JACEK BLIŹNIAK ZARYS KONCEPCJI BADAŃ EMPIRYCZNYCH W OPARCIU O WYBRANY PROBLEM Podstawowym obowiązkiem każdego społeczeństwa jest zapewnienie wszystkim dzieciom i młodzieży prawidłowego i wszechstronnego rozwoju w każdej dziedzinie życia. Osoby odchylone od normy dostosowują się do zewnętrznych warunków dzięki specjalnym metodom, technikom, oprzyrządowaniu i rozwijaniu funkcji kompensacyjnych. Ostatnie lata to okres propagowania idei informatyzacji procesu kształcenia czyli jak najszerszemu wykorzystaniu w procesie edukacji możliwości sprzętu komputerowego. W procesie informatyzacji kształcenia specjalnego najważniejsze jest stworzenie takich warunków rozwoju osobom upośledzonym, aby mogły one samodzielnie korzystać z programów edukacyjnych dla nich przeznaczonych. Jednocześnie pedagodzy specjalni znając potrzeby i możliwości swoich podopiecznych, przy niewielkim nakładzie pracy mogliby sami przygotowywać środki dydaktyczne przy pomocy sprzętu komputerowego. Podstawowym celem mojej pracy jest zbadanie czy sprzęt i oprogramowanie komputerów mogą być przydatne w procesie kształtowania pojęć u dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopni lekkim. Drugim celem jest ustalenie czy możliwości oprogramowania mogą być wykorzystane przez pedagogów posiadających elementarne umiejętności obsługi tego sprzętu i oprogramowania, do podjęcia własnych wysiłków na rzecz uatrakcyjnienia procesu dydaktycznego. 1
1.PROBLEMY BADAWCZE I HIPOTEZY ROBOCZE. J. Pieter (1967 r.) stwierdza, że [...] problemy badawcze są pytaniami na które szukamy odpowiedzi, na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytania i staramy się znaleźć na nie odpowiedź, poprzez własny wysiłek naukowy. J. Sztumski (1984 r.) zaś przez problem badawczy rozumie to [...] co orientuje nasze przedsięwzięcia poznawcze. S. Nowak (1970 r.) definiuje problem badawczy jako zespół pytań na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. M. Łobocki ( 1978 r.) stwierdza że Problemy badawcze to pytania na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych Przeprowadzony przeze mnie eksperyment ma odpowiedzieć na następujące pytania: 1.Czy dzieci niepełnosprawne intelektualnie mogą samodzielnie obsługiwać proste programy edukacyjne? 2.Czy istnieje związek między umiejętnością obsługi prostych programów edukacyjnych a zasobem pojęć u dziecka? 3.W jakim stopniu prezentacje multimedialne przygotowane przez nauczyciela są pomocne w stymulacji rozwoju pojęć u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie? 4.Czy możliwości programów do tworzenia prezentacji multimedialnych (dźwięk, animacja, film), są lepszym środkiem dydaktycznym niż tradycyjne zeszyty ćwiczeń? 2
Na temat hipotez roboczych wypowiadało się wielu uczonych przytoczę w tym miejscu kilka definicji tego pojęcia : J. Brzeziński,,Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeżeli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać procedurze sprawdzania empirycznego, nie może pretendować do miana hipotezy naukowej" H. Muszyński (1971),,Przez hipotezę rozumiemy więc tutaj twierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, iż stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu" M. Łobocki (1978) Hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań" T. Kotarbiński (1960),,Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiqgniętego [...] na podstawie danych wyjściowych" Z. Zaborowski(1973),,[...] należy postawić hipotezy, to jest pewne przypuszczenia co do kierunku i charakteru zależności między zjawiskami" J. Pieter(1960),,Hipoteza jest naukowym przypuszczeniem o związku zależności danych zjawisk od innych lub o związku pojęć bądź wielkości pojęciowych o znaczeniu ustalonym" (Praca naukowa, Katowice 1960, s. 86). W. Zaczyński: (1968),,Hipoteza robocza jest założeniem przypuszczalnych zależności, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi" Z. Skorny: (1984),,[...] hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości 3
Przeprowadzony przeze mnie eksperyment ma potwierdzić lub zaprzeczyć następującym hipotezom roboczym: 1. Dzieci niepełnosprawne intelektualnie po krótkim instruktażu nauczyciela potrafią samodzielnie obsługiwać proste programy edukacyjne. 2. Istnieje związek miedzy poziomem rozwoju pojęć, a umiejętnością obsługi prostych programów edukacyjnych. 3. Prezentacje multimedialne przygotowane przez nauczyciela dostosowane są do potrzeb i możliwości intelektualnych znanych mu uczniów, w związku z tym lepiej stymulują rozwój pojęć. 4. prezentacje multimedialne z uwagi na swoją atrakcyjność ( dźwięk, animacja, film) są skuteczniejsze w stymulacji rozwoju pojęć w porównaniu z tradycyjnymi zeszytami ćwiczeń. 5. użycie komputera jest atrakcyjniejszym dla ucznia środkiem dydaktycznym, co wzmaga jego motywacje i ostatecznie wpływa na zasób jego pojęć. 4
2.ZMIENNE BADAWCZE I ICH WSKAŹNIKI. Według W. Okonia (1992 r.) zmienna to czynnik przybierający różne wartości w badanym zbiorze. Z. Skorny (1984) twierdzi, że Zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulęgać zmianom w zależności od różnych okoliczności. J. Brzeziński pisze:(1984),,zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi zmiennymi chcemy określić (wyjaśnić), nosi nazwę zmiennej zależnej". Natomiast,,zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływają, noszą nazwę zmiennych niezależnych". Zmienna zależna to zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk. Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi. Próbując znaleźć potwierdzenie przyjętych wcześniej hipotez roboczych zakładam, że zmienną zależną, czyli problemem badawczym w mojej pracy jest stwierdzenie Komputer wspomaga rozwój pojęć u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Zmiennymi niezależnymi wpływającymi bezpośrednio na zmienną zależną będą: Jakość i ilość stosowanych w procesie kształcenia programów edukacyjnych. Dostosowanie programów edukacyjnych do możliwości intelektualnych uczniów. Elementarna umiejętność obsługi komputera. Umiejętność obsługi prostych programów edukacyjnych. 5
Częstość stosowania programów edukacyjnych w procesie kształcenia. Dostęp do komputera poza zajęciami lekcyjnymi. Aby ustalić stopień przydatności komputera w kształtowaniu pojęć u dzieci upośledzonych umysłowo w stopni lekkim w dalszej części badań należy określić wskaźniki, które potwierdzą lub zaprzeczą przyjętym w eksperymencie założeniu. Według M. Łobockiego (1965) w celu sprawdzenia czy zbadania interesujących nas faktów czy zjawisk należy ustalić wskaźniki, czyli pewne zmienne wskazujące na obecność wspomnianych faktów czy zjawisk. H. Muszyński: (1971) Pod pojęciem tym rozumiemy wszelkie takie zjawiska, których zaobserwowanie pozwala stwierdzić, że wystąpiły stany rzeczy objęte zakresami pojęciowymi badanych zmiennych" S. Nowak: (1970) Wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje"). Z. Zaborowski: (1973),,Wskaźnik, jak mówi sama nazwa, wskazuje na określone zjawiska obserwowalne, a często mierzalne, które pozwalają nam stwierdzić, że zaszło zjawisko, które wskaźnik określa" (1973, s. 150). Wskaźniki można podzielić na: 1. Empiryczne czyli takie przy których teza o zachodzeniu pewnej korelacji między wskaźnikiem a zjawiskiem jest tezą empiryczną rozstrzygalną na drodze obserwowalnej. Wskaźnikami tymi w moich badaniach będą: Elementarna umiejętność obsługi komputera przez ucznia (posługiwanie się myszą, znajomość podstawowych funkcji 6
klawiatury, uruchamianie zamykanie programów, umiejętność dialogu z komputerem). Częstotliwość zajęć z wykorzystaniem komputera. Poziom rozwoju pojęć uczniów zbadany testem, przed i po cyklu zajęć z prezentacjami wykonanymi w programie POWER POINT 2. Definicyjne kiedy dobór wskaźnika jednocześnie jest zdefiniowaniem jakiegoś terminu. Wskaźnikami definicyjnymi będą: Znaczenie terminu rozwój pojęć Pojęcie upośledzenia umysłowego 3. Inferencyjne kiedy związek między zjawiskami wskazanymi nie są określone definicyjnie, lub zjawisko nie może być obserwowalne a o jego występowaniu wnioskujemy na podstawie obserwowania innego zjawiska. Wskaźnikami tymi będą: Stopień koncentracji w czasie wykonywania ćwiczeń. Stopień upośledzenia umysłowego. Ogólny stan zdrowia. Dostęp do komputera poza zajęciami szkolnymi. Nastawienie ucznia do nauczyciela. Prawidłowy dobór wskaźników w badaniach pedagogicznych jest utrudniony ze względu na charakter zjawisk, których dotyczą. 7
3. METODY, TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAŃ. Przez metodę badań najogólniej będziemy rozumieć sposób postępowania który ma potwierdzić lub zaprzeczyć założonym przez nas hipotezom. Różni autorzy w różny sposób definiują pojęcie metody badań. Oto niektóre z tych definicji: M. Łobocki: (1978) Rozumiane w ten sposób metody są z reguły pewnym ogólnym systemem reguł, dotyczących organizowania określone] działalności badawcze, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy" S. Nowak: (1970),,Przez metodę naukową rozumiemy tu określony, powtarzalny sposób rozwiązywania problemu". [...],,Metoda badań empirycznych to tyle, co określony, powtarzalny sposób uzyskiwania pewnego typu informacji o rzeczywistości, niezbędnych dla rozwiązania określonego typu problemu badawczego, szukanie odpowiedzi na pytanie określonego rodzaju przez szeroko pojmowaną obserwację rzeczywistości".,,tak więc metoda badawcza oznaczać będzie raz węże), raz szerzej pojęte, raz koncentrujące się jedynie na najogólniejszych zarysach, a czasem określone co do drugorzędnych nawet szczegółów powtarzalne procedury i zespoły procedur służących do rozwiązywania problemów o różnym stopniu ogólności". W. Okoń: (1975) przez metodę badawczą rozumie,,systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności". 8
T. Pilch: (1971) definiuje ją w następujący sposób,,metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzających do poznania określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych". T. Pilch (1970) i T. Wujek: (1974) przez metodę badań rozumieją zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania problemu naukowego. Metodą badań którą posłużę się do potwierdzenia lub zaprzeczenia przyjętych przeze mnie hipotez roboczych będzie eksperyment pedagogiczny. Według M. Łobockiego (1978) jest to metoda badań zjawisk pedagogicznych wywołanych przez samą osobę badacza, w kontrolowanych przez niego warunkach, w celu ich poznania. Eksperyment bada pewien odcinek rzeczywistości wprowadzając do niej jakiś nowy czynnik i obserwuje zmiany zachodzące pod jego wpływem. Dla W. Zaczyńskiego (1968). Metoda ta jest pewną odmianą obserwacji, polega ona na aktywnym stosunku obserwatora do badanego przez niego wycinka rzeczywistości. Metoda ta nakłada na badacza pewne wymagania, których spełnienie gwarantuje rzetelność interpretacji otrzymanych wyników. Wymagania te zakładają, aby: Badane zjawisko dało się wywołać. Warunki eksperymentu były precyzyjnie określone i poddawały się manipulacji. Przeprowadzone badania można było powtórzyć przy zachowaniu tych samych warunków. Uzyskane zmiany dawały się zmierzyć. 9
Niewątpliwą zaletą tej metody jest to, że stanowić ona może inspirację do unowocześnienia pracy dydaktyczno wychowawczej. W moich badaniach ze względu na niewielką grupę dzieci które mogę poddać oddziaływaniu eksperymentalnemu posłużę się techniką jednej grupy. Technika ta stanowi dla siebie samej punkt odniesienia, ze względu na brak grupy kontrolnej. Przeprowadzony przeze mnie eksperyment polegać ma na: 1. Zbadaniu aktualnego stopnia poziomu rozwoju pojęć w grupie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim (badania początkowe). 2. Wprowadzeniu czynnika eksperymentalnego, w postaci prezentacji multimedialnej wykonanej w programie Power Point, dostosowanej do możliwości percepcyjnych i intelektualnych badanych dzieci. 3. Porównaniu stopnia rozumienia pojęć ( stan przed eksperymentem a stan obecny). Narzędziem badawczym mogącym określić poziom rozwoju pojęć w badanej przeze mnie grupie, przed i po wprowadzeniu czynnika eksperymentalnego będzie skonstruowany przeze mnie test. Test to nic innego jak zadania które wykonuje osoba badana służący do określenia właściwości jednostki Z. Zaborowski (1973.r). W. Zaczński ( 1968. r) twierdzi że Test to specjalna próba, identyczna dla wszystkich badanych wprowadzona intencjonalnie w ściśle kontrolowanych warunkach, umożliwiająca obiektywny i dokładny pomiar badanej cechy, procesu psychicznego, lub jego zewnętrznych rezultatów. 10
4. CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY, PRZEBIEG BADAŃ. Przedmiotem moich badań są dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, które wzięły udział w eksperymencie polegającym na zbadaniu poziomu rozumienia pojęć, wprowadzeniu czynnika eksperymentalnego w postaci prezentacji wykonanej w programie POWER POINT, i zbadaniu efektywności tego środka dydaktycznego. Badania przeprowadziłem w Zespole Szkół Ogólnokształcących Specjalnych nr 7 w Gliwicach przy ulicy Gierymskiego 7. Objąłem nimi ogółem 30 dzieci w wieku 9-10 l. Badani byli uczniami dwóch klas II i III. Wśród badanych było 12 dziewcząt i 18 chłopców. U wszystkich uczniów stwierdzono upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim. Wśród badanej grupy znalazła się jedna uczennica i dwóch uczniów z zespołem Downa. Jeden z uczniów dotknięty jest mózgowym porażeniem dziecięcym. Badania były rozłożone w czasie, trwały przez cały rok szkolny. Badania stanu początkowego przeprowadzane były na godzinach rewalidacji indywidualnej. Wprowadzenie czynnika eksperymentalnego w postaci ćwiczeń komputerowych odbywało się w ramach zajęć rewalidacji indywidualnej jak i w czasie zajęć dydaktycznych z poszczególnych tematów dziennego ośrodka pracy. Tematyka ćwiczeń pozostawała w ścisłej korelacji z tematami aktualnie przeprowadzanych ośrodków pracy. Każde z dzieci wzięło udział w 15 godzinnych ćwiczeniach z przygotowanym programem, po zakończeniu, którego zbadałem wpływ czynnika eksperymentalnego na poziom rozwoju pojęć. 11