opisywania zjawisk zachodzących w najbliższym otoczeniu związanych ze zmianami składników pogody i pór roku, rozróżniania składników pogody i porównywania cech pogody w różnych porach roku, wyznaczania kierunków w terenie, orientowania się w terenie z podawaniem kierunków głównych i pośrednich, orientowania i czytania mapy topograficznej, a także posługiwania się nią, orientowania i czytania planu miasta, okolicy, posługiwania się prostymi przyrządami pomiarowymi, rozróżniania form ukształtowania terenu, obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwierząt żyjących w różnych siedliskach, korzystania z atlasu przyrodniczego, rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt w okolicy, dostrzegania prostych zależności występujących w różnych środowiskach, w tym w lesie, na polu, na łące, dostrzegania i rozpoznawania potrzeb ochrony przyrody w najbliższej okolicy, dostrzegania i opisywania miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka, proponowania działań sprzyjających środowisku przyrodniczemu, uświadomienia konieczności planowania budżetu domowego. Klasa 5 W klasie 5. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów klasa 4 Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. PRZYRODA I JA 8 11 2. JA, ROŚLINY I ZWIERZĘTA 7 10 3. KUCHNIA JAKO LABORATORIUM 9 12 4. PRZYRODA SIĘ ZMIENIA 7 10 5. POGODA JEST ZAWSZE 8 11 6. WYCIECZKI PO OKOLICY 9 14 7. OBSERWACJE ŻYCIA W OKOLICY 11 16 8. OCHRONA ŚRODOWISKA 8 13 Razem 67 97 16

Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania obliczania rzeczywistej odległości w terenie z wykorzystaniem podziałki liniowej, korzystania z różnych rodzajów map (poziomicowej, hipsometrycznej, politycznej, administracyjnej, krajobrazowej, surowców mineralnych, samochodowej, turystycznej), rysowania, czytania i posługiwania się prostymi szkicami terenu, korzystania z atlasu przyrodniczego, planowania wycieczek z wykorzystaniem map, orientowania się na mapie Polski, odczuwania więzi z krajem ojczystym i szacunku dla państwa polskiego, szacunku dla wspólnego dobra i postawy prospołecznej, patriotyzmu związanego z tożsamością kultury regionalnej, porównywania krajobrazów na podstawie własnych doświadczeń, filmów, map i fotografii, dostrzegania i opisywania walorów krajobrazowych swojej okolicy i całej Polski, lokalizowania na mapie Europy Polski oraz państw z nią sąsiadujących, rozróżniania skał charakterystycznych dla miejsca zamieszkania, opisywania składników gleby oraz organizmów ją zamieszkujących, wskazywania znaczenia organizmów glebowych i warstwy próchnicznej gleby w odniesieniu do żyzności gleby, charakteryzowania wybranych krajobrazów Polski, wskazywania zależności pomiędzy cechami krajobrazu a formami działalności człowieka, rozpoznawania form ochrony przyrody i przestrzegania zasad, które ich dotyczą, określania podstawowych prawidłowości w funkcjonowaniu poszczególnych narządów i ich układów w organizmie, opisywania własności światła i dźwięku, charakteryzowania etapów rozwoju człowieka, wskazywania możliwości aktywnego spędzania wolnego czasu w bezpieczny sposób, przestrzegania higieny na co dzień, w tym zasad odpoczynku, odżywiania się i aktywności ruchowej niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, przestrzegania zasad higieny na wszystkich etapach rozwoju (ze szczególnym podkreśleniem okresu dojrzewania), wskazywania możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych, uzasadniania negatywnego wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na zdrowie człowieka, przestrzegania zasad zdrowego stylu życia i uzasadniania konieczności ich stosowania. Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów klasa 5 Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. PRZED WYPRAWĄ PO POLSCE 7 12 2. POLSKA I JEJ SĄSIEDZI 12 15 3. KRAJOBRAZY POLSKI 15 20 4. MÓJ ORGANIZM 8 11 5. ROZWIJAM SIĘ I POZNAJĘ OTOCZENIE 9 14 6. MOJE ZDROWIE 10 13 7. JAK ZACHOWAĆ ZDROWIE? 7 12 Razem 68 97 17

Program nauczania Przyrodo, witaj! Klasa 6 W klasie 6. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: charakteryzowania czynników warunkujących życie w wodzie i na lądzie, obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwierząt żyjących w różnych siedliskach, wskazywania przystosowań w budowie zewnętrznej roślin i zwierząt do środowiska życia, dostrzegania i przedstawiania prostych zależności występujących w różnych środowiskach, opisywania sposobów odżywiania się, oddychania i rozmnażania organizmów żyjących w różnych środowiskach, określania następstw ruchu obrotowego i obiegowego Ziemi, określania położenia Ziemi we wszechświecie, rozpoznawania różnorodnych krajobrazów świata, wskazywania przystosowań organizmów do warunków życia w różnych strefach klimatycznych, pomiaru masy i gęstości ciał, wskazywania możliwości wyznaczania drogi i czasu jej przebiegu, obliczania prędkości ciał, określania sposobów bezpiecznego posługiwania się urządzeniami elektrycznymi dostępnymi w gospodarstwie domowym, budowania prostego kompasu, charakteryzowania własności magnesów, dostrzegania i określania zależności między rozwojem nauki a osiągnięciami techniki, oceniania ważności problemów dotykających mieszkańców Ziemi, uzasadniania konieczności prowadzenia zrównoważonego rozwoju, życia w zgodzie z naturą. PROPOZYCJE WYKORZYSTANIA LEKCJI POZOSTAJĄCYCH DO DYSPOZYCJI NAUCZYCIELA Po każdym dziale w kolejnych klasach jest zaplanowana lekcja powtórzeniowa oraz sprawdzian. Lekcje te stanowią integralną część programu nauczania i nie należy ich pomijać. Godziny pozostające do dyspozycji nauczyciela warto przeznaczyć na rozmowy z uczniami na temat prac badawczych, wskazanie propozycji nowych badań i obserwacji oraz zajęcia terenowe i warsztatowe. Efektem tych rozmów powinny być wspólnie prowadzone doświadczenia i obserwacje. Należy wykorzystać karty pracy zawarte w zeszytach do zajęć warsztatowych. Podczas takich lekcji uczniowie mogą sami się przekonać, że to, o czym była mowa w sali lekcyjnej ma odzwierciedlenie w naturze i życiu codziennym. W terenie przyrodę można poznawać za pomocą wszystkich zmysłów, oczywiście z zachowaniem należytej ostrożności podczas jej obserwowania. Dla uczniów 10 12, a niebawem 9 11-letnich ma to szczególne znaczenie, ponieważ daje im możliwość uczenia się przez przeżywanie. Jeżeli wystarczy czasu, nauczyciel może przeprowadzać dodatkowe doświadczenia, a także zachęcać uczniów do poszukiwania w różnych źródłach nowych informacji, ich gromadzenia i prezentowania. Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów klasa 6 Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. ŻYCIE W GLEBIE I W WODZIE 6 12 2. ORGANIZMY NAJBLIŻSZEJ OKOLICY 6 12 3. FUNKCJONOWANIE ORGANIZMÓW 8 11 4. PLANETA ZIEMIA 11 16 5. KRAJOBRAZY ZIEMI 11 14 6. PRAWA FIZYKI 11 16 7. POWTÓRZENIE WIADOMOŚCI Z PRZYRODY PRZED GIMNAZJUM 8 8 8. OSIĄGNIĘCIA CZŁOWIEKA 7 7 Razem 68 96 18

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! 3. Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! Zestawienie wymagań dla ucznia zawartych w Podstawie programowej i tematów lekcji cyklu Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 1.1) Wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na jego samopoczucie w szkole oraz w domu i proponuje sposoby eliminowania czynników negatywnych; 1.2) wyjaśnia znaczenie odpoczynku (w tym snu), odżywiania się i aktywności ruchowej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu; 4.10: Z kim spotykasz się w szkole? 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 6: Moje zdrowie 1.3) wymienia zasady prawidłowego uczenia się i stosuje je w życiu; 4.9: Jak się uczyć i po co? 1.4) opisuje prawidłowo urządzone miejsce do nauki ucznia szkoły podstawowej; 4.9: Jak się uczyć i po co? 1.5) uzasadnia potrzebę planowania zajęć w ciągu dnia i tygodnia; prawidłowo planuje i realizuje swój rozkład zajęć 5. dział 6: Moje zdrowie w ciągu dnia; 1.6) nazywa zmysły człowieka i wyjaśnia ich rolę w poznawaniu przyrody, stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych; 1.7) podaje przykłady przyrządów ułatwiających obserwację przyrody (lupa, mikroskop, lornetka), opisuje ich zastosowanie, posługuje się nimi podczas prowadzonych obserwacji; 1.8) podaje przykłady roślin i zwierząt hodowanych przez człowieka, w tym w pracowni przyrodniczej, i wymienia podstawowe zasady opieki nad nimi; 1.9) rozpoznaje i nazywa niektóre rośliny (w tym doniczkowe) zawierające substancje trujące lub szkodliwe dla człowieka i podaje zasady postępowania z nimi. 4.2: Sposoby poznawania przyrody 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 4.3: Co jest pomocne w poznawaniu przyrody? 4.4: Jak zobaczyć to, co niewidoczne gołym okiem? 4.5: Jak obserwować preparat pod mikroskopem? 4.6: Jak planować, prowadzić i dokumentować obserwacje? 6. dział 3: Funkcjonowanie organizmów 4.11: W szkole opiekujesz się roślinami i zwierzętami 4.12: Zwierzęta w naszych domach 4.14: Rośliny są ozdobą domu 4.11: W szkole opiekujesz się roślinami i zwierzętami 4.14: Rośliny są ozdobą domu 4.58: Poznajesz rośliny nieużytków i rośliny trujące 2.1) wyznacza kierunki na widnokręgu za pomocą kompasu, gnomonu; 4.40: Jak wyznaczyć kierunki geograficzne? 2.2) obserwuje widomą wędrówkę Słońca w ciągu doby, miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca, w zależności 4.25: Obserwujesz zmiany położenia Słońca na niebie od pory roku, wskazuje zależność między wysokością Słońca a długością cienia; 2.3) orientuje plan, mapę w terenie, posługuje się legendą; 4.42: Jak czytać mapę topograficzną? 4.44: Jak wyznaczyć trasę wycieczki? 5. dział 1: Przed wyprawą po Polsce 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 19

Program nauczania Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 2.4) identyfikuje na planie i mapie topograficznej miejsce obserwacji i obiekty w najbliższym otoczeniu, określa wzajemne położenie obiektów na planie, mapie topograficznej i w terenie; 2.5) posługuje się podziałką liniową do określania odległości, porównuje odległość na mapie z odległością rzeczywistą w terenie; 4.42: Jak czytać mapę topograficzną? 4.44: Jak wyznaczyć trasę wycieczki? 5. dział 1: Przed wyprawą po Polsce 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 4.41: Do czego służy podziałka? 4.45: Jak wykonać pomiary w terenie? 5. dział 1: Przed wyprawą po Polsce 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 2.6) wykonuje pomiary np. taśmą mierniczą, szacuje odległości i wysokości w terenie; 4.41: Do czego służy podziałka? 4.43: Poznajesz formy ukształtowania powierzchni Ziemi 4.45: Jak wykonać pomiary w terenie? 2.7) rozróżnia w terenie i na modelu formy wypukłe i wklęsłe, wskazuje takie formy na mapie poziomicowej. 4.43: Poznajesz formy ukształtowania powierzchni Ziemi 5. dział 1: Przed wyprawą po Polsce 3.1) obserwuje wszystkie fazy rozwoju rośliny, dokumentuje obserwacje; 4.6: Jak planować, prowadzić i dokumentować obserwacje? 4.7: Czym jest doświadczenie przyrodnicze? 4.13: Jak jest zbudowana roślina? 6. dział 2: Organizmy najbliższej okolicy 3.2) obserwuje i nazywa zjawiska atmosferyczne zachodzące w Polsce; 4.28: Jak woda krąży w przyrodzie? 4.36: Co jest przyczyną burzy? 3.3) obserwuje i rozróżnia stany skupienia wody, bada doświadczalnie zjawiska: parowania, skraplania, topnienia i zamarzania (krzepnięcia) wody; 3.4) posługuje się pojęciem drobina jako najmniejszym elementem budującym materię, prezentuje za pomocą modelu drobinowego trzy stany skupienia ciał (substancji); 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.28: Jak woda krąży w przyrodzie? 4.16: Świat jest zbudowany z substancji 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 3.5) opisuje skład materii jako zbiór różnego rodzaju drobin tworzących różne substancje i ich mieszaniny; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.20: Do czego służy sito? 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 3.6) prezentuje na modelu drobinowym właściwości ciał stałych, cieczy i gazów (kształt i ściśliwość); 4.16: Świat jest zbudowany z substancji 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 3.7) podaje przykłady ruchu drobin w gazach i cieczach (dyfuzja) oraz przedstawia te zjawiska na modelu lub schematycznym rysunku; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 20

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! 3.8) obserwuje proste doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną ciał stałych oraz przeprowadza, na podstawie instrukcji, doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną gazów i cieczy; 3.9) podaje przykłady występowania i wykorzystania rozszerzalności cieplnej ciał w życiu codziennym, wyjaśnia zasadę działania termometru cieczowego; 3.10) wykonuje i opisuje proste doświadczenia wykazujące istnienie powietrza i ciśnienia atmosferycznego; buduje na podstawie instrukcji prosty wiatromierz i wykorzystuje go w prowadzeniu obserwacji; 3.11) wymienia nazwy składników pogody (temperatura powietrza, opady i ciśnienie atmosferyczne, kierunek i siła wiatru) oraz przyrządów służących do ich pomiaru, podaje jednostki pomiaru temperatury i opadów stosowane w meteorologii; 4.27: Dlaczego koła pociągu stukają o szyny? 4.27: Dlaczego koła pociągu stukają o szyny? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 4.32: Jak zmierzyć temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne? 4.33: Jak zmierzyć wilgotność powietrza i siłę wiatru? 4.32: Jak zmierzyć temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne? 4.34: Jak powstają opady i osady atmosferyczne? 3.12) obserwuje pogodę, mierzy temperaturę powietrza oraz określa kierunek i siłę wiatru, rodzaje opadów i osadów, stopień zachmurzenia nieba, prowadzi kalendarz pogody; 3.13) opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku, dostrzega zależność między wysokością Słońca, długością dnia a temperaturą powietrza w ciągu roku. 4.34: Jak powstają opady i osady atmosferyczne? 4.35: Dlaczego tęcza jest kolorowa? 4.36: Co jest przyczyną burzy? 4.37: Czy pogodę można przewidzieć? 4.38: Prowadzisz kalendarz pogody 4.26: Jakie zmiany przynoszą pory roku? 4.25: Obserwujesz zmiany położenia Słońca na niebie 4.37: Czy pogodę można przewidzieć? 4.1) rozpoznaje w terenie przyrodnicze (nieożywione i ożywione) oraz antropogeniczne składniki krajobrazu i wskazuje zależności między nimi; 4.1: Czym będziesz się zajmować na lekcjach przyrody? 4.2) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie na lądzie; 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 4.3) obserwuje i nazywa typowe organizmy lasu, łąki, pola uprawnego; 4.49: Jakie rośliny i zwierzęta żyją w twojej okolicy? 4.50: Wyruszasz na wycieczkę do lasu 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie 4.53: Jakie organizmy żyją na łące? 4.54: Jakie znaczenie mają łąki? 4.55: Co uprawia się na polach? 4.56: Jak się wykorzystuje rośliny użytkowe? 4.4) opisuje przystosowania budowy zewnętrznej i czynności życiowych organizmów lądowych do środowiska życia, na przykładach obserwowanych organizmów; 4.49: Jakie rośliny i zwierzęta żyją twojej okolicy? 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie 4.57: Jak powstają owoce? 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 6. dział 2: Organizmy najbliższej okolicy 6. dział 3: Funkcjonowanie organizmów 4.5) wskazuje organizmy samożywne i cudzożywne oraz podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się; 6. dział 3: Funkcjonowanie organizmów 21

Program nauczania Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 4.6) przedstawia proste zależności pokarmowe zachodzące między organizmami lądowymi, posługując się modelem 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie lub schematem; 4.7) rozpoznaje i nazywa warstwy lasu, charakteryzuje panujące w nich warunki abiotyczne; 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 4.8) obserwuje zjawiska zachodzące w cieku wodnym, określa kierunek i szacuje prędkość przepływu wody, rozróżnia prawy i lewy brzeg; 4.47. Obserwujesz rzekę w swojej okolicy 4.9) rozróżnia i opisuje rodzaje wód powierzchniowych; 4.46: Co to są wody powierzchniowe? 4.10) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie w wodzie; 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 4.11) obserwuje i nazywa typowe rośliny i zwierzęta żyjące w jeziorze lub rzece, opisuje przystosowania ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych do środowiska życia; 4.12) przedstawia proste zależności pokarmowe występujące w środowisku wodnym, posługując się modelem lub schematem; 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 6. dział 4: Planeta Ziemia 4.13) rozpoznaje i nazywa skały typowe dla miejsca zamieszkania: piasek, glina i inne charakterystyczne dla okolicy; 5. dział 3: Krajobrazy Polski 4.14) opisuje glebę, jako zbiór składników nieożywionych i ożywionych, wyjaśnia znaczenie organizmów glebowych i próchnicy w odniesieniu do żyzności gleby. 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 5.1) prowadzi obserwacje i proste doświadczenia wykazujące zanieczyszczenie najbliższego otoczenia (powietrza, wody, gleby); 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 4.47: Obserwujesz rzekę w swojej okolicy 4.62: Badasz wpływ substancji na rośliny 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 1: Życie w glebie i w wodzie 5.2) wyjaśnia wpływ codziennych zachowań w domu, w szkole, w miejscu zabawy na stan środowiska; 4.64: Domowe wydatki można ograniczyć 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 5.3) proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu; 4.63: Co to jest rolnictwo ekologiczne? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 5.4) podaje przykłady miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka; 4.61: Zanieczyszczenia środowiska zagrażają organizmom 5.5) podaje przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu środowiska na zdrowie człowieka. 4.61: Zanieczyszczenia środowiska zagrażają organizmom 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 6.1) wymienia znane właściwości substancji (woda, cukier, sól kuchenna) i ich mieszanin (ocet, sok cytrynowy) występujące w jego otoczeniu; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.19: Jak powstają kryształy? 4.23: Co wiesz o gotowaniu jaj i pieczeniu ciasta? 4.29: Dlaczego lód pływa? 22

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! 6.2) porównuje masy ciał o tej samej objętości, lecz wykonanych z różnych substancji; 4.29: Dlaczego lód pływa? 6. dział 6: Prawa fizyki 6.3) identyfikuje, na podstawie doświadczenia, ciała (substancje) dobrze i słabo przewodzące ciepło; 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 6. dział 6: Prawa fizyki 6.4) podaje przykłady przedmiotów wykonanych z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych; 4.16: Świat zbudowany jest z substancji 6. dział 6: Prawa fizyki 6.5) podaje przykłady zastosowania różnych substancji w przedmiotach codziennego użytku, odwołując się do właściwości tych substancji; 6.6) bada wpływ czynników takich jak: woda, powietrze, temperatura, gleba na przedmioty zbudowane z różnych substancji; 6.7) wykazuje doświadczalnie wpływ różnych substancji i ich mieszanin (np. soli kuchennej, octu, detergentów) na wzrost i rozwój roślin, dokumentuje i prezentuje wyniki doświadczenia; 6.8) uzasadnia potrzebę segregacji odpadów, wskazując na możliwość ich ponownego przetwarzania (powołując się na właściwości substancji). 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 4.29: Dlaczego lód pływa? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.62: Badasz wpływ substancji na rośliny 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 7.1) rozpoznaje na mapie hipsometrycznej niziny, wyżyny i góry; 5. dział 1: Przed wyprawą po Polsce 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 5. dział 3: Krajobrazy Polski 7.2) charakteryzuje wybrane krajobrazy Polski: gór wysokich, wyżyny wapiennej, nizinny, pojezierny, nadmorski, wielkomiejski, przemysłowy, rolniczy oraz wskazuje je na mapie; 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 5. dział 3: Krajobrazy Polski 7.3) podaje przykłady zależności między cechami krajobrazu a formami działalności człowieka; 5. dział 3: Krajobrazy Polski 7.4) wymienia formy ochrony przyrody stosowane w Polsce, wskazuje na mapie parki narodowe, podaje przykłady rezerwatów przyrody, pomników przyrody i gatunków objętych ochroną, występujących w najbliższej okolicy; 7.5) wymienia najważniejsze walory turystyczne największych miast Polski, ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy, Krakowa, Gdańska; 4.60: Jak możesz chronić przyrodę w twojej okolicy? 5. dział 3: Krajobrazy Polski 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 7.6) lokalizuje na mapie Europy: Polskę oraz państwa sąsiadujące z Polską i ich stolice; 5. dział 2: Polska i jej sąsiedzi 7.7) opisuje krajobrazy wybranych obszarów Europy (śródziemnomorski, alpejski), rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie. 5. dział 3: Krajobrazy Polski 6. dział 5: Krajobrazy Ziemi 8.1) nazwy układów narządów budujących organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, wskazuje na planszy główne narządy tych układów: a) układ kostny elementy układu: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, kończyny górne, kończyny dolne, b) układ oddechowy jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela, płuca, c) układ pokarmowy jama ustna, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbytnica, d) układ krwionośny serce, naczynia krwionośne: żyły i tętnice, e) układ rozrodczy żeński jajniki, jajowody, macica, pochwa i układ rozrodczy męski jądra, nasieniowody, prącie; 5. dział 4: Mój organizm 23

Program nauczania Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 8.2) wymienia podstawowe funkcje poznanych układów człowieka; 5. dział 6: Mój organizm 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.3) rozpoznaje i nazywa, na podstawie opisu, fotografii lub rysunku, etapy rozwoju człowieka (zarodkowy i płodowy, okres noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, szkolny, wieku dorosłego, starości); 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.4) opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaę otoczenie 8.5) wykazuje doświadczalnie, że czynnikiem niezbędnym do spalania jest tlen, identyfikuje produkty spalania i oddychania: dwutlenek węgla, para wodna oraz podaje ich nazwy; 6. dział 3: Funkcjonowanie organizmów 8.6) opisuje rolę zmysłów w odbieraniu wrażeń ze środowiska zewnętrznego; 5. dział 4: Mój organizm 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.7) bada właściwości ogniskujące lupy, powstawanie obrazu widzianego przez lupę i podaje przykłady zastosowania lupy; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.8) wskazuje rodzaje źródeł dźwięku, bada doświadczalnie zależność powstającego dźwięku od np. naprężenia i długości struny; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.9) bada rozchodzenie się dźwięków w powietrzu i ciałach stałych; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 8.10) porównuje prędkości rozchodzenia się dźwięku i światła na podstawie obserwacji zjawisk przyrodniczych, doświadczeń lub pokazów. 4.36: Co jest przyczyną burzy? 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 9.1) podaje przykłady negatywnego wpływu wybranych gatunków zwierząt, roślin, grzybów, bakterii i wirusów na zdrowie człowieka, wymienia zachowania zapobiegające chorobom przenoszonym i wywoływanym przez nie; 9.2) wymienia zasady postępowania z produktami spożywczymi od momentu zakupu do spożycia (termin przydatności, przechowywanie, przygotowywanie posiłków); 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 5. dział 6: Moje zdrowie 9.3) wymienia zasady prawidłowego odżywiania się i stosuje je; 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 9.4) podaje i stosuje zasady dbałości o własne ciało (higiena skóry, włosów, zębów, paznokci oraz odzieży); 5. dział 6: Moje zdrowie 9.5) charakteryzuje podstawowe zasady ochrony narządów wzroku i słuchu; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaję otoczenie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 9.6) wyjaśnia znaczenie ruchu i ćwiczeń fizycznych w utrzymaniu zdrowia; 5. dział 6: Moje zdrowie 9.7) podaje przykłady właściwego spędzania wolnego czasu, z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa w czasie gier i zabaw ruchowych oraz poruszania się po drodze; 9.8) opisuje zasady udzielania pierwszej pomocy w niektórych urazach (stłuczenia, zwichnięcia, skaleczenia, złamania, ukąszenia, użądlenia), potrafi wezwać pomoc w różnych sytuacjach; 9.9) podaje przykłady zachowań i sytuacji, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu człowieka (np. niewybuchy i niewypały, pożar, wypadek drogowy, jazda na łyżwach lub kąpiel w niedozwolonych miejscach); 9.10) wyjaśnia znaczenie symboli umieszczonych np. na opakowaniach środków czystości i korzysta z produktów zgodnie z ich przeznaczeniem; 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 5. dział 6: Moje zdrowie 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 24

Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj! 9.11) wymienia podstawowe zasady bezpiecznego zachowania się w domu, w tym posługiwania się urządzeniami elektrycznymi, korzystania z gazu, wody; 9.12) wyjaśnia negatywny wpływ alkoholu, nikotyny i substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka, podaje propozycje asertywnych zachowań w przypadku presji otoczenia; 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 6. dział 6 Prawa fizyki 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 9.13) wymienia zasady zdrowego stylu życia i uzasadnia konieczność ich stosowania. 5. dział 7: Jak zachować zdrowie? 10.1) podaje przykłady zjawisk elektrycznych w przyrodzie (np. wyładowania atmosferyczne, elektryzowanie się włosów podczas czesania); 4.36 Co jest przyczyną burzy? 6. dział 6: Prawa fizyki 10.2) demonstruje elektryzowanie się ciał i ich oddziaływania na przedmioty wykonane z różnych substancji; 6. dział 6: Prawa fizyki 10.3) wymienia źródła prądu elektrycznego i dobiera je do odbiorników, uwzględniając napięcie elektryczne; 6. dział 6: Prawa fizyki 10.4) opisuje skutki przepływu prądu w domowych urządzeniach elektrycznych, opisuje i stosuje zasady bezpiecznego 6. dział 6: Prawa fizyki obchodzenia się z urządzeniami elektrycznymi; 10.5) buduje prosty obwód elektryczny i wykorzystuje go do sprawdzania przewodzenia prądu elektrycznego przez różne 6. dział 6: Prawa fizyki ciała (substancje); 10.6) uzasadnia potrzebę i podaje sposoby oszczędzania energii elektrycznej; 6. dział 6: Prawa fizyki 5. dział 8: Ochrona środowiska 10.7) bada i opisuje właściwości magnesów oraz ich wzajemne oddziaływanie, a także oddziaływanie na różne substancje; 6. dział 6: Prawa fizyki 10.8) buduje prosty kompas i wyjaśnia zasadę jego działania, wymienia czynniki zakłócające prawidłowe działanie kompasu. 6. dział 6: Prawa fizyki 11.1) opisuje kształt Ziemi z wykorzystaniem jej modelu globusa; 6. dział 4: Planeta Ziemia 11.2) wymienia nazwy planet Układu Słonecznego i porządkuje je według odległości od Słońca; 6. dział 4: Planeta Ziemia 11.3) wyjaśnia założenia teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika; 6. dział 5: Planeta Ziemia 11.4) bada doświadczalnie prostoliniowe rozchodzenie się światła i jego konsekwencje, np. camera obscura, cień; 5. dział 5: Rozwijam się i poznaje otoczenie 11.5) bada zjawisko odbicia światła: od zwierciadeł, powierzchni rozpraszających, elementów odblaskowych; podaje 5. dział 5: Rozwijam się i poznaje otoczenie przykłady stosowania elementów odblaskowych dla bezpieczeństwa; 11.6) prezentuje za pomocą modelu ruch obiegowy i obrotowy Ziemi; 6. dział 4: Planeta Ziemia 11.7) odnajduje zależność między ruchem obrotowym Ziemi a zmianą dnia i nocy; 6. dział 4: Planeta Ziemia 11.8) wykazuje zależność między ruchem obiegowym Ziemi a zmianami pór roku. 6. dział 4: Planeta Ziemia 12.1) wskazuje na globusie: bieguny, równik, południk zerowy i 180, półkule, kierunki główne oraz lokalizuje kontynenty, oceany i określa ich położenie względem równika i południka zerowego; 6. dział 4: Planeta Ziemia 12.2) wskazuje na mapie świata: kontynenty, oceany, równik, południk zerowy i 180, bieguny; 6. dział 4: Planeta Ziemia 12.3) charakteryzuje wybrane organizmy oceanu, opisując ich przystosowania w budowie zewnętrznej do życia na różnej głębokości; 6. dział 4: Planeta Ziemia 25

Program nauczania Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 12.4) opisuje przebieg największych wypraw odkrywczych, w szczególności Krzysztofa Kolumba i Ferdynanda Magellana. 6. dział 4: Planeta Ziemia 13.1) charakteryzuje warunki klimatyczne i przystosowania do nich wybranych organizmów w następujących krajobrazach strefowych: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry, pustyni lodowej; 13.2) opisuje krajobrazy świata, w szczególności: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry, pustyni lodowej, rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie; 6. dział 5: Krajobrazy Ziemi 6. dział 5: Krajobrazy Ziemi 13.3) rozpoznaje i nazywa organizmy roślinne i zwierzęce typowe dla poznanych krajobrazów; 6. dział 5: Krajobrazy Ziemi 13.4) podaje przykłady współzależności między składnikami krajobrazu, zwłaszcza między klimatem (temperatura 6. dział 5: Krajobrazy Ziemi powietrza, opady atmosferyczne) a rozmieszczeniem roślin i zwierząt. 14.1) podaje przykłady przemian odwracalnych: topnienie, krzepnięcie i nieodwracalnych: ścinanie białka, korozja; 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.23: Co wiesz o gotowaniu jaj i pieczeniu ciasta? 4.29: Dlaczego lód pływa? 14.2) odróżnia pojęcia: rozpuszczanie i topnienie, podaje przykłady tych zjawisk z życia codziennego; 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 14.3) bada doświadczalnie czynniki wpływające na rozpuszczanie substancji: temperatura, mieszanie; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 14.4) podaje i bada doświadczalnie czynniki wywołujące topnienie i krzepnięcie (temperatura) oraz parowanie i skraplanie (temperatura, ruch powietrza, rodzaj cieczy, wielkość powierzchni); 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 14.5) odróżnia mieszaniny jednorodne od niejednorodnych, podaje przykłady takich mieszanin z życia codziennego; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.19: Jak postają kryształy? 4.20: Do czego służy sito? 14.6) proponuje sposoby rozdzielania mieszanin jednorodnych i niejednorodnych (filtrowanie, odparowanie, przesiewanie). 4.19: Jak powstają kryształy? 4.20: Do czego służy sito? 15.1) opisuje różne rodzaje ruchu; 6. dział 6: Prawa fizyki 15.2) interpretuje prędkość jako drogę przebytą w jednostce czasu, wyznacza doświadczalnie prędkość swojego ruchu, 6. dział 6: Prawa fizyki np. marszu lub biegu; 15.3) bada doświadczalnie siłę tarcia i oporu powietrza oraz wody, określa czynniki, od których te siły zależą, podaje 6. dział 6: Prawa fizyki przykłady zmniejszania i zwiększania siły tarcia i oporu w przyrodzie i przez człowieka oraz ich wykorzystanie w życiu codziennym. 26

Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia 4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia KLASA CZWARTA Dział 1. Przyroda i ja Zakres treści programowych: Przyroda żywa (ożywiona) i nieożywiona. Obserwacje przyrodnicze. Rola zmysłów. Planowanie, prowadzenie i dokumentowanie obserwacji przyrodniczych. Doświadczenia przyrodnicze. wskazuje elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, uzasadnia, że człowiek jest elementem przyrody, określa znaczenie zmysłów człowieka w poznawaniu przyrody, wymienia przykłady urządzeń ułatwiających obserwację, podaje zasady obserwacji mikroskopowych, wskazuje źródła wiedzy o przyrodzie, planuje i dokumentuje obserwacje przyrodnicze, właściwie planuje proste doświadczenia przyrodnicze. Dział 2. Ja, rośliny i zwierzęta Zakres treści programowych: Znaczenie i zasady uczenia się. Czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na samopoczucie ucznia. Kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Uczniowie niepełnosprawni w klasie. Wyposażenie pracowni przyrodniczej. Zwierzęta i rośliny domowe zasady opieki. Budowa i życie roślin. Wymagania życiowe organizmów. wymienia zasady efektywnego uczenia się, podaje przykłady czynników pozytywnie i negatywnie wpływających na samopoczucie, wskazuje możliwości eliminowania czynników negatywnie wpływających na samopoczucie, wskazuje podstawowe zasady obowiązujące w kontaktach z rówieśnikami i nauczycielami, podaje przykłady zwierząt i roślin hodowanych w pracowni przyrodniczej i w domu oraz wskazuje zasady opieki nad nimi, uzasadnia, dlaczego trzymanie zwierząt w domu to nie tylko przyjemność, ale także odpowiedzialność, wyjaśnia, dlaczego zwierzęta mają prawo do godnego życia, wskazuje przykłady roślin doniczkowych trujących lub szkodliwych dla zdrowia człowieka, rozpoznaje organy roślinne i przedstawia ich rolę w życiu rośliny. Dział 3. Kuchnia jako laboratorium Zakres treści programowych: Substancje wokół nas. Przemiany nieodwracalne i odwracalne w życiu codziennym. Mieszaniny jednorodne i niejednorodne, roztwory w kuchni. Rozdzielanie mieszanin. Trzy stany skupienia substancji na przykładzie wody. Dyfuzja w cieczach. rozpoznaje na modelu trzy stany skupienia substancji, dokonuje podziału ciał stałych, podaje przykłady różnych substancji, określa ich stan skupienia, omawia znaczenie przewodnictwa cieplnego ciał stałych w życiu codziennym, odróżnia przemiany nieodwracalne (np. ścinanie białka, smażenie, korozję) od przemian odwracalnych (np. topnienie, krzepnięcie, parowanie, skraplanie), wskazuje warunki, w jakich zachodzą zmiany stanów skupienia substancji, odróżnia mieszaniny jednorodne od niejednorodnych, proponuje metody rozdzielania mieszanin (np. odparowanie, filtrowanie, przesiewanie), omawia zjawisko dyfuzji w cieczach na przykładzie lub modelu. Dział 4. Przyroda się zmienia Zakres treści programowych: Pozorna wędrówka Słońca. Pory roku. Rozszerzalność temperaturowa ciał stałych, cieczy i gazów. Krążenie wody w przyrodzie. Właściwości fizyczne powietrza. Ciśnienie atmosferyczne. Dyfuzja w gazach. prowadzi obserwacje pozornego ruchu Słońca po niebie, prowadzi obserwacje zmiany długości cienia w zależności od wysokości Słońca nad widnokręgiem, podaje cechy pór roku występujących w Polsce, dostrzega zmiany w krajobrazie w poszczególnych porach roku i podaje ich nazwy, określa prawidłowy sposób ubierania się w zależności od pogody, wymienia dobre przewodniki cieplne i izolatory oraz podaje możliwości ich zastosowania, podaje przykłady z najbliższego otoczenia dotyczące rozszerzalności temperaturowej ciał stałych, cieczy i gazów, omawia schemat krążenia wody w przyrodzie, opisuje skutki zamarzania wody, wymienia cechy fizyczne powietrza, opisuje proste doświadczenie wykazujące istnienie powietrza, wykonuje proste doświadczenie wykazujące istnienie ciśnienia atmosferycznego, opisuje wyniki dyfuzji substancji w powietrzu. 27

Program nauczania Przyrodo, witaj! Dział 5. Pogoda jest zawsze Zakres treści programowych: Proste obserwacje pogody. Prognoza pogody i jej znaczenie dla ludzi. Wpływ pogody na życie ludzi. Pochłanianie energii słonecznej przez powierzchnie o różnych barwach. Zjawiska atmosferyczne występujące w ciągu roku w Polsce. Powstawanie wiatru, chmur i deszczu. Powstawanie osadów atmosferycznych. Elektryzowanie się ciał. Wyładowania atmosferyczne w czasie burzy i zabezpieczanie się przed ich skutkami. Rozszczepienie światła białego na przykładzie tęczy. wymienia składniki pogody, dokonuje pomiaru temperatury, ciśnienia atmosferycznego i wilgotności powietrza i podaje wyniki pomiaru w odpowiednich jednostkach, prowadzi proste obserwacje pogody, buduje prosty wiatromierz, rozróżnia opady i osady atmosferyczne, określa zależność między pogodą a sposobem ubierania się ludzi, podaje przykłady elektryzowania ciała, określa piorun jako duże wyładowanie elektryczne, podaje zasady zachowania się podczas wyładowań atmosferycznych, porównuje prędkość rozchodzenia się dźwięku i światła, opisuje warunki niezbędne do zachodzenia zjawiska rozszczepienia światła białego, podaje przykłady symboli pogody i określa ich znaczenie, czyta mapę pogody, prowadzi kalendarz pogody. Dział 6. Wycieczki po okolicy Zakres treści programowych: Metody wyznaczania kierunków na widnokręgu. Plany i mapy, orientacja na planie i mapie. Legenda mapy, znaki topograficzne, podziałka liniowa. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi. Wyznaczanie i planowanie trasy wycieczki. Wykonuje pomiary w terenie (odległości i wysokości obiektów). Obserwacja wód powierzchniowych. wyznacza kierunki geograficzne w terenie, posługuje się skrótami literowymi oznaczającymi kierunki geograficzne, czyta plan miasta z wykorzystaniem legendy, wskazuje różnice między planem a mapą, rozpoznaje w terenie elementy przedstawione na mapie topograficznej, posługuje się podziałką liniową, rozpoznaje w terenie i podaje nazwy formy wklęsłe i wypukłe, wyznacza na mapie trasę wycieczki, wykonuje pomiary w terenie, podaje nazwy rodzajów wód powierzchniowych w najbliższej okolicy i rozpoznaje je na mapie, określa kierunek nurtu rzeki, rozróżnia prawy i lewy brzeg rzeki, prowadzi proste obserwacje czystości wód. Dział 7. Obserwacja życia w okolicy Zakres treści programowych: Drzewa, krzewy i rośliny zielne w najbliższej okolicy. Struktura lasu. Rodzaje lasów iglaste, liściaste i mieszane. Organizmy żyjące w lesie i powiązania między nimi. Zasady zachowania w lesie. Proste zależności pokarmowe występujące w lesie. Łąki organizmy żyjące na łąkach. Znaczenie gospodarcze łąk. Pole uprawne i rośliny uprawniane przez człowieka. Rośliny występujące w sadach. Zwierzęta żyjące na polach i w sadach. Rośliny nieużytków i rośliny trujące. podaje przykłady pospolitych drzew, krzewów i roślin zielnych, wskazuje warstwy lasu i podaje przykłady organizmów, które w nich występują, podaje przykłady powiązań między organizmami w lesie (np. powiązania pokarmowe, dziuple wykorzystywane przez ptaki), rozróżnia lasy iglaste, liściaste i mieszane, rozpoznaje najważniejsze gatunki drzew liściastych i iglastych występujących w Polsce, przedstawia znaczenie lasów, określa, czym jest łąka, a czym pole uprawne, wymienia korzyści, jakie człowiek czerpie z łąk, rozpoznaje najważniejsze gatunki roślin uprawnych i podaje ich zastosowania, wymienia zwierzęta żyjące na łąkach, polach i w sadach, podaje przykłady roślin nieużytków i roślin trujących, określa zasady postępowania z roślinami trującymi. Dział 8. Ochrona środowiska Zakres treści programowych: Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce. Skażenie wód, gleby i powietrza. Skutki skażenia dla organizmów. Wpływ codziennych zachowań na środowisko. Rolnictwo intensywne i ekologiczne. Działania proekologiczne. Rezultaty działań proekologicznych. opisuje formy ochrony przyrody stosowane w Polsce, podaje przyczyny zanieczyszczenia atmosfery, zanieczyszczenia wód, zaśmiecenia Ziemi, wymienia substancje zanieczyszczające powietrze, wodę i glebę, wskazuje skutki działania zanieczyszczeń na rozwój roślin, 28

Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia uzasadnia konieczność ograniczania emisji zanieczyszczeń do środowiska, wymienia sposoby ograniczania zanieczyszczeń (np. segregacja odpadów), wyjaśnia znaczenie określenia recykling, wyjaśnia pojęcie budżetu domowego, określa sposoby ograniczenia wydatków domowych, wskazuje różnice między rolnictwem intensywnym a ekologicznym, wprowadza w życie podstawowe działania proekologiczne, podaje sposoby racjonalnego korzystania z gazu, wody i prądu oraz wykazuje zalety wynikające z takich zachowań. KLASA PIĄTA Dział 1. Przed wyprawą po Polsce Zakres treści programowych: Orientacja w terenie. Plan. Mapa. Skala planu i mapy. Rodzaje map. Odległość rzeczywista i odległość w skali. Poziomice. Wysokość względna i wysokość bezwzględna. Mapa hipsometryczna Polski. posługuje się mapą podczas zajęć terenowych, odczytuje formy ukształtowania terenu na podstawie rysunku poziomicowego, rysuje plany w dobranej, w zależności od potrzeb, skali, rozpoznaje różne rodzaje map, określa przydatność w terenie określonej mapy, przelicza odległości w skali na rzeczywiste odległości w terenie, posługuje się mapą poziomicową: odczytuje wysokości bezwzględne, odczytuje ukształtowanie powierzchni na podstawie mapy hipsometrycznej, porównuje mapę hipsometryczną z innymi mapami tematycznymi, wyciąga proste wnioski z tej analizy. Dział 2. Polska i jej sąsiedzi Zakres treści programowych: Położenie Polski w Europie i na świecie. Podział administracyjny Polski. Najstarsze miasta Polski. Największe miasta Polski, w tym Gdańsk i Kraków. Warszawa stolica Polski. Zabytki kulturowe i przyrodnicze Polski. Państwa sąsiadujące z Polską. określa położenie Polski w Europie, charakteryzuje symbole narodowe Polski godło, flagę, hymn, określa podstawowe zasady zachowania wobec symboli narodowych, wskazuje na mapie administracyjnej Polski województwo, w którym mieszka, oraz województwa sąsiadujące, wyjaśnia znaczenie słowa zabytek, wymienia najstarsze miasta Polski i podaje charakterystyczne dla nich zabytki, charakteryzuje Warszawę jako stolicę Polski, z podkreśleniem jej funkcji, wskazuje zabytki i ciekawe pod względem turystycznym miejsca we własnym mieście i okolicy, planuje wycieczkę na podstawie map samochodowej i turystycznej Polski, wskazuje państwa na mapie Europy, określając ich położenie względem granic Polski, charakteryzuje, na podstawie map tematycznych, warunki naturalne państw sąsiadujących z Polską, krótko opisuje historię UE i wskazuje na mapie Europy państwa należące do wspólnoty. Dział 3. Krajobrazy Polski Zakres treści programowych: Skały i minerały, rodzaje skał. Surowce mineralne. Budowa gleby, rodzaje gleb, profil glebowy. Pasowy układ krain geograficznych Polski. Zróżnicowanie naturalnych krajobrazów krain geograficznych. Morze Bałtyckie. Pobrzeża Południowobałtyckie. Pojezierza. Pas wyżyn. Łańcuchy górskie Karpaty. Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce. rozpoznaje skały występujące w najbliższej okolicy, wymienia surowce mineralne w najbliższej okolicy, opisuje budowę gleby, wyjaśnia, co to jest profil glebowy, wskazuje na mapie niziny, wyżyny i góry oraz rzeki i jeziora, podaje nazwy wybrane krainy należące do poszczególnych pasów i wskazuje na mapie Polski: Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Wielkopolskie, Nizinę Śląską, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Mazowiecką, Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, Wyżynę Kielecko-Sandomierską z Górami Świętokrzyskimi, Wyżynę Lubelską i Roztocze, Kotlinę Sandomierską, Karpaty (w tym Tatry), opisuje dowolną krainę geograficzną na podstawie map w atlasie, wymienia charakterystyczne cechy krajobrazów wybranych krain geograficznych Polski, opisuje piętra roślinności w górach, ocenia walory turystyczno-krajoznawcze wybranych krain Polski, 29

Program nauczania Przyrodo, witaj! wymienia formy ochrony przyrody: parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, gatunkową ochronę organizmów, wskazuje na mapie Polski wybrane parki narodowe utworzone nad morzem, na nizinach, wyżynach i w górach, podaje przykłady grzybów, roślin i zwierząt chronionych. Dział 4. Mój organizm Zakres treści programowych: Człowiek jako organizm. Budowa ciała człowieka. Tkanki, narządy, układy narządów. Układ pokarmowy i odżywianie się. Układ oddechowy i oddychanie. Serce. Krążenie krwi. Układ nerwowy. rozróżnia tkanki, narządy i układy narządów, przedstawia budowę i znaczenie skóry dla życia człowieka, określa, w jaki sposób człowiek się porusza, wskazuje na rysunku i modelu części szkieletu człowieka, wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu pokarmowego, określa rolę układu pokarmowego, wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów, wyjaśnia, na czym polega odżywanie się, wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu oddechowego, określa rolę układu oddechowego, wyjaśnia, na czym polega oddychanie, podaje różnice między oddychaniem a wymianą gazową, wskazuje położenie i rolę serca, wymienia podstawowe zadania krwi, wykazując powiązania układu krwionośnego z innymi układami, określa, w jaki sposób człowiek odbiera wrażenia smakowe i zapachowe, wskazuje położenie mózgu i rdzenia kręgowego w organizmie człowieka, określa zadania mózgu. Dział 5. Rozwijam się i poznaję otoczenie Zakres treści programowych: Właściwości światła. Budowa i funkcje oka. Właściwości dźwięku. Budowa i funkcje ucha. Układ rozrodczy. Dojrzewanie biologiczne. Rozmnażanie się człowieka. Rozwój płodu. Etapy rozwoju człowieka od narodzin do śmierci. określa właściwości światła, opisuje zjawisko odbicia i załamania światła, na przykładach z najbliższego otoczenia, opisuje ogólny schemat budowy oka i wskazuje na planszy elementy jego budowy, wymienia podstawowe zasady ochrony narządów wzroku, określa właściwości dźwięku, wskazuje źródła dźwięku, bada rozchodzenie się dźwięku w różnych substancjach, porównuje szybkość rozchodzenia się dźwięku w powietrzu i ciałach stałych, opisuje ogólny schemat budowy ucha i wskazuje na planszy elementy jego budowy, opisuje powstawanie wrażenia słyszenia, wyjaśnia, jak należy dbać o słuch, opisuje budowę układu rozrodczego mężczyzny i kobiety, wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie, przedstawia etapy rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka, charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie człowieka podczas dojrzewania, uzasadnia, że dojrzewanie jest naturalnym etapem rozwoju każdego człowieka. Dział 6. Moje zdrowie Zakres treści programowych: Pojęcie zdrowia i choroby. Negatywny wpływ zwierząt, roślin, grzybów i bakterii oraz wirusów na zdrowie człowieka. Zasady dbałości o zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne. Składniki odżywcze zawarte w pokarmach i ich znaczenie dla organizmu człowieka. Higiena odżywiania się i żywności. Znaczenie detergentów. Rytm dobowy człowieka, znaczenie snu. Właściwy plan dnia, aktywny i bierny wypoczynek. Bezpieczeństwo podczas gier i zabaw. Zasady udzielania pierwszej pomocy. Przygnębienie i apatia oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. wyróżnia trzy aspekty zdrowia: fizyczny, psychiczny i społeczny, wyjaśnia, kiedy człowieka można nazwać zdrowym, a kiedy chorym, wykazuje rolę ruchu i ćwiczeń fizycznych w utrzymaniu zdrowia, podaje podstawowe zasady dbałości o zdrowie, opisuje znaczenie poszczególnych składników odżywczych dla organizmu człowieka, podaje przykłady pokarmów korzystnie i niekorzystnie wpływających na zdrowie, podaje zasady higieny przyrządzania i spożywania posiłków, wskazuje sposoby utrzymywania domu w czystości oraz właściwego przechowywania i przygotowywania pożywienia, podaje przykłady sytuacji będących przyczyną przygnębienia i apatii oraz stresu, 30

Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia wskazuje możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych, określa rolę snu w zachowaniu pełnego zdrowia, opisuje zasady udzielania pierwszej pomocy, wyjaśnia znaczenie symboli na opakowaniach środków czystości. Dział 7. Jak zachować zdrowie? Zakres treści programowych: Gaz, woda, prąd elektryczny w domu znaczenie i zasady korzystania. Sytuacje niebezpieczne dla zdrowia niewybuchy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, jazda na łyżwach, kąpiel w wodzie. Czynniki zakaźne wywołujące chorobę. Walka z chorobami. Zgubny wpływ papierosów, alkoholu, narkotyków. Zachowania asertywne. Zdrowy styl życia. wskazuje zasady bezpiecznego korzystania z gazu, wody i prądu elektrycznego, podaje przykłady właściwych zachowań w sytuacjach zagrażających zdrowiu, wskazuje sytuacje niebezpieczne dla zdrowia niewybuchy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, lub potencjalnie niebezpieczne jazda na łyżwach, kąpiel w wodzie, opisuje właściwe zachowania w sytuacjach niebezpiecznych, podaje przykłady czynników wywołujących choroby zakaźne, wskazuje możliwości zapobiegania chorobom zakaźnym, wyjaśnia negatywny wpływ nikotyny, alkoholu i narkotyków na zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne, podaje przykłady zachowań asertywnych jako odpowiedź na presję ze strony otoczenia, wymienia zasady zdrowego stylu życia. KLASA SZÓSTA Dział 1. Życie w glebie i w wodzie Zakres treści programowych: Gleba jako środowisko życia organizmów. Organizmy glebowe. Życie w wodzie. Bezkręgowce, ryby i płazy. Przystosowania organizmów do środowiska życia. Pospolite organizmy wodne w najbliższej okolicy. wymienia organizmy żyjące w glebie, opisuje rolę organizmów glebowych w powstawaniu gleby, uzasadnia pożyteczną rolę dżdżownic w glebie, charakteryzuje warunki życia w wodzie, określa bezkręgowce jako organizmy niemające szkieletu wewnętrznego, podaje przykłady pospolitych bezkręgowców lądowych i wodnych, podaje przykłady pospolitych ryb, wskazuje przystosowania ryby do życia w wodzie, opisuje proste zależności pokarmowe występujące między organizmami żyjącymi w wodzie, rozpoznaje i podaje nazwy pospolitych organizmów wodnych występujących w najbliższej okolicy. Dział 2. Organizmy najbliższej okolicy Zakres treści programowych: Rośliny i zwierzęta najbliższej okolicy, w tym rośliny trujące. Rośliny nasienne, mchy i paprocie. Gady, ptaki i ssaki. Gatunkowa ochrona roślin, zwierząt i grzybów. rozpoznaje pospolite rośliny i zwierzęta występujące w najbliższej okolicy i podaje ich nazwy, podaje przykłady roślin trujących występujących w najbliższym otoczeniu, rozpoznaje wybrane gatunki roślin trujących i określa niebezpieczeństwa wynikające ze spożycia takich roślin, odróżnia rośliny nasienne od mchów i paproci, podaje przykłady roślin nasiennych, mchów i paproci, wskazuje różnice między roślinami nasiennymi, mchami i paprociami, wymienia przykłady gadów, ptaków i ssaków występujących w Polsce, wskazuje charakterystyczne cechy gadów, ptaków i ssaków, podaje przykłady roślin, zwierząt i grzybów objętych prawną ochroną gatunkową w Polsce, wskazuje zachowania przyczyniające się do ochrony przyrody. Dział 3. Funkcjonowanie organizmów Zakres treści programowych: Czynności życiowe organizmów. Odżywianie się samożywność i cudzożywność. Przykłady przystosowań zwierząt do zdobywania pożywienia. Oddychanie jako proces wyzwalający energię. Sposoby rozmnażania się organizmów. Budowa komórki. Jedność świata żywego. wymienia podstawowe czynności życiowe organizmów, określa, na czym polega odżywianie się, oddychanie i rozmnażanie się organizmów, podaje przykłady różnych sposobów realizowania czynności życiowych przez różne organizmy, krótko przedstawia istotę procesu fotosyntezy, uzasadnia znaczenie procesu fotosyntezy w utrzymaniu życia na Ziemi, 31

Program nauczania Przyrodo, witaj! na wybranych przykładach omawia przystosowania zwierząt roślinożernych i drapieżnych do zdobywania pokarmu, na wybranych przykładach przedstawia przystosowania zwierząt żyjących w różnych środowiskach do oddychania, udowadnia jedność świata żywego, posługując się argumentacją obejmującą: budowę komórkową organizmów, realizowanie tych samych czynności życiowych, reagowanie na bodźce środowiska. Dział 4. Planeta Ziemia Zakres treści programowych: Poglądy na budowę wszechświata. Ziemia w Układzie Słonecznym. Globus model przestrzenny Ziemi. Ruchy obrotowy i obiegowy Ziemi oraz ich następstwa. Lądy i oceany na Ziemi. Życie w morzach i oceanach. Wyprawy i odkrycia geograficzne. opisuje historyczne poglądy na budowę wszechświata, wymienia planety Układu Słonecznego, określa uwarunkowania związane z istnieniem życia na Ziemi, podaje przyczyny występowania pór roku, opisuje globus jako model przestrzenny Ziemi, wskazuje na globusie: bieguny, równik, południk zerowy i 180, półkule, kierunki główne, charakteryzuje ruch obrotowy i obiegowy Ziemi, określa skutki wynikające z ruchu obrotowego i obiegowego Ziemi, podaje nazwy i wskazuje na mapie świata kontynenty i oceany, charakteryzuje życie w morzach i oceanach, opisuje wielkie wyprawy i odkrycia geograficzne, w szczególności Krzysztofa Kolumba oraz Ferdynanda Magellana. Dział 5. Krajobrazy Ziemi Zakres treści programowych: Strefy klimatyczne na Ziemi. Krajobrazy Ziemi: wilgotnego lasu równikowego, sawanny, stepu, pustyni gorącej, tajgi, tundry i pustyni lodowej. Krajobraz śródziemnomorski, krajobraz alpejski. wymienia strefy klimatyczne na Ziemi, określa wpływ klimatu na życie ludzi, roślin i zwierząt, charakteryzuje krajobrazy Ziemi: wilgotny las równikowy, pustynię gorącą, sawannę, step, tajgę, tundrę, pustynię lodową, krajobraz śródziemnomorski i alpejski, wskazuje na mapie rejony występowania poszczególnych stref klimatycznych, wyjaśnia przyczyny występowania różnych krajobrazów na Ziemi. Dział 6. Prawa fizyki Zakres treści programowych: Właściwości substancji. Gęstość, masa i objętość. Ruch i prędkość. Tarcie i opór. Elektryczność i magnetyzm. Prąd elektryczny w życiu codziennym. Bezpieczeństwo użytkowania urządzeń elektrycznych. Alternatywne źródła energii. porównuje masy różnych ciał o tej samej objętości, opisuje różne rodzaje ruchu, wyjaśnia pojęcie prędkość, określa czynniki, od których zależą siły oporu i tarcia, podaje przykłady zjawisk elektrycznych w przyrodzie, wymienia źródła prądu elektrycznego, opisuje skutki przepływu prądu w domowych urządzeniach elektrycznych, uzasadnia potrzebę korzystania z alternatywnych źródeł energii, opisuje właściwości magnesów, wyjaśnia zasadę działania kompasu. Dział 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjum Dział ten jest działem szczególnym, gdyż zakres jego treści odnosi się do zdobytych przez ucznia wiadomości i kształtowanych umiejętności w ciągu trzech lat nauki przyrody. Zakres treści programowych: Obserwacje i doświadczenia jako źródła wiedzy biologicznej. Zasady prowadzenia obserwacji i wykonywania doświadczeń. Właściwości substancji. Przemiany odwracalne i nieodwracalne. Składniki pogody. Odczytywanie mapy pogody. Graficzne symbole pogody. Rośliny i zwierzęta różnych środowisk. Układy narządów budujące organizm człowieka. Podstawowe funkcje poznanych układów narządów człowieka. Zasady zdrowego stylu życia. Położenie Polski w Europie. Pasy krajobrazowe i krainy geograficzne. Gospodarka w poszczególnych regionach Polski. Budowa Ziemi. Ziemia w Układzie Słonecznym. Ruchy Ziemi (obrotowy i obiegowy) i ich konsekwencje. Kontynenty i oceany na Ziemi. Prawa fizyki w świecie przyrody. Dział 8. Osiągnięcia człowieka Zakres treści programowych: Rozwój naszej cywilizacji. Obraz nieba nad Polską. Gwiazdozbiory. Osiągnięcia techniki XX wieku. Wkład Polaków w rozwój nauki. Rozwój zrównoważony. Rozwój medycyny. 32