Europy i Polski, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki UMO-2011/01/B/HS4/

KRAJE REGIONY Omar Everleny PÉREZ VILLANUEVA * UAKTUALNIENIE KUBAŃSKIEGO MODELU GOSPODARCZEGO 1 Transformacja gospodarki na Kubie wpisana jest bez wątpienia w ramy modelu kubańskiego socjalistycznego rozwoju gospodarczego. Jego główne cechy to: dominująca rola państwa; planowana gospodarka, w której to PLAN odgrywa ważną rolę; dominująca rola polityki w sferze gospodarczej; utrzymanie socjalnych osiągnięć; ramy ideologiczne, oparte na relacjach z USA. Od 2007 roku władze Kuby zaczęły podkreślać, iż problemy strukturalne przysłaniają jakąkolwiek perspektywę rozwoju, dlatego muszą zostać rozwiązane w jak najkrótszym czasie. Ten argument stał się bodźcem do uaktualnienia kubańskiego modelu gospodarczego. Na przestrzeni ostatnich piętnastu lat problemy strukturalne w gospodarce były gorąco dyskutowane, głównie w środowisku akademickim. Poruszano zwłaszcza kwestie niedostatku dewiz, zniekształconego systemu cen produktów na rynku wewnętrznym wynikającego z oficjalnego i niewłaściwego kursu peso kubańskiego waluty narodowej, obowiązującej w kraju podwójnej waluty 2, segmentacji rynku, słabych realnych wyników gospodarki zwłaszcza w przemyśle cukrowniczym i rolnictwie oraz problemów ze skutecznym funkcjonowaniem instytucji publicznych. Do podstawowych problemów strukturalnych, które wpłynęły na pogorszenie się wskaźników gospodarczych kraju (np. utratę dynamiki eksportu, spadek inwestycji a także Produktu Krajowego Brutto) należą: rozrost sektora publicznego (zwłaszcza usług), podczas gdy rolnictwo i przemysł pozostały daleko w tyle; małe zróżnicowanie handlu zagranicznego, który opiera się na eksporcie profesjonalnych usług, zwłaszcza personelu medycznego, jednak rozwój tej dziedziny nie pociąga za sobą rozwoju reszty gospodarki; niska produktywność znacznej części przedsiębiorstw państwowych; * Prof. dr Omar Everleny Pérez Villanueva dyrektor Centrum Studiów nad Gospodarką Kuby, Uniwersytet Hawański. 1 Artykuł został przygotowany w ramach projektu badawczego Quo vadis Kuba? Implikacje dla Europy i Polski, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki UMO-2011/01/B/HS4/03233. 2 Na Kubie, w obiegu znajdują się dwie waluty: peso kubańskie niewymienialne, czyli waluta krajowa CUP (MN moneda nacional) i peso wymienialne CUC. Oficjalny kurs wymiany to 1,00 CUC = 24 CUP, zaś 1 CUC = 1,00 USD. Jednak ze względu na 10-procentowy podatek od obrotu USD, realna wartość wymiany wynosi 1,00 CUC = 0,97 USD (przyp. Redakcji). 46 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY ogólna niska wydajność gospodarki przy jednoczesnym wysokim wskaźniku jej energochłonności; wysoce zniekształcony stosunek konsumpcji do przychodów i możliwych oszczędności; niepokojąca tendencja demograficzna, typowa dla krajów rozwiniętych bądź w okresie transformacji. Wymienione wyżej czynniki są wzajemnie powiązane. Dotyczą gospodarki dysponującej niewielkim rynkiem wewnętrznym, skrajnie zależnej od importu i zmagającej się z blokadą ekonomiczną ze strony Stanów Zjednoczonych. Jednakże analiza doświadczeń kubańskich i azjatyckich krajów socjalistycznych, stawiają rząd Kuby wobec bezwzględnej konieczności uaktualnienia modelu gospodarczego, w którym coraz większą rolę odgrywać będzie rynek, nawet jeśli przeważać nadal będzie planowanie a nie wolnorynkowe zasady. Nadszedł moment przeprowadzenia koniecznych zmian w strukturze ekonomicznej państwa, chociaż nie mogą być to zmiany przypadkowe. Muszą one umożliwić ukierunkowanie gospodarki w stronę sektorów bardziej produktywnych i o większej wartości dodanej. Zaczęto rezygnować z tych działów, które nie mają znaczenia strategicznego a przez wysokie zatrudnienie generują znaczne koszty. Reorganizacja przedsiębiorstw oraz jednostek budżetowych spowoduje, że liczba osób, które stracą pracę w wyniku redukcji zatrudnienia i będą musiały znaleźć inne zatrudnienie szacowana jest w pierwszym okresie reform na około 1 000 000-1 300 000 pracowników. Na przestrzeni lat 2011-2012 liczba ta może osiągnąć nawet 500 000 osób byłych pracowników państwowych, którzy będą dyspozycyjni i poszukiwać będą nowych form zatrudnienia (w tworzącym się sektorze prywatnym). Następstwem wezwania do uaktualnienia modelu gospodarki kubańskiej był VI Kongres Komunistycznej Partii Kuby, podczas którego przyjęty został dokument pt. Wytyczne polityki gospodarczej i społecznej partii i rewolucji. Zostały w nim przedstawione czynniki wewnętrzne i zewnętrzne, jakie obecnie wpływają na gospodarkę Kuby. Wśród czynników zewnętrznych szczególne znaczenie mają 3 : środowisko międzynarodowe, które obecnie jest w stanie kryzysu kapitalistycznego, zwłaszcza w sferze finansowej, energetycznej i żywnościowej; pogorszenie warunków wymiany handlowej dla grupy krajów rozwijających się; trudności w osiągnięciu finansowania zewnętrznego na korzystnych warunkach; konsekwentna blokada Kuby ze strony USA; nasilenie się katastrof naturalnych, nawiedzających ze zwiększoną częstotliwością rejon karaibski, w tym Kubę (na której spowodowały straty w wysokości ponad 20 mld USD od 1998 roku). Wśród czynników wewnętrznych, dotyczących ogólnej niewydolności gospodarki oraz pogorszenia licznych wskaźników ekonomicznych, należy wymienić: 3 Wytyczne polityki gospodarczej i społecznej, przyjęte 18 kwietnia 2011 r. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 47

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva niski wzrost ekonomiczny, zwłaszcza w przemyśle i rolnictwie; niski poziom inwestycji; dekapitalizację bazy produkcyjnej oraz infrastruktury; proces starzenia się społeczeństwa i zastój demograficzny; niewłaściwą relację między dochodami pracujących a wysokimi cenami dóbr i usług; brak relacji pomiędzy produktywnością a wzrostem średniej miesięcznej pensji; nadmierną centralizację gospodarki; ograniczanie społeczeństwa nadmiernymi zakazami, np. w kwestii nabywania określonych dóbr i usług; niski poziom inwestycji w zakresie budownictwa mieszkaniowego; zewnętrzny i wewnętrzny deficyt finansowy w gospodarce. Możliwe jest zatem przeprowadzenie analizy niektórych z powyższych wskaźników dla lepszego zrozumienia konieczności zmian, przed jakimi stoi kubański rząd rozpoczęcia procesu aktualizowania modelu gospodarki w jak najkrótszym czasie. Zmiany te z pewnością wywołają opór, zarówno wśród części rządzących, w tym struktur partyjnych, jak i ludności kubańskiej, przyzwyczajonej do opiekuńczej roli państwa, a w naszym przypadku państwa paternalistycznego i dobroczynnego. W przypadku czynników wewnętrznych, czyli sfery, na którą rząd może oddziaływać bezpośrednio i ma największy wpływ, konieczne jest przeprowadzenie ekonomicznej diagnozy aktualnego stanu celem określenia propozycji alternatywnego rozwiązania na każdej płaszczyźnie. Ewolucja PKB WYKRES 1. ROCZNA STOPA WZROSTU PRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO PRZY STAŁYCH CENACH Z 1997 R., W % 14 12 10 % 8 6 4 2 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Źródło: ONE Oficina Nacional de Estadística. Roczniki Statystyczne Kuby i Panorama Económico-social de Cuba, La Havana, 2010. 48 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY Gospodarce kubańskiej udało się w 2010 roku zahamować spadkową tendencję wzrostu ekonomicznego zauważalną w ostatnich latach, mimo że stopa wzrostu w okresie od 2000 do 2006 roku osiągnęła średnią roczną wysokość 6,2% PKB przy cenach stałych z 1997 roku. Jest to jednak wciąż powolne tempo wzrostu w zestawieniu z niewykorzystanym potencjałem tzw. realnej gospodarki, czyli przemysłu i rolnictwa oraz z rosnącymi potrzebami ludności, a także rządu. Struktura PKB W strukturze PKB (Wykres 2) widoczna jest tendencja malejącego udziału rolnictwa, przemysłu i podstawowych usług, takich jak budownictwo i transport. Natomiast zwiększa się znacznie udział pozostałych usług. W 2010 roku udział usług w tworzeniu PKB wyniósł 80%, a przypadł on głównie na ochronę zdrowia, handel i turystykę. WYKRES 2. STRUKTURA PRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO W % 70 60 50 40 30 20 2000 2010 10 0 Sektor produkcji dóbr Usługi podstawowe Pozostałe usługi Źródło: Opracowano na podstawie danych Oficina Nacional de Estadística, La Havana 2010. Należałoby zatem zastanowić się czy możliwy jest rozwój w oparciu o wzrost znaczenia sektorów o niskiej produktywności takich, jak ochrona zdrowia, handel, edukacja i inne. Chociaż wskazaliśmy dziedziny, w których priorytetem dla kraju powinien być wzrost ekonomiczny, wciąż jeszcze nie udało się dobrze zidentyfikować, które sektory staną się motorem przyszłego wzrostu ekonomicznego. Wykres 3 pokazuje, że udział we wzroście PKB realnych sektorów gospodarki, takich jak przemysł i rolnictwo jest bardzo nieznaczny, a w ciągu ostatnich trzech lat widoczny jest wręcz zastój w tych dziedzinach. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 49

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva WYKRES 3: UDZIAŁ ROLNICTWA I PRZEMYSŁU MANUFAKTUROWEGO, W TYM CUKROWNICTWA W PKB W MILIONACH PESO KUBAŃSKIEGO, PRZY STAŁYCH CENACH Z 1997 R. Źródło: Opracowano na podstawie danych Oficina Nacional de Estadística, La Havana 2010. Inwestycje W 2011 roku, podobnie jak w poprzednich latach, nastąpiło zahamowanie przepływu środków finansowych, a to za sprawą nie ukończonych inwestycji. WYKRES 4. WARTOŚĆ WYKORZYSTANYCH FUNDUSZY PODSTAWOWYCH W RAMACH REALIZOWANYCH INWESTYCJI, W MILIONACH PESO KUBAŃSKIEGO 2010 2009 2003 2002 2001 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 Źródło: Opracowano na podstawie danych Oficina Nacional de Estadística, La Havana 2010. Między latami 2000 a 2009 przyjmowane plany inwestycyjne nie doczekały się wykonania, co wynikało z ich niewłaściwego przygotowania, niskiego zainteresowania wykonawców a także znaczącego braku materiałów budowlanych i sprzętu. Te ostatnie są uwarunkowane również zewnętrznym finansowaniem, którego w dużej mierze brak. Taka sytuacja powoduje stagnację a państwo traci możliwości rozwojowe. 50 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY WYKRES 5. NIEWYKONANIE ROCZNEGO PLANU INWESTYCJI W % Źródło: Opracowano na podstawie danych Oficina Nacional de Estadística, La Havana 2010. Opisana sytuacja powoduje, iż konieczne jest postawienie pytania, jak możliwe było przeciąganie w czasie modelu powolnego wzrostu gospodarczego, niezmiennego od 50 lat? Chociaż trzeba pamiętać, że do roku 1990 powolny wzrost nie był widoczny w tak dramatyczny sposób, chociaż świadczyły o nim wskaźniki ekonomiczne. Wynikało to ze znacznego wsparcia udzielanego przez dawny blok państw socjalistycznych, a zwłaszcza ZSRR. Starzenie się społeczeństwa Na Kubie od kilku lat wskaźnik przyrostu naturalnego charakteryzuje się ujemnymi wartościami. Czynników wpływających na ten stan jest wiele i są one bardzo zróżnicowane WYKRES 6. ROCZNA STOPA PRZYROSTU LUDNOŚCI W Źródło: Opracowano na podstawie danych Oficina Nacional de Estadística, La Havana 2010. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 51

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva Wskutek niskiej płodności kobiet kubańskich zmniejsza się odsetek ludności w wieku 0-14 lat, a wydłużająca się średnia oczekiwana długość życia powoduje wzrost liczby osób powyżej 60 roku życia. W związku z tym, na Kubie liczba osób powyżej 60 lat wyniosła w 2010 roku 1,9 mln, tyle samo co osoby między 0 a 14 rokiem życia, czyli na jedną osobę w wieku poprodukcyjnym przypada jedna w wieku przedprodukcyjnym. Starzenie się ludności kubańskiej wydaje się być najważniejszym skutkiem przemian demograficznych, zwłaszcza ze względu na to jak wielkiego przygotowania wymaga od instytucji i członków społeczeństwa zmierzenie się z tym problemem. Pierwszy etap starzenia się ludności Kuby przypadł na początek dekady lat siedemdziesiątych. Już pod koniec tego dziesięciolecia wśród ludności kubańskiej zmniejszył się współczynnik reprodukcji brutto poniżej poziomu zastępowalności pokoleń. W roku 2010 odsetek osób starszych wynosił 17,4% ogółu ludności kraju. WYKRES 7. ODSETEK LUDNOŚCI POWYŻEJ 60. ROKU ŻYCIA W % 25 20 15 10 5 0 1953 1970 1981 2003 2009 2015 2020 Źródło: Opracowano na podstawie danych rocznika statystycznego Oficina Nacional de Estadística, La Havana. Relacje między wzrostem produktywności a średnim wynagrodzeniem W kraju, w którym istnieje bardzo wysoki poziom zatrudnienia w sektorze publicznym (tak zwane rozdmuchane kadry ), gdzie w rzeczywistości ponad 1 000 000 pracowników jest zatrudnionych bez potrzeby, można się spodziewać, że relacja między produktywnością i efektywnością pracy a wynagrodzeniem jest zachwiana i niekorzystna. W przypadku Kuby, problem stał się na tyle poważny, iż uznano, że powinien zostać rozwiązany w ciągu najbliższych dwóch lat. Kiedy analizuje się strukturę zatrudnienia w poszczególnych sektorach widać wyraźnie i obrazuje tę kwestię wykres nr 2, że największa liczba miejsc pracy podlegających redukcji przypada na sektor określany jako pozostałe usługi, gdzie w ostatnich latach zwiększano zatrudnienie, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby zatrudnionych w rolnictwie i przemyśle. 52 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY WYKRES 8. WSPÓŁCZYNNIK ROCZNEGO WZROSTU WSKAŹNIKA PRODUKTYWNOŚCI PRACY I ŚREDNIEJ MIESIĘCZNEJ PENSJI W %, W LATACH 2000-2010 Źródło: Opracowano na podstawie danych Krajowego Biura Statystycznego. Rocznik Statystyczny Kuby, La Havana. Od roku 2010 rząd przyspieszył analizę sytuacji miejsc pracy, które mogą zostać zwolnione między innymi w sektorze zdrowia, edukacji i administracji publicznej. Sytuacja mieszkaniowa W 2006 roku wprowadzony został na Kubie specjalny program budowy, konserwacji i adaptacji zaplecza mieszkaniowego, w którym zaplanowano budowę stu tysięcy mieszkań rocznie. Program ten został zrealizowany tylko w roku 2006, głównie dzięki wysokiemu funduszowi mieszkaniowemu przeznaczonym na wykończenie mieszkań od początku Okresu Specjalnego (Período Especial), a także dlatego że zadanie to uznano za priorytetowe. Aktualnie polityka państwa została ukierunkowana na promowanie budowania mieszkań własnym wysiłkiem. Rezolucja nr 40/2011 Instytutu ds. Budownictwa Mieszkań, opublikowana w Oficjalnym Dzienniku Republiki Kuby 17 lutego 2010 zezwala na samodzielną budowę pomieszczeń mieszkalnych, dla której impulsem ma być uproszczona procedura przyznawania pozwoleń na budowę. W rezolucji tej zostało zawarte rozporządzenie, w którym uprawniono jednostki zarządu miast, będące inwestorami w budownictwie mieszkaniowym, do wydawania pozwoleń osobom indywidualnym na realizację nowych oraz rozbudowę, przebudowę, renowację, podział i ujednolicanie inwestycji mieszkaniowych. Jedynym wymogiem jest posiadanie uprawnień do użytkowania danego terenu. Od tej pory, indywidualni inwestorzy zwracają się o wydanie pozwoleń na inwestycje budowlane w następujących sytuacjach 4 : 4 Instytut ds. Budownictwa Mieszkań. Wskazania metodyczne nr 10, Pierwsza Wiceprezydentura, 6 kwietnia 2010, La Havana. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 53

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva podjęcie działań budowlanych w pomieszczeniach o złym stanie technicznym, celem odnowienia części lub całości mieszkania; powiększanie przestrzeni mieszkaniowej w ramach granic własności; budowa niedokończonych mieszkań, które zostały zalegalizowane lub zatwierdzone; podjęcie działań budowlanych mających na celu przeprowadzanie podziałów, zmian koncepcyjnych, prowadzących do przekształcenia użytkowanych lokali w mieszkania; budowa nowych mieszkań przez osoby będące właścicielami nieruchomości nadającej się do nadbudowy. WYKRES 10. MIESZKANIA WYBUDOWANE W LATACH 2000-2010. MIESZKANIA WYBUDOWANE PRZEZ PAŃSTWO (KOLOR JASNOSZARY) I INWESTORÓW INDYWIDUALNYCH (CIEMNOSZARY) Należy zwrócić uwagę, że od roku 2011 wzrosła dostępność materiałów budowlanych oraz ich sprzedaż dla ludności w walucie krajowej, co spowodowało znaczący wzrost liczby budowanych mieszkań. Handel zagraniczny Brak równowagi jest elementem warunkującym aktywność kubańskiego handlu zagranicznego w ostatniej dekadzie. Nie ma dynamicznego wzrostu eksportu z powodu spadku produkcji cukru, zastoju w górnictwie (głównie niklu), jak również zmniejszenia eksportu owoców morza i cytrusów, przy jednoczesnym bardzo wysokim imporcie, pomimo oficjalnej polityki ograniczania importu. 54 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY WYKRES 11. HANDEL ZAGRANICZNY W LATACH 2000-2010, W MILIONACH PESO KUBAŃSKIEGO Źródło: Opracowano na podstawie danych Krajowego Biura Statystycznego. Rocznik Statystyczny Kuby, La Havana. W wyniku znacznego wzrostu importu w roku 2008, oprócz innych czynników wymienionych wcześniej, bilans wydatków okazał się niekorzystny. W roku 2009 doszło nawet do wstrzymania płatności w handlu zagranicznym Spowodowało to również ogromny wzrost długu, zarówno w relacji do eksportu dóbr, jak i do eksportu dóbr i usług razem. Sektor usług stanowi od wielu lat główne źródło przychodów, przy czym zachodzą w nim znaczne zmiany jakościowe, gdyż usługi związane ze specjalistyczną wiedzą zastąpiły turystykę, która poprzednio generowała największe przychody. WYKRES 12. EKSPORT I IMPORT DÓBR I USŁUG W LATACH 2000-2010, W TYSIĄCACH PESO KUBAŃSKIEGO Źródło: Opracowano na podstawie danych Krajowego Biura Statystycznego. Rocznik Statystyczny Kuby, La Havana. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 55

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva Kolejny wykres potwierdza powyższe informacje. Obecnie już ponad 50% eksportowanych usług stanowią usługi medyczne i jednocześnie ta właśnie część eksportu przyczynia się do nadwyżki bilansu handlowego dóbr i usług w latach 2009-2010. Partia, podczas swoich posiedzeń, zajęła się również i tą kwestią, wskazując obszary które wymagają natychmiastowych reform: ograniczenie wydatków (na edukację, zdrowie, sport, kulturę); ograniczenie zatrudnienia w sektorze państwowym poprzez eliminowanie nadwyżek kadrowych; udostępnienie nieużytków drobnym rolnikom (na zasadach dzierżawy); reorganizacja aparatu państwowego, ministerstw i dużych przedsiębiorstw państwowych; stworzenie bodźców dla zatrudnienia poza sektorem państwowym, w tym dla podejmowania pracy na własną rękę; propozycje tworzenia spółdzielni nierolniczych; likwidacja ograniczeń (częściowo już zrealizowana), m.in. zakazu obrotu komercyjnego nieruchomościami mieszkalnymi, samochodami oraz innymi dobrami i usługami; większa autonomia przedsiębiorstw państwowych; jednakowe możliwości dla wszystkich, ale nie egalitaryzm ; poszukiwanie rozwiązań, by kraj stał się samowystarczalny pod względem produkcji żywności oraz stopniowe wycofywanie reglamentacji żywności; możliwość dzierżawy instalacji państwowych, w tym gastronomicznych przez podmioty, również zagraniczne; rozdział funkcji państwowych i należących do sektora przedsiębiorstw; uaktualnienie polityki podatkowej; strategie zmian w sposobie spłaty zadłużenia zagranicznego; poparcie dla tworzenia Specjalnych Stref Rozwoju. W ramach planowanego uaktualnienia kubańskiego modelu gospodarczego ważne byłoby również ponowne przeanalizowanie kwestii tzw. małych i średnich przedsiębiorstw (PYMES), których ewentualne wprowadzenie do systemu gospodarczego przewidywano w połowie lat 90. poprzedniego wieku, z tym że proces ten został przerwany przez różnorodne czynniki, głównie natury politycznej. Pojawiło się wiele komentarzy, że PYMES nie są panaceum zapewniającym rozwój ekonomiczny, jednakże nie próbując minimalizować trudności ekonomicznych wydaje się, że należy jednak przeprowadzić analizę korzyści, jakie mogą z tego wyniknąć. Ich rozwój mieści się w ramach projektu rozszerzania samo-zatrudnienia, zaproponowanego w sierpniu 2010 roku. Projekt opublikowano w Oficjalnym Dzienniku Republiki Kuby, Decyzja Nadzwyczajna nr 11 i 12, z 1 i 8 października 2010 r. 56 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY Co przemawia za ich implementacją? 5 alternatywa zatrudnienia zwalnianej z sektora publicznego ludności; poprawa poziomu życia i wzrost dochodów osób, które pracowałyby w takich przedsiębiorstwach; decentralizacja części produkcji i usług; zwiększenie oferty dóbr i usług. Co ciekawe, to rozwiązanie nie wynika z aktualnej koniunktury w gospodarce kubańskiej, ale raczej ze światowej tendencji opierania struktur produkcji na małych i średnich firmach, które są bardziej elastyczne, charakteryzują się wysoko wykwalifikowaną siłą roboczą (co obecnie zalicza się do najważniejszych zasobów Kuby), a poza tym dużą konkurencyjnością. Faktem jest, że obecnie rząd kubański analizuje konieczność wprowadzenia pewnego rodzaju przedsiębiorstw z grupy PYMES, zwłaszcza tzw. spółdzielni na rzecz uspołecznienia produkcji i zysków. Jednocześnie można rozważać inne rozwiązania, jak na przykład umożliwienie działalności firm, które mogliby tworzyć sami pracownicy i państwo, albo pracownicy indywidualni i spółdzielnie. Jest powszechnie wiadome, że wiele z tych form działalności już istnieje, natomiast chodzi o likwidację powiększającej się szarej strefy nie przynoszącej dochodów państwu i stworzenie jawnych i otwartych relacji pracy, w których będą przestrzegane obowiązki społeczne związane z prowadzoną działalnością, uporządkowanie sfery takiej działalności i wprowadzenie kontroli ze strony państwa. Są też takie rodzaje działalności gospodarczej, które pojawiły się jako propozycja, ale nie znalazły odzwierciedlenia w obowiązujących przepisach dotyczących własnej działalności, przyjętych w połowie lat 90. Poza tym, z uwagi na wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą oraz wysoki procent niepracujących ludzi młodych, należałoby przeanalizować możliwość zakładania przedsiębiorstw, w których wykorzystywana byłaby w większym stopniu wiedza. Dzięki temu można by uniknąć utraty kwalifikacji przez część tych pracowników, którzy zaczynają wykonywać inną pracę, lepiej wynagradzaną, ale gdzie poziom wykwalifikowania konieczny dla danego stanowiska jest poniżej ich wykształcenia. W sytuacjach skrajnych ci właśnie pracownicy emigrują za granicę. Ten nowy proces musi pokonać wiele barier, które utrudniały działalność gospodarczą osobom pracującym na własny rachunek. W przeszłości były to, między innymi, trudności z zakupem surowców, istniejąca polityka fiskalna, przeciwna aktywności gospodarczej, prawie nieistniejące mechanizmy pomocy finansowej (mikrokredyty), brak kontroli państwowej, brak przepisów dotyczących zatrudniania podwykonawców i inne. Jest wiele zbieżnych opinii dotyczących konieczności zwiększenia oferty wytwarzanych dóbr i usług na Kubie, co pociągnie za sobą wzrost poziomu życia ludności 5 PYMES nie państwowe w procesie transformacji gospodarki kubańskiej. Opracowane przez CEEC we współpracy z grupą instytucji. Niepublikowane, 21 marca 1997 r., La Havana. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 57

KRAJE REGIONY Omar Everleny Pérez Villanueva i rozwój więcej niż jednego konkretnego sektora. Do tej pory nie udawało się tego osiągnąć ze względu na przeszkody, które narzuca polityka gospodarcza. Doświadczenia Chin i Wietnamu mogą być przydatne w tym procesie. Na Kubie przeprowadzono wiele analiz dotyczących potencjału gospodarki, społeczeństwa, stanu polityki i ideologii, a nasz przypadek wpisuje się w ogólniejszą dyskusję na temat współczesnego socjalizmu. Socjalizm był punktem odniesienia dla przemian rozpoczętych na Kubie od momentu załamania się realnego socjalizmu w Europie. Jednym z głównych aspektów przyciągających uwagę ekonomistów kubańskich w chińskich doświadczeniach przemian są przeprowadzone przez Partię Komunistyczną reformy rynku w możliwie najobszerniejszy i najbardziej radykalny sposób. Przyniosły one wielki sukces ekonomiczny w różnych dziedzinach i korzystny w aspekcie społecznym (choć kontrowersyjny i pełen sprzeczności), przy czym w aspekcie politycznym wprowadzony przez uprawnioną władzę. Można uznać, że Wietnam stanowi podobny przypadek i prawdopodobnie Kuba podąży podobną drogą. Obraz gospodarki Chin i Wietnamu charakteryzuje kilka parametrów: bardzo wysoki wzrost ekonomiczny, korzystne warunki dla inwestycji zagranicznych, wspaniałe zdolności eksportowe. Jednakże, przy bezpośrednim zetknięciu się z tą rzeczywistością te aspekty wydają się schodzić na drugi plan i jako najważniejszy element uznać należy rynek wewnętrzny. Oznacza to, że obecnie postrzega się głównie Chiny i Wietnam jako rynki wewnętrzne o zawrotnym tempie wzrostu. Przyśpieszona ekspansja rynku wewnętrznego była głównym filarem (i punktem wyjścia) postępu ekonomicznego, jaki odnotowały najpierw Chiny, a następnie Wietnam. W przypadku Chin fakt, że stopa wzrostu gospodarczego została podwojona w okresie krótszym niż dziesięć lat pozwolił z jednej strony na wytworzenie wysokiego, stałego popytu i szybkiego wzrostu, który wymaga ciągłego zwiększania oferty, a z drugiej na uzyskanie wewnętrznych, niezbędnych środków, które umożliwiły utrzymanie bardzo wysokich stóp zwrotu kapitału. Te z kolei pozwoliły na strukturalną transformację gospodarki, chociaż proces ten daleki jest jeszcze od ukończenia i wiele jest wciąż problemów i sprzeczności. W reformie chińskiej od początku uznano za priorytetowy rozwój rynku wewnętrznego, poczynając od reform w rolnictwie i w miarę upływu czasu takie podejście znalazło odbicie w polityce dywersyfikacji form własności, z nastawieniem na wzrost dochodów i w oparciu o rozszerzenie prywatnej działalności gospodarczej. Ten przykład skłania do refleksji, że rozwój rynku wewnętrznego jest niezbędnym warunkiem dla wzrostu gospodarki każdego typu. W przypadku kubańskim do tej pory ten element z pewnością nie był traktowany priorytetowo. Kuba musi przywrócić dobry stan swojej gospodarki w ciągu najbliższych lat. W obliczu braku kapitału dla szeroko zakrojonych inwestycji państwowych, które pozwoliłyby na jej wzmocnienie, małe i średnie przedsiębiorstwa mogą odegrać rolę uzupełniającą. Uaktualnienie modelu gospodarczego na Kubie jest pierwszym krokiem prowadzącym do zdefiniowania kubańskiego modelu rozwoju, poczynając od pośredniego miejsca, w którym konieczne będzie rozwiązanie części wspomnianych deformacji strukturalnych i gdzie rozwój rynku wewnętrznego będzie niewątpliwie jedną z najważniejszych zmiennych. 58 Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59

Uaktualnienie kubańskiego modelu KRAJE REGIONY Transformacja modelu gospodarczego zgodnie z planem strategicznym rządu na lata 2011-2015, pozwoli na roczny wzrost PKB o 5%, poczynając od roku 2012. Przewiduje się ponadto, że w roku 2015 35% zatrudnienia na Kubie będzie poza sektorem państwowym, a od roku 2012 nadwyżka bilansu płatniczego przekroczy 1,5 mld USD. Szacuje się również, że całość eksportu wzrastać będzie około 12% rocznie w okresie 2011-2015. Oznacza to, że naszym celem jest ożywienie produkcji, które możemy osiągnąć poprzez wspieranie już realizowanych megaprojektów w zakresie rozwoju infrastruktury i przemysłu, takich jak rozbudowa portu w Mariel, przedsiębiorstwa petrochemicznego w Cienfuegos, czy też rozwój produkcji niklu oraz impuls dla rozwoju niepaństwowych form produkcji, zarówno w rolnictwie jak i w usługach. W tym celu konieczne są otwarte głowy decydentów i wykonawców decyzji gospodarczych na wszystkich szczeblach oraz bezdyskusyjne stosowanie słowa autonomia. Należy również zerwać z mitami z przeszłości i zrozumieć, że nie ma powodu, by obecne i przyszłe pokolenia miały związane ręce przez niedawną przeszłość. Bibliografía Tłumaczenie: Paulina BOJARSKA-GARGULIŃSKA Centro de Estudios de Economía Cubana (2010), Universidad de la Habana. Memoria taller Seminario Anual sobre Economía Cubana y Gerencia Empresarial, Editorial DESOFT, La Havana. Instituto de la Vivienda, (2010), Indicación metodológica No 10, Vicepresidencia Primera, 6 de abril del 2010, La Havana. Jorge Domínguez; Omar Everleny Pérez; Lorena Barberia, (2004), Cuban Economy at the Start of the Twenty-First Century, Harvard University. Lineamientos de la política económica y social del Partido y la Revolución, Sexto Congreso del PCC, Aprobado el 18 de abril del 2011. Oficina Nacional de Estadísticas, Anuarios Estadísticos de Cuba., (2010), Panorama económico y social, La Havana. Pérez Villanueva, Omar Everleny, (2010), Cincuenta años de la economía cubana, Editorial de Ciencias Sociales, La Havana., (2006), Reflexiones sobre economía cubana, Editorial Ciencias Sociales, La Havana. Pérez Villanueva, Omar Everleny; Alejandro Vidal, Pavel (2011), El trabajo por cuenta propia y sus limitaciones para el incremento de su producción. IPS, La Havana. Pérez Villanueva, Omar Everleny; Alejandro Vidal, Pavel et al. (2010), Miradas a la Economía Cubana I y II, 2009 y 2010, Editorial Caminos. La Havana. Ameryka Łacińska, 1 (75) 2012, ss. 46-59 59