Teoria stabilności finansowej. Test praktyki XXI wieku

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ I ZARZĄDZANIE TOM XV, ZESZYT 9 część III www.piz.san.edu.pl Teoria stabilności finansowej. Test praktyki XXI wieku Redakcja Jan Krzysztof Solarz, Elżbieta Klamut Łódź Warszawa 2014

Zeszyt współfinansowany przez Narodowy Bank Polski Redaktorzy tematyczni: Jan Krzysztof Solarz, Elżbieta Klamut Korekta językowa: Karolina Martin, Dominika Świech Korekta techniczna: Bartosz Kowalczyk Skład i łamanie: Agnieszka Zytka Projekt okładki: Marcin Szadkowski Copyright by Społeczna Akademia Nauk ISSN: 1733-2486 Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk ul. Kilińskiego 109, 90-011 Łódź 42 676 25 29, w.339, e-mail: wydawnictwo@spoleczna.pl Druk i oprawa: Mazowieckie Centrum Poligrafii ul. Słoneczna 3C, 05-260 Marki, www.c-p.com.pl; biuro@c-p.com.pl Zeszyt recenzowany. Wersja drukowana jest wersją podstawową.

Spis treści Wstęp............................................................................... 5 Część I. Stabilność finansowa a gospodarka Jan K. Solarz Stadne myślenie o stabilności finansowej................................. 13 Władysław Szymański Finanse w roli dopingu gospodarczego.................................... 29 Małgorzata Oziębło Identification of definition and essence of financial stability.......... 45 Sylwia Wojciechowska-Filipek Zniekształcenia informacji a bezpieczeństwo decyzji finansowych... 55 Część II. Finanse publiczne. Utrzymanie stabilności w warunkach kryzysów Leszek Klank Stabilność finansowa jednostek samorządu terytorialnego........... 71 Edyta Małecka-Ziembińska Normatywne granice, finansowe potrzeby oraz ekonomiczne przesłanki zadłużenia publicznego.......................................... 87 Janina Mospinek Budżet zadaniowy narzędziem efektywnego wykorzystania środków publicznych.......................................................... 101 Andrzej Gorczyński Realizacja zajęć edukacyjnych w świetle przestrzegania dyscypliny finansów publicznych w jednostce oświatowej.......................... 117 Część III. Stabilność i bezpieczeństwo systemu finansowego Urszula Żuławska Kryzys ukraiński a stabilność rynków walutowych. Komunikat z badań.......................................................................... 131

Jarosław Klepacki Determinanty ryzyka portfela kredytów hipotecznych w polskim sektorze bankowym........................................................... 141 Elżbieta Klamut Security of the financial market in the context of an economic crisis.............................................................................. 153 Małgorzata Solarz Odpowiedzialna konsumpcja produktów pożyczkowych gwarantem stabilności finansowej........................................ 167 Mariusz Wisłowski Kredyty hipoteczne w CHF udzielane klientom polskich banków jako element wpływający na zarządzanie złotym polskim............ 181 Część IV. Podmioty gospodarcze w stabilnym otoczeniu finansowym Magdalena Hryniewicka Rozmiary i efekty wsparcia unijnego dla przedsiębiorstw z Polski Wschodniej..................................................................... 195 Michał Krajewski Procedura prowadzenia postępowania kontrolnego stan obecny i kierunki zmian................................................................ 215 Adrianna Trzaskowska-Dmoch Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne jako szansa i zagrożenie światowego rozwoju gospodarczego..................................... 231

5 Wprowadzenie Globalny kryzys ujawnił wiele niesprawności w funkcjonowaniu rynków finansowych niemal całego świata, pokazując zarówno ich słabość, jak i brak stabilności. Polska odczuła kryzys na rynku finansowym pośrednio, gdyż banki i macierzyste instytucje finansowe były zmuszone do tworzenia wielomiliardowych odpisów z powodu nietrafionych inwestycji. Nie oznacza to jednak, że nie ma powodu do zmartwień, a system finansowy w Polsce jest odporny na zaburzenia. Utrzymanie stabilności systemu finansowego stanowi warunek konieczny dla zrównoważonego wzrostu gospodarczego, stąd niezbędna jest ciągłość monitorowania jego stabilności w kraju i zagranicą. Stabilność systemu finansowego to taki stan systemu, w którym wypełnia on swoje podstawowe funkcje w sposób ciągły, efektywny, bez względu na wszelkiego rodzaju perturbacje i zaburzenia w otoczeniu. Na ową stabilność bardzo znaczący wpływ ma stabilność systemu bankowego, gdyż to właśnie banki pośredniczą w finansowaniu gospodarki, a także we wszelkich rozliczeniach płatniczych. Przedmiotem szczególnego zainteresowania NBP jest stabilność systemu finansowego, z uwagi na powierzone mu ustawowe zadanie działania na rzecz stabilności systemu finansowego, a także tworzenie warunków niezbędnych do rozwoju systemu bankowego. Analiza stabilności finansowej to jeden z niezbędnych elementów skuteczności polityki regulacyjnej i nadzorczej. NBP jest jednym z organów, uczestniczących w tworzeniu polityki regulacyjnej, nadzorczej oraz pieniężnej, które są niezbędne w utrzymaniu zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Dobre zrozumienie przyczyn, skali i zakresu ryzyka w systemach finansowych pozwoli na poszerzenie wiedzy o sposobach utrzymania stabilności finansowej i odporności systemu finansowego na wszelkiego rodzaju zaburzenia. Powszechność tej wiedzy może również spowodować, że uczestnicy rynków finansowych będą podchodzić znacznie ostrożniej do podejmowanych decyzji, zwłaszcza tych najbardziej ryzykownych, a to z kolei ograniczy konieczność ingerencji podmiotów publicznych w mechanizmy rynkowe.

6 Wprowadzenie Ostatni globalny kryzys finansowy obnażył słabości sektora finansów, a jego skutki odczuła cała gospodarka światowa. Sektor finansów jest jednym z podstawowych elementów systemów gospodarczych, mających bezsprzecznie olbrzymi wpływ na tempo i rozwój gospodarki. Przepływ środków pieniężnych w krwioobiegu gospodarki to zasilanie w postaci kapitałów. Rezultat to maksymalnie efektywne ich wykorzystanie, a więc odpowiednie decyzje zwiększające rozwój przedsiębiorstw, ich majątku, a tym samym i gospodarki. Wśród badających zagadnienie rynku finansowego nie ma jednoznacznej opinii w kwestii jego wpływu na wzrost gospodarczy czy odwrotnie. Wzajemne relacje są złożone i trudne do wyodrębnienia zarówno dla praktyków, jak i teoretyków, a ich wzajemny wpływ często nieprzewidywalny. Należałoby tu przytoczyć słowa M. Mikity 1 [Mikita 2008, s. 47]: większość prowadzonych badań wskazuje na istnienie pozytywnego związku między rozwojem rynku finansowego i wzrostem gospodarczym. Istnieją jednak i takie, które podważają tę tezę. Dlatego też nie można jednoznacznie stwierdzić, że rozwój rynku finansowego automatycznie oddziałuje na wzrost gospodarczy czy też, że brak jest jakiegokolwiek związku między tymi wielkościami. Wydanie jednoznacznej opinii na ten temat jest dodatkowo utrudnione z uwagi na brak jednego słusznego podejścia do analizy tematu. Dotychczasowa analiza badań w zakresie relacji rynek finansowy wzrost gospodarczy budzi szereg wątpliwości, m.in. w zakresie: słuszności doboru danych do analizy, założenia o niezmienności analizowanych relacji, założenia, iż to poziom rozwoju rynku finansowego wpływa na wzrost gospodarczy, a nie odwrotnie, założenia, że poziom rozwoju rynku finansowego jest zmienną egzogeniczną, wiarygodności analizowanych danych i ich porównywalności, słuszności prowadzenia analizy na poziomie segmentów rynku finansowego, słuszności badania relacji miedzy rynkiem finansowym a wzrostem gospodarczym na podstawie danych dotyczących tylko rynku bankowego, słuszności pomijania powiązań krajowego rynku finansowego z rynkiem globalnym. 1 Materiały VIII Kongresu Ekonomistów Polskich (Sektor finansowy dylematy i kierunki rozwoju). PTE.

Wprowadzenie 7 Sektor finansów można traktować dwojako. Po pierwsze jako system finansowy, w skład którego wchodzą instytucje takie jak: NBP, banki komercyjne i inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, Giełda Papierów Wartościowych, pozabankowe instytucje finansowe. Po drugie jako sfery działalności, czyli rynek bankowy, rynek finansowy, system podatkowy, finanse publiczne, polityka finansowa, finanse ubezpieczeń gospodarczych, finanse przedsiębiorstw. Ten drugi podział szczególnie ukazuje wzajemne przenikanie się wszystkich elementów gospodarki, ich wzajemne ścisłe powiązanie. Perturbacje występujące w jednym z elementów mają swoje skutki także w innych. Ostatni kryzys finansowy w systemie bankowym spowodował straty w całej gospodarce. Z tego powodu tak ważne jest utrzymanie w odpowiednich ryzach działalności bankowej, aby chęć uzyskania maksymalnych dochodów nie przysłoniła dbania o bezpieczeństwo działania. Poszczególne części niniejszego periodyku zawierają wybrane zagadnienia związane z stabilnością finansową. Od zagadnień teoretycznych do tych ściślej związanych z praktyką gospodarczą. Poruszone zostały problemy stabilności w gospodarce, a w szczególności roli, jaką odgrywa ona w zrównoważonym wzroście gospodarczym. Autorzy artykułów zwracają uwagę na wpływ stabilności rynku finansowego na inne sektory życia gospodarczego, w tym także i sektor finansów publicznych. Stabilność finansowa a gospodarka Wprowadzeniem do badania uwarunkowań utrzymania stabilności finansowej jest część pierwsza, zajmująca się badaniem teorii stabilności finansowej. Autorzy starają się odpowiedzieć na pytania: jak obecnie pojmowana jest stabilność, jak ją definiować i w jakim stopniu stabilność finansowa jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki. Do dyskusji zachęca także artykuł jednego z autorów, który sprowadza finanse do roli dopalacza gospodarki. Czy faktycznie mogą one wystąpić w takiej roli? Czy manipulacje informacją sprzyjają stabilności finansowej oraz jaka jest rola informacji i jaki wpływ na podejmowanie decyzji ma jej zniekształcanie, zwłaszcza w sektorze bankowym, jest ostatnim z tematów podjętych w tej części. Finanse publiczne. Utrzymanie stabilności w warunkach kryzysów Stabilność finansowa sektora finansów publicznych i jej utrzymanie w czasach kryzysu jest tematem części drugiej opracowania. Stabilność

8 Wprowadzenie finansowa sektora publicznego jest równie ważna, jak stabilność rynku finansowego. Ma ona wpływ na funkcjonowanie całego systemu finansowego. Jaki wpływ na stabilność finansową jednostek samorządów terytorialnych mają kryzysy? Jak doprowadzić do zwiększenia efektywności wydatkowania środków publicznych? Czy i w jaki sposób można skutecznie egzekwować odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny budżetowej? Jakie są granice finansowe i ekonomiczne, a także normatywne zadłużenia publicznego? To niektóre z tematów poruszanych w tej części publikacji. Stabilność i bezpieczeństwo sytemu finansowego W tej części publikacji przybliżono zagadnienie stabilności i bezpieczeństwa systemu finansowego. Zwrócono uwagę na możliwości zabezpieczenia systemu finansowego w kontekście zagrożeń, ryzyka występującego na rynkach finansowych. To dyskusje o tym, jak kryzys wpływa na rynki finansowe, jak rynki zwłaszcza finansowe reagują na nieprzewidziane wydarzenia polityczne, czy w ramach wyraźnie niestabilnego otoczenia zewnętrznego obecna struktura portfela kredytów hipotecznych w polskich bankach niesie ze sobą realne zagrożenia, a wreszcie, czy konieczne są zmiany w dotychczasowym modelu zarządzania tymi aktywami. To także poszukiwanie odpowiedzi na pytania: jaka jest rola instytucji finansowych oraz organów nadzoru w zapewnieniu stabilności finansowej i ochronie systemu finansowego? Czy odpowiedzialna konsumpcja produktów pożyczkowych ma wpływ na stabilność finansową? Kto powinien być bardziej odpowiedzialny: klient czy instytucja finansowa? Czy dostęp do odpowiednich informacji ułatwi podejmowanie prawidłowych decyzji pożyczkowych? Jak powinno wyglądać zarządzanie ryzykiem finansowym codzienności? Na każdy z tych problemów autorzy tej części publikacji starają się znaleźć odpowiednie rozwiązania. Podmioty gospodarcze w stabilnym otoczeniu finansowym Część ostatnia opracowania zawiera opis wybranych zagadnień związanych z funkcjonowaniem podmiotów gospodarczych w gospodarce rynkowej, zwłaszcza w warunkach powtarzających się kryzysów. Ciągłe dyskusje, jak utrzymać stabilność trwają, i nadal trwać będą, tak długo, jak długo występować będą kryzysy. Środki finansowe absorbowane z UE wspomagają rozwój przedsiębiorczości, szczególnie powinny być one pozyskiwane przez regiony uboższe, słabiej rozwinięte, ale czy tak jest w rzeczywistości, czy potrafią one je pozyskać i w odpowiedni sposób

Wprowadzenie 9 wykorzystać? Stabilne otoczenie, odpowiednie kapitały to szansa zrównoważonego rozwoju dla podmiotów gospodarczych. Rozwój międzynarodowych przepływów kapitału, w tym BIZ, przyspiesza wzrost gospodarczy, ale czy wszystkie inwestycje zagraniczne powinny być postrzegane pozytywnie? A może niosą one także i zagrożenia dla bezpieczeństwa i stabilności całej gospodarki? Z utrzymaniem stabilności systemu finansowego wiąże się odpowiedni dopływ środków od konsumentów i podmiotów gospodarczych. Brak skuteczności i prawidłowości działania administracji skarbowej skutkuje sankcjami nie tylko dla przedsiębiorcy, ale w końcowym rezultacie dla budżetu. Czy istnieje konieczność znajomości procedur postępowania podatkowego przez uczestników rynku? Jak ta znajomość ułatwi współpracę przedsiębiorców z administracją podatkową? Stabilne otoczenie, stabilne systemy finansowe są gwarantem spokojnego funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw, a jak to osiągnąć? Być może na te dylematy znajdziemy odpowiedź w tej części publikacji. Mamy nadzieję, że prezentowane w niniejszym zeszycie teksty przyczynią się one do wzmożenia dyskusji w temacie rynku finansowego, jego stabilności, mechanizmów, a także narzędzi regulujących jego działanie. Publikacja powstała przy znacznym wkładzie finansowym Narodowego Banku Polskiego, za który podziękowania jego kierownictwu składa Rektorat Uczelni oraz autorzy, a także organizatorzy projektu. prof. zw. dr hab. Jan K. Solarz dr Elżbieta Klamut

Część I Stabilność finansowa a gospodarka

Przedsiębiorczość i zarządzanie Wydawnictwo SAN, ISSN 1733-2486 Tom XV, Zeszyt 9, część III, 2014, ss. 13 27 Jan K. Solarz Społeczna Akademia Nauk Stadne myślenie o stabilności finansowej Contagious herding on financial stability Abstract: Communication on financial stability change from time to time. On the beginning it was easy to understand coping with inflation. This turned to direct inflation target. Now it is management by expectation. While such management by expectations worked relatively well in normal times, the crisis inevitably made communication more complicated and more difficult to understand. Now we strengthening communication on risk management: on risk appetite risk culture, risk economy. In post-modern society this is contagious herding. Contagious herding occurs even when some agents are significantly better informed than others. Key words: financial stability, risk appétit, risk culture, risk economy. Wprowadzenie Opowieści biblijne mówią o tym, że człowiek w swojej arogancji rozpoczął budowę w Babilonie wieży do nieba. Rozgniewany stwórca wyposażył budowniczych w 3 000 języków i budowa została przerwana. W praktyce ludzie używają blisko 7 000 języków i są zorganizowani w blisko 300 państw. Ta metafora ma w pełni zastosowanie do rozwoju rynków finansowych. Każdy stara się używać własnego, wysoce specjalistycznego języka w drodze do bogactwa. Od tej przywary nie są wolni uczeni. Odwieczny spór o to, co jest ważniejsze dla rozwoju nauki: pytanie czy odpowiedź na nie, pogodził język. Język, w jakim stawiane jest pytanie poznawcze oraz język, w jakim udziela się na to pytanie odpowiedzi, okazuje się rozstrzygający. Język jest instrumentem, przy pomocy którego dyskurs społeczny jest inicjowany, kontynuowany i kończy się wymianą myśli. Wspólny język finansów o stabilności staje się potrzebny jak nigdy dotąd [Roblen 2012]. Mija czterdzieści lat od zerwania związku dolara amerykańskiego ze złotem. Okres ten był w połowie okresem stabilności finansowej, w po-

14 Jan K. Solarz łowie czasem mówienia o potrzebie jej istnienia. Początkowo mówiono o potrzebie stabilności cen, stabilności pieniądza publicznego, później o sieci bezpieczeństwa finansowego, o bezpośrednim celu inflacyjnym oraz obecnie o nadzorze makroostrożnościowym w warunkach emisji pieniądza prywatnego. Zmienność języka wykorzystywanego do opisu stabilności finansowej jest bezsporna, pokazuje ona skalę niepewności poznawczej towarzyszącej zmianie formy pieniądza z publicznego na prywatny oraz warunków prowadzenia polityki pieniężnej i polityki fiskalnej. Celem niniejszego opracowania jest prześledzenie zmian w języku opisu stabilności finansowej w tym burzliwym okresie oraz sposobach komunikowania się uczestników rynków finansowych na ten temat. Synchronizacja ex-ante języka opisu stabilności finansowej powoduje, że uczestnicy rynku reagują stadnie na pojawienie się informacji o jej zaburzeniu [Georg 2014]. Język kreuje nowe sytuacje, w których łatwiej można zrozumieć istotę systemowych innowacji finansowych. Jeśli tak jest, to spór o język dialogu o stabilności finansowej nie jest techniczną sprawą departamentu komunikacji społecznej banku centralnego lub ministerstwa finansów, lecz sprawą dotyczącą wszystkich bez wyjątku [Holmes 2014]. Tabela 1. Macierz poznawcza dyskursu o stabilności finansowej Fazy dyskursu Struktura Agenci Dychotomia Język jako system Kreatywność wolnego ducha Dialektyka dyskursu Zmiana językowa Kompetencje językowe Ustalenia końcowe Przestrzeń dialogu Dwustronny dialog Źródło: opracowanie własne na podstawie Sum 2013. Rozważania nad językiem dyskursu o stabilności finansowej przedstawiamy od jego najbardziej pojemnej przestrzeni, jaką jest kultura ryzyka. Potem, na przykładzie instytucjonalizacji nadzoru makroostrożnościowego, wskazujemy na jej przejawy na rynku hipotecznych kredytów mieszkaniowych oraz w technikach wychodzenia z niekonwencjonalnych metod prowadzenia polityki pieniężnej. Specjalistyczny, często sformalizowany, język mówienia o stabilności finansowej i sieci bezpieczeństwa finansowego wymaga tłumaczenia na język masowej społecznej komunikacji. Banki centralne dopracowały się własnego języka komunikowania się z rynkami finansowymi.

Stadne myślenie o stabilności finansowej 15 Przyjęta w opracowaniu struktura zrywa z historycznym przedstawieniem języka publicznej rozmowy o stabilności finansowej. W praktyce społecznej język ten jest podporządkowany potrzebie znalezienia kozła ofiarnego, a nie wymiany myśli. Z jednej strony mamy wyliczenia pokazujące, jaki jest wkład sektora bankowego w tworzenie bogactwa narodu, z drugiej mamy tezy o kosztach społecznych nadmiernego rozwoju sektora finansowego. Jednym z nich jest przemieszczenie talentów do jedynie tego sektora [Erturk 2011]. Powielanie tego schematu dyskursu jest niecelowe. Sprawa jest zbyt złożona i dynamiczna, aby można było ją zamknąć w schemat gry zero-jedynkowej. 1. Kultura ryzyka Współcześnie o stabilności finansowej rozmawia się w kategoriach kultury ryzyka. Stanowi ona wynik długotrwałej ewolucji pierwotnego instynktu niechęci do strat. Użyteczność straty jest większa niż zysku tej samej wielkości. Ludzie nie chcą ponieść żadnych strat. W praktyce obserwujemy ograniczony apetyt na ryzyko. Wielu uczestników obrotu gospodarczego żywi przekonanie, że ryzyko należy minimalizować. Ryzyko stanowi dla nich synonimu straty. Zasada minimalizacji ryzyka oznacza obowiązek banku ograniczania ryzykowności prowadzonej działalności bankowej, przestrzegania, dającego wywieść się z ogółu norm prawa bankowego, wymogu ostrożnego i stabilnego zarządzania bankiem, jednakowych norm ostrożnościowych (regulacji ostrożnościowych), ale również innych norm służących minimalizacji prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji zagrożenia dla środków powierzonych [Zalcewicz 2013, s. 199]. W rzeczywistości na profesjonalnym zarządzaniu ryzykiem się zarabia. Trzeba jedynie przestrzegać, aby ryzyko było odpowiednio zabezpieczone. Trzeba świadomie wybrać własny poziom apetytu na ryzyko. Minimalizowanie ryzyka jest właściwe dla powiernictwa, nie jest racjonalne dla transakcji i handlu ryzykiem. Kultura ryzyka to jakość zarządzania ryzykiem w danej organizacji. Właściwy ton do zarządzania ryzykiem musi płynąć z góry na dół. Nic więc dziwnego, że obecnie członkowie organów władz spółek kapitałowych odpowiadają osobiście za jakość zarządzania ryzykiem oraz rzetelność sprawozdawczości w tym zakresie.

16 Jan K. Solarz Rysunek 1 przedstawia w syntetycznym skrócie proces powstawania kultury ryzyka w organizacjach uczestniczących w obrocie gospodarczym. Rys. 1. Fazy kształtowania kultury ryzyka w organizacjach Źródło: opracowanie własne. Jeśli założymy, że każdy człowiek bardziej się boi strat niż ma nadzieję na zysk, a więc użyteczność straty jest dla niego większa niż użyteczność zysku, to jednak obywatele poszczególnych państw różnią się apetytem na ryzyko. Im większy dochód na głowę mieszkańca, tym mniejsza użyteczność jego dalszego przyrostu, z punktu widzenia poczucia szczęścia, tym niższa relatywna awersja do ryzyka. Gdy wartość relatywnej awersji do ryzyka wynosi 0, to oznacza, że użyteczność zagrożonego ryzykiem dochodu ma charakter liniowy, gdy zbliża się do trzech to oznacza, że ta funkcja użyteczności ma charakter wykładniczy. Kraje na dorobku mają relatywny poziom awersji do ryzyka bliski zera, kraje zamożniejsze blisko jedności. Wyższe wskaźniki sygnalizują bardzo duże zróżnicowanie dochodowe w danym kraju. Badanie 80 krajów, na podstawie danych z 2006 r. wykazało, że dla Polski wskaźnik relatywnego braku apetytu na ryzyko wynosi 0,39, w Niemczech 0,66, w Słowacji 0,17, Białorusi 0,24, w Litwie 1,44, Rosji 0,56, Ukrainie 0,38 [Gandelman 2014, s. 10]. 1.1. Społeczeństwo ryzyka Pierwszym, który rozpoznał nowe trendy rodzące się w społeczeństwie postindustrialnym był Ulrich Beck, który do obiegu naukowego wprowadził pojęcie społeczeństwa ryzyka. Dostrzegł, że efekty uboczne funkcjonowania społeczeństwa industrialnego doprowadziły do sytuacji, w której musi ono zejść z centrum globalnej sceny i ustąpić nowemu typowi społeczeństwa. W centrum rozważań umieszczono wielorakie ryzyko przejawiające się w nieodwracalnym zagrożeniu życia roślin, zwierząt i ludzi. Zarządzanie ryzykiem systemowym może polegać na jego zdramatyzowaniu, tak aby można było dokonywać niezbędnych zmian dosto-

Stadne myślenie o stabilności finansowej 17 sowawczych pod wpływem szoku. Inną metodą zarządzania ryzykiem systemowym jest jego rozdzielenie na części dające się rozwiązać. Częścią tej strategii jest prewencja, a więc ograniczanie skali lub prawdo-podobieństwa wystąpienia straty. Częścią jest handel ryzykiem na rynku finansowym. Społeczeństwo ryzyka jest społeczeństwem katastrof. Zagraża mu to, iż stany wyjątkowe stają się normalnymi [Beck 2002, s. 33]. 1.2. Gospodarka ryzyka Sytuacja, w której coraz częściej pojawiają się zjawiska mało prawdopodobne, lecz brzemienne w następstwa uzyskała miano czarnego łabędzia. W Europie panuje błędne przekonanie, że w przyrodzie nie ma czarnych łabędzi, łabędzie są białe. W Australii łabędzie są czarne, dlatego nie można być pewnym, że łabędzie są białe. Gospodarka oparta o świadomość występowania zjawisk mało prawdopodobnych, lecz czyniących olbrzymie straty, jest nazywana gospodarką ryzyka. W gospodarce ryzyka sektor instrumentów finansowych zabezpieczających przed tego typu ryzykiem jest bardzo rozbudowany i wielokrotnie przekracza potrzeby realnej gospodarki. Przerost skali sektora finansowego rodzi szereg negatywnych skutków dla jakości życia i dynamizmu gospodarczego. 2. Nadzór makroostrożnościowy Świadomość, że nie ma jednej jedynie słusznej polityki gospodarczej rodziła się długo. Trwały poszukiwania consensusu waszyngtońskiego lub poznańskiego. Dopiero uznanie, że w ekonomii funkcjonuje równocześnie wiele paradygmatów jej teoretycznego uogólnienia, otworzyła drogę do budowania nadzoru makroekonomicznego. Pierwszym krokiem na tej drodze było powołanie przez przywódców krajów G-20 Rady Stabilności Finansowej, która powstała przez przekształcenie Forum Stabilności Finansowej i wyposażenie jej w statut prawny. Rada Stabilności Finansowej pełni funkcje regulatora globalnych rynków finansowych i realizuje wolę polityczną G-20 w tym zakresie. Rada Stabilności Finansowej koordynuje i nadzoruje pracę kluczowych organizacji między-narodowych, takich jak MFW, Bank Światowy czy OECD oraz sieć regionalnych banków rozwojowych. Unia Europejska jako członek G-20 powołała do życia Europejską Radę Stabilności Finansowej, której podstawowym zadaniem jest monitorowanie ryzyka systemu finansowego w Europie.

18 Jan K. Solarz Aktualnym źródłem nadzoru makroostrożnościowego jest powolne zmniejszanie skali niekonwencjonalnej polityki pieniężnej (tapering), które uderzyło w kraje tzw. wchodzących rynków. Jednym z nich jest rynek Polski. Ich reakcje na zasadniczą zmianę warunków gospodarowania są różnorodne: niektóre państwa dokonywały obniżki nominalnych stóp procentowych, dopuszczono do fluktuacji krótkoterminowych stóp procentowych, połączono interwencje walutowe ze sterylizacją generowania płynności, opodatkowano inwestycje zagraniczne, wprowadzono restrykcje ograniczające import towarów z zagranicy [Raczko 2014, B11]. To, co łączy te kraje, to średni poziom PKB na głowę mieszkańca i prowadzenie polityki pieniężnej na podstawie strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. Jej główne elementy to: publiczne proklamowanie średniookresowego celu inflacyjnego, znanego powszechnie instrumentarium osiągania tego celu, przejrzystości zamiarów dotyczących przyszłych działań banku centralnego. Tabela 2. Ewolucja strategii bezpośredniego celu inflacyjnego Decydent Makroekonomiczna polityka Przedkryzysowe bezpośrednie cele inflacyjne Elastyczny cel inflacyjny Zintegrowany cel inflacyjny Rada Polityki Pieniężnej Luka inflacyjna Luka podażowa Reguła Taylora Uwzględnienie kursu w regule Taylora Nowa teoria polityki pieniężnej Rada Stabilności Finansowej Luka kredytowa Instrumenty makro-ostrożnościowe Makro i mikro instrumenty Spójność w czasie instrumentów Forex lub interwencje walutowe Zmienność kursu walutowego Płynny kurs walutowy Interwencje wobec administrowanego kursu walutowego Kontrola kapitałowa elastycznego kursu waluty Źródło: Agenor 2013, s. XXIII.

Stadne myślenie o stabilności finansowej 19 Ewolucja języka strategii bezpośredniego celu inflacyjnego pokazuje próbę powrotu do sprawdzonej w praktyce formuły celu strategicznego, operacyjnego i taktycznego. W tej konwencji nadal celem strategicznym banków centralnych pozostaje stabilność cen, celem pośrednim jest dostępność kredytu bankowego, zaś celem taktycznym staje się stabilność systemu finansowego. Bank centralny przestaje być bezstronnym sędzią na rynku finansowym, coraz bardziej staje się prorządową stroną transakcji rynkowych. Dylematy banku centralnego dobrze prezentuje rysunek 2. Rys. 2. Uwarunkowania polityki pieniężnej krajów BRICS Źródło: P. Turner, The global long-term interest rate, financial risks and policy choices in EMEs, BIS Working Papers 441/2014, s. 12. Czasy, kiedy banki centralne milczały, minęły bezpowrotnie. Od dwóch dekad nie uznaje się tajemniczości banku centralnego za społecznie pożyteczne. Pierwszymi, którzy zerwali ze zmową milczenia, byli bankierzy centralni Szwecji, którzy uznali, że bez jawności i dostępności danych nie uda się im opanować kryzysu związanego z spekulacjami na rynku nieruchomości biurowych. Później pojawiły się bezpośrednie lub pośrednie sygnały dla rynku w ramach strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. Jego uelastycznienie w trakcie kryzysu 2007+ spowodowało pojawienie się nadzwyczajnych rekomendacji wyprzedzających dostosowanych do potrzeb niekonwencjonalnej polityki pieniężnej. Ta nowa gadatliwość banków centralnych wymusza język wolny od eufemizmów i dwuznacz-

20 Jan K. Solarz ności. Nowe technologie informatyczne wymuszają kolejną zmianę języka komunikowania się z interesariuszami polityki pieniężnej [Vayid 2013]. W czasie kryzysu ten język stał się bardziej emocjonalny, momentami wręcz agresywny. Stawka jest za wysoka, aby można było powstrzymać emocje [Siklos 2013]. 3. Stabilność systemu finansowego 3.1.Diagnoza i terapia kryzysu finansowego 2007+ Pierwsze diagnozy i terapie związane ze stabilnością finansową pojawiły się dwadzieścia lat temu, gdy pojawiły się pierwsze raporty Banku Centralnego Wielkiej Brytanii i Szwecji o stanie stabilności finansowej. Początkowo raporty koncentrowały się na równowadze zewnętrznej kluczowych centrów finansowych świata. Później zaczęły obejmować ryzyko zarażania się zaburzeniami z peryferii do centrów finansowych świata. W pierwszych miesiącach kryzysu, po sierpniu 2007 roku, Fed i EBC potwierdziły zaistnienie zaburzeń w funkcjonowaniu globalnych rynków finansowych i o ich zatroskaniu rozwojem sytuacji oraz podwyższonej gotowości do działania. Wydarzenia były opisywane jako lokalne oraz czasowe. W oficjalnych komunikatach obu tych instytucji mówiło się o nerwowości, zaburzeniach oraz zmienności sytuacji na rynku. Sytuacja decyzyjna była przedstawiana jako normalna i dobrze znana rynkom finansowym. Oczekiwano, że mechanizm rynkowy dokona sam korekty cenowej. Przyznawano, że ryzyko zostało niedocenione. Innowacje finansowe ostatnich dekad pozwalają na racjonalną kalkulację ryzyka i handel nim, a więc jego dywersyfikację przez efektywne rynki finansowe. Pod koniec 2007 r. oba banki centralne uznały, że rynek ma problemy z prawidłową wyceną aktywów finansowych. W tych warunkach uczestnicy rynku utracili do siebie zaufanie. Na początku 2008 r. zaczęto w sposób otwarty mówić o urzeczywistnieniu się ryzyka systemu finansowego. Rynek finansowy stał się groźny i nieprzewidywalny. Zaczęto pisać o przekształceniu się problemów z płynnością finansową w całkowity rozpad rynków finansowych. Po upadłości banku inwestycyjnego Lehman Brothers we wrześniu 2008 r. zaczęto mówić o globalnym zasięgu kryzysu finansowego. Pojawiły się porównania kryzysu 2007 do Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych ubiegłego wieku. Fed i EBC opisywały sytuację jako najgorszą od tamtego czasu. W diagnozach sytuacji decyzyjnej zaczęto mówić o systemowym