Istota pracy w fizyce i rachunkowości

Zeszyty Naukowe nr 796 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2009 Mieczysław Dobija Katedra Rachunkowości Bartosz Kurek Katedra Rachunkowości Istota pracy w fizyce i rachunkowości 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest określenie analogii pomiędzy koncepcją i opisem pracy znanym z fizyki, a opisem pracy w naukach ekonomicznych. Hipoteza badań zakłada, że teoria pracy w fizyce jest najbardziej ogólna i niezbędna do wyjaśnienia natury pracy w rachunkowości i ekonomii. Wyjaśnienie kategorii pracy prowadzi do lepszego zrozumienia natury kosztów pracy w naukach ekonomicznych. Kategorią związaną z pracą jest działanie, które naturalnie występuje w naukach ekonomicznych. W fizyce znana jest zasada najmniejszego działania. Jest ona równie ważna w ekonomii, jak i w fizyce. 2. Koncepcja pracy w naukach fizycznych Pojęcie pracy jest ściśle powiązane z kategorią energii. W fizyce praca jest wykonywana, gdy ciało porusza się przeciw działającej sile, na przykład tarcia lub grawitacji. Dla przedstawienia zależności między energią a pracą prześledźmy za P. Atkinsem [2005, s. 115] proces pracy polegający na pchaniu bloku żelaza po lodowisku. Tak długo jak go popychamy, blok przyspiesza. W rezultacie jego energia kinetyczna rośnie od zera na początku do takiej wartości, jaką uda nam się mu nadać, póki nie padniemy z wyczerpania i przestaniemy wywierać na niego siłę. Praca, jaką wykonaliśmy, została zamieniona na energię kinetyczną, energię ruchu. Zapiszmy tę operację formalnie przy oznaczeniach: L praca, F siła, m masa ciała, a przyspieszenie, v prędkość ciała, t przedział czasu działania

34 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek siły. Do tego celu korzystamy z drugiego prawa dynamiki i przyspieszenie wyrażamy jako pochodną prędkości wobec czasu. L = F s = m a s = m Δv ( Δt v Δt = m Δv v = m v k v 0 ) v k + v 0 a a 2 Jeśli v 0 = 0, to wtedy L = m v 2 k 2, gdzie: v k prędkość końcowa, v 0 prędkość początkowa. ( ) Otrzymaliśmy formułę ukazującą relację równoważności między energią kinetyczną a wykonaną pracą. Teraz, pisze P. Atkins [2005, s. 115 116], [możemy] przyjąć, że blok żelaza porusza się ze stałą prędkością po gładkim, pozbawionym tarcia stole i w pewnej chwili zderza się z mechanizmem, który zamienia ruch bloku na podniesienie ciężarka. Cała energia kinetyczna przemienia się w pracę, która jest równa pracy, jaką wykonaliśmy, aby przyśpieszyć blok żelaza do określonej prędkości. Spostrzeżenie to pozwala sformułować następującą definicję energii: Energia jest zdolnością do wykonywania pracy. Zauważmy jeszcze, że aby człowiek mógł pchać blok żelaza, to wcześniej musiał zgromadzić jakąś energię początkową, czyli zdolność do wykonania tej pracy. Jeśli w tym wypadku pojęcie energia zamienimy na pojęcie kapitał ludzki, to przedstawiony opis stosuje się do pracy ludzkiej w całej rozciągłości. Na przykład nauczyciel gromadzi kapitał intelektualny, co jest źródłem wykonywania pracy, nauczania, czyli przekazywania wiedzy uczniom. Przekazywana wiedza gromadzi się w umysłach uczniów i koncentrując się, powiększa ich kapitał intelektualny. Nie inaczej dzieje się, gdy szewc wytwarza buty, wtedy jego kapitał ludzki i intelektualny koncentrują się w produktach jego pracy. Po wynalezieniu maszyny parowej rozwinęła się nauka o energii i cieple oraz o zamianie ciepła na pracę. Uczeni odkryli wtedy (trwało to przynajmniej sto lat), że ciepło, podobnie jak praca, jest sposobem przekazywania energii z jednego miejsca w drugie [Atkins 2005, s. 124]. Praca i ciepło są sposobami przekazywania energii, a nie formami energii. Ciepło to przekazywanie energii w wyniku istnienia różnicy temperatur. Ani w źródle, ani w odbiorniku nie ma zgromadzonego żadnego ciepła. Źródło może jedynie mieć pewien zasób energii, który przekazuje odbiornikowi, zwiększając jego energię. Analogicznie, źródło wartości znajduje się w kapitale tkwiącym w aktywach firmy i w kapitale ludzkim. Koszty są transferem tej wartości do produktów, dzięki czemu te ostatnie nabierają wartości. Ani praca, ani ciepło, ani koszty nie są odrębnymi bytami, tylko transferami realnego bytu zwanego w fizyce energią, a w naukach ekonomicznych kapitałem..

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 35 Energia i kapitał są to byty realne, mimo że abstrakcyjne. Na tej podstawie konta bilansowe uznajemy za realne, zaś konta wynikowe za nominalne. One ukazują przepływ kapitału, jak praca i ciepło w fizyce. Część kapitału ludzkiego i innego podlega utracie w procesach ekonomicznych, podobnie jak część energii podlega utracie (ale nie zniszczeniu) w procesach technicznych. Jest to znany fakt, a dzieje się tak wskutek spontanicznej dyfuzji kapitału, analogicznej do straty energii za pośrednictwem ciepła czy tarcia. To zjawisko jest przedmiotem słynnego drugiego prawa termodynamiki, które wyraziście określa naturę rzeczywistości, w szczególności rzeczywistości ekonomicznej. 3. Kapitał jako zdolność do wykonywania pracy Na długo przed powstaniem fizyki jako nauki, a także ekonomii, pojawiła się koncepcja pomiaru wielkości zwanej kapitałem, którą L. Pacioli [1494] określił jako różne przejawy ekonomicznej mocy. Zauważmy, że w podstawowym, najogólniej sformułowanym, równaniu bilansowym stanu początkowego (Aktywa = Kapitał), materialnym i różnorodnym aktywom odpowiada abstrakcyjna wielkość kapitału. To równanie, ta zasada dualizmu, prowadzi do reguły Wn Ma, co dyscyplinuje zapisy operacji gospodarczych i powoduje, że księgowość podwójna umożliwia pomiar przyrostu kapitału, czyli zysku. Ale zwróćmy uwagę na ważny wniosek, który wypływa z zasady dualizmu. Abstrakcyjny kapitał mierzymy w abstrakcyjnych jednostkach miary, identycznie jak mierzymy pracę. Zatem jednostka pieniężna musi być jednostką pracy, a zarazem jednostką miary kapitału ludzkiego. Zatem bez udziału genialnych fizyków pomiar stanu i zmian kapitału początkowego wprowadzono blisko pięć wieków wcześniej przed powstaniem teorii energii. Ten wkład w rozwój nauki nie został zrozumiany i doceniony w późniejszych wiekach, gdy powstawała nauka ekonomii, co skutkuje do dzisiaj poważnym rozdźwiękiem. Nauka, czyli kategoria science, nie obejmuje ekonomii, czyli economics. Osiągnięcia nauk są wprost niezwykłe, zaś osiągnięcia ekonomii raczej mizerne i nieporównywalne. Główną tego przyczyną jest niezrozumienie istoty kapitału jako podstawowej kategorii nauki. Wydatnie podkreśla to C. Bliss [1975, s. vii], który napisał, że kiedy ekonomiści osiągną zgodność w kwestii kapitału, to wkrótce osiągną zgodność we wszystkich innych kwestiach. Kapitał w ekonomii i energię w fizyce łączy identyczne abstrakcyjne określenie. Te pojęcia oznaczają abstrakcyjną, ale mierzalną zdolność do wykonywania pracy. W ekonomii przepływy i bilanse kapitału są równie ważne jak przepływy i bilanse energii w fizyce. P. Atkins [2005, s. 128] stwierdza, że energia jest rodzajem ogranicznika, który kontroluje prawidłowość występujących zdarzeń. Podobnie zasada dualizmu w rachunkowości, uwzględniająca abstrakcyjną naturę

36 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek kapitału przez wywodzącą się z niej regułę Wn Ma, kontroluje dopuszczalność zdarzeń ekonomicznych. Abstrakcyjną naturę kapitału określił Y. Ijiri [1995, s. 55]. Według niego kapitał jest abstrakcyjny, zagregowany i jednolity, podczas gdy zasoby są konkretne i niejednolite. System podwójnej księgowości, który stał się podstawą rachunkowości, od więcej niż pięciu wieków, od początków opierał się na podwójnym ujęciu zasobów i kapitału. Dodajmy, kapitał można i należy pomnażać (kapitalizować), skoro jest odpowiednikiem energii, koniecznej do istnienia wszelkich bytów. Postrzegając kapitał jako zdolność do wykonywania pracy, można określać kapitał ulokowany w różnego rodzaju zasobach (tabela 1). Tabela 1. Konsekwentne określenia kapitału umiejscowionego w różnych zasobach Kategoria Kapitał Kapitał ludzki pracownika Kapitał intelektualny pracownika Kapitał intelektualny przedsiębiorstwa Kapitał społeczny Kapitał finansowy Kapitał etyczny Źródło: opracowanie własne. Określenie Zdolność do wykonywania pracy Zdolność pracownika do wykonywania pracy Zdolność pracownika do dokonań intelektualnych Zdolność załogi przedsiębiorstwa do osiągania ponadprzeciętnych zysków Zdolność społeczeństwa do efektywnego działania Zdolność przedsiębiorstwa do finansowania swojej działalności Zdolność społeczeństwa do efektywnego działania dzięki wysokim normom etycznym i ich przestrzeganiu Potrzeby życia gospodarczego spowodowały, że uniwersalni uczeni, jak Leonardo z Pizy, czyli Fibonacci 1, i L. Pacioli wyprzedzili fizyków i system pomiaru kapitału, zwany księgowością podwójną, działa przynajmniej już od trzynastego wieku. Na początku XIX w. energia była wciąż jeszcze terminem literackim, ale jak pisze P. Atkins [2005, s. 114] już pół wieku później niepodzielnie panowała w fizyce. To dzięki geniuszowi fizyków powstała teoria energii, którą można obecnie wykorzystać do objaśnienia wielu kwestii rachunkowości i ekonomii. Zauważmy za P. Atkinsem [2005, s. 128], że zachowanie energii jest 1 Nowsze badania wskazują, że zasady podwójnego zapisu operacji gospodarczych były już ujęte w dziele Fibonacciego z 1202 r.: Liber abaci.

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 37 z jednej strony domeną dynamiki, czyli dotyczy ruchu pojedynczych ciał i zmiany energii kinetycznej w potencjalną lub odwrotnie, z drugiej zaś termodynamiki, czyli dotyczy zmiany ciepła na pracę i na odwrót. Teorię dynamiki wykorzystał Y. Ijiri [1982], konstruując system trójwymiarowej rachunkowości, określając siły ekonomiczne i ich pomiar. Termodynamika została wykorzystana w niedawnych pracach [Dobija 2004, 2006], [Dobija, Kurek 2005] do lepszego zrozumienia rachunkowości podwójnej, niepewności, ryzyka, zysku i procentu. Zgodnie z pierwszą zasadą termodynamiki, energia nie powstaje z niczego ani nie ginie. Tę zasadę w odniesieniu do jednostki gospodarującej urzeczywistnia rachunkowość podwójna i dlatego jest systemem pomiaru zysku. Według drugiej zasady termodynamiki, każdy działający silnik cieplny musi mieć chłodnicę. Bez niej, jako fizycznej części silnika, bądź tylko abstrakcyjnego wyobrażenia, żaden silnik cieplny nie może działać. Ta zasada wyjaśnia między innymi naturę czasu, naturę ryzyka, naturę zysku i naturę godziwych wartości [Dobija 2006]. W fizyce ujawniają się uniwersalne stałe wyznaczające osnowy teoretycznego opisu rzeczywistych zjawisk. Jak pisze S. Hawking [1990, s. 120], Prawa nauki, jak je dzisiaj znamy, zawierają wiele podstawowych stałych fizycznych, takich jak ładunek elektronu lub stosunek masy protonu do masy elektronu. Nie potrafimy, przynajmniej dziś, obliczyć tych stałych na podstawie jakiejś teorii, musimy wyznaczyć je doświadczalnie. Jest rzeczą możliwą, że pewnego dnia odkryjemy kompletną, jednolitą teorię, zdolną do przewidzenia wartości tych liczb, ale jest też możliwe, że zmieniają się one w zależności od miejsca we Wszechświecie [...]. Warto zwrócić uwagę, że te wartości wydają się dobrane bardzo starannie, by umożliwić rozwój życia. Model kapitału wykorzystujący wiedzę o termodynamicznej naturze rzeczywistości, przedstawiony w cytowanych pracach, uwzględnia wielkość o charakterze stałej [Dobija 2006]. Okazuje się, że wymiana wolnorynkowa ujawnia stałą ekonomiczną równoważącą spontaniczną dyspersję kapitału, opisaną przez drugą zasadę termodynamiki. Ta stała to wielkość premii za ryzyko. We wcześniejszych badaniach premia za ryzyko została zidentyfikowana na rynku kapitałowym, przy czym zaawansowane badania amerykańskie wskazywały na jej 8% rozmiar. Obecnie wiadomo, że ta stała determinuje rachunek kapitału ludzkiego i odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu godziwych płac, zysków i cen, dlatego premia za ryzyko pełni rolę stałej ekonomicznej kształtującej stosunki ekonomiczne na równi z prawem popytu i podaży. Termodynamika niewątpliwie wnosi wiele do zrozumienia natury kapitału i rachunkowości podwójnej jako systemu pomiaru zysku. Należy jednak precyzyjnie wyznaczyć granice, do których można korzystać z tej nauki, przy interpretacji zjawisk ekonomicznych. Te granice określono na rys. 1, w którym wyraźnie

38 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek eliminuje się kategorię entropii, jako dotyczącą swoistych dla fizyki rozważań, a drugie prawo przedstawia się w formie wskazującej na nieuchronną stratę energii w procesach ekonomicznych. Zakres stosowalności drugiego prawa wyznaczają wyróżnione zdania. Zdolność do wykonania pracy (energia, kapitał) Energia Fizyka i Chemia Prawa termodynamiki: Energia nie powstaje z niczego ani nie ginie. Podmiotem jest wszechświat. Każdy działający silnik cieplny musi mieć chłodnicę (musi rozpraszać część energii). Inne sformułowania (entropia) i stałe termodynamiczne. Kapitał Rachunkowość i Ekonomia Prawa kapitału i wymiany. Kapitał nie powstaje z niczego. Pomiar jego zmian określa system rachunkowości podwójnej. Podmiotem jest jednostka ekonomiczna. Kapitał podlega spontanicznej dyfuzji. Jest to przyczyna istnienia niepewności i ryzyka. Premia za ryzyko jako ekonomiczna stała ujawniająca się w wymianie ekonomicznej i równoważąca naturalną stratność kapitału. Jej rozmiar kształtuje wartości godziwe. Rys. 1. Zdolność do wykonywania pracy jako kategoria fizyczna i ekonomiczna Źródło: opracowanie własne. Drugie prawo, ograniczone do tych ram, nie określa mniej lub bardziej słusznej analogii, lecz ustanawia silne niepodważalne prawo ekonomiczne, z którego wynika istnienie i rozumienie czasu, niepewności i ryzyka w naukach ekonomicznych i powiązanych z nimi kategorii zysku i procentu. Pierwsze prawo, zwane zasadą zachowania energii, przejawia się w działalności ekonomicznej zasadą dualizmu, z której wynika zapis podwójny. Ten z kolei nie dopuszcza, aby energia (kapitał) powstawała z niczego lub znikała, ani też do przyrostu kapitału w rezultacie wymian wewnętrznych. Więc zysk może się tworzyć dzięki różnym formom wymiany, jakich jednostka dokonuje z otoczeniem.

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 39 4. Praca i koszty pracy w naukach ekonomicznych Forma niniejszego artykułu nakazuje posłużenie się analogią fizycznej koncepcji pracy w celu opisu pracy i kosztów pracy w naukach ekonomicznych. Matematyczno-fizyczny opis pracy przedstawiony w punkcie drugim artykułu można rozszerzyć, posługując się kategorią iloczynu skalarnego wektorów [Kurek 2004, s. 43 46], [Dobija, Kurek 2005]. Jak wiadomo, praca jest iloczynem skalarnym wektora siły i wektora przesunięcia, co można przedstawić za pomocą poniższego równania: ( ) L = > F > s = > F > v t = ( F v) t cosα =P t cosα o o, gdzie: L skalar pracy mechanicznej, L = > F > s = > F > o wektor ( osiły v ) t działającej = ( F v) tw cosα kierunku =P truchu, cosα L = > F > s = > F > o wektor ( o v ) przesunięcia t = ( F v) t cosα (droga, =P którą t cosα przebywa punkt przyłożenia siły), L = > F > s = > F > o ( iloczyn o v ) t skalarny = ( F v) t wektora cosα siły =Pi t wektora cosα przesunięcia, ( ) L = > F > s = > F > o o v t wektor = ( F vprędkości ) t cosα przesuwu, =P t cosα t czas zużyty na wykonanie pracy, F skalar siły, v skalar prędkości, cos α kosinus kąta alfa pomiędzy kierunkiem działania siły a kierunkiem ruchu, P skalar mocy. Analogią fizycznej kategorii pracy są w naukach ekonomicznych koszty pracy. Ekonomiczną interpretacją mocy jest współczynnik mocy pracownika, czyli faktycznie jego produktywność. Czas w fizycznym wzorze odpowiada wówczas czasowi pracy zatrudnionego. Współczynnik kosinus alfa w ekonomicznej interpretacji przyjmie formę współczynnika społecznej użyteczności wykonanej pracy. Rezultatem zastosowania powyższych analogii i ich ekonomicznej interpretacji jest uzyskanie równania na koszt pracy zatrudnionego. Koszt pracy = produktywność pracownika czas pracy współczynnik społecznej użyteczności. Współczynnik produktywności reprezentuje stosunek pomiędzy produktywnością danej osoby a najwyższą możliwą produktywnością. Determinuje go wprowadzony system płacowy. Skoro płaca jest iloczynem stopnia opłacania pracy i kapitału ludzkiego, to produktywność można określić za pomocą równania [Kurek 2005, s. 135 136]:

40 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek W = u H = H W max u H max H max = wp, gdzie: W płaca robotnika, W max maksymalna płaca dla osoby z największą produktywnością, u stopień opłacania pracy, H kapitał ludzki danego robotnika, H max maksymalny kapitał przypisany osobie z największą produktywnością, wp współczynnik produktywności. Produktywność pracownika jest wyrażona ułamkiem z przedziału pomiędzy 0 a 1, obustronnie zamkniętego. W rezultacie użycia współczynnika produktywności zegarowy czas pracy jest przeliczony na jednostki pracy. Zatem jednostki pracy (jp) są użyte w celu pomiaru wydatkowanej przez robotnika energii (por. [Dobija 2003a; 2003b; 2004]). Współczynnik społecznej użyteczności określa zgodność wykonywanej pracy z oczekiwaniami pracodawcy, a w szerokim rozumieniu społeczeństwa, w którym żyje i działa człowiek. Współczynnik ten zawiera się w przedziale pomiędzy 1 a 1, obustronnie zamkniętym. Praca zgodna z oczekiwaniami organizacji charakteryzowana będzie współczynnikiem większym niż 0. Rozpatrzmy hipotetyczny przypadek murarza. Założyć można, że murarz wykonujący pracę idealnie zgodną z zamówieniem (bez przestojów) pracuje ze współczynnikiem równym +1. Ten sam murarz, jeśli wykonał pracę całkowicie niezgodną z zamówieniem, także niewątpliwie wydatkował swoją energię, natomiast jeżeli konieczne staje się usunięcie budowli postawionej przez tego pracownika, wówczas można stwierdzić, iż jego praca była skierowana przeciwko pracodawcy, to znaczy na szkodę społeczeństwa. Niezbędne będzie wydatkowanie dodatkowej energii, aby budowę doprowadzić do stanu sprzed działań murarza. Współczynnik produktywności murarza przyjmie w tym wypadku wartości z przedziału 1 a 0, lewostronnie zamkniętego. Interesującym przypadkiem jest praca murarza ze współczynnikiem produktywności równym dokładnie 0. Sytuacja taka wystąpiłaby wówczas, gdyby murarz zastosował niewiążącą zaprawę murarską i budowla rozsypałaby się po skończonej pracy. W pewnym sensie podobna sytuacja wystąpiłaby również wówczas, gdyby nauczyciel prowadził zajęcia w pustej klasie bez uczniów. Reasumując, zastosowanie wektorów, zamiast skalarów, pozwala na wprowadzenie nie tylko wartości produktywności pracownika i czasu trwania jego pracy, ale także kierunku i zwrotu społecznej użyteczności wykonanych czynności. Na uwagę zasługuje fakt, że przedstawiony powyżej pomiar kosztów pracy może stanowić podstawę systemu rachunkowości kosztów pracy wykorzystującej zapis podwójny. Twierdzenie to można zaprezentować na podstawie modelu trzech

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 41 T-owych kont [Dobija 2002, s. 69]. Załóżmy, że robotnik pracował, wykonując społecznie użyteczną pracę przez 280 godzin z produktywnością określoną ułamkiem 3/5. Według równania na koszt pracy uzyskujemy: Koszt pracy = 168 jednostek pracy = (3/5) 280 godzin 1 Robotnik wykonał pracę równą 168 jednostkom pracy. Tyle wynosi zarówno wydatek jego energii, jak i wzrost wartości produktów. Należy zatem dokonać pierwszego zapisu księgowego: Kwota Dt Ct 168 jp Produkty Rachunek pracownika Drugie księgowanie powstaje w wyniku przyjęcia zasady wynagradzania polegającej na zgodności płacy z wartością pracy. Zatem wydatek pracy 168 jp powinien być opłacony tą samą kwotą, co prowadzi do zapisu księgowego należności i zobowiązań z tytułu pracy: Kwota Dt Ct 168 jp Rachunek pracownika Zobowiązania płacowe Z kolei, jeśli pracownik otrzyma (nabędzie przy dowolnej formie wyceny; rynkowej bądź przy zastosowaniu jakiejś formy kalkulacji ceny) dobra wyceniane na 12 jednostek pracy, jego rachunek zmniejszy się do 156 jednostek pracy i ta operacja wymaga trzeciego z kolei zapisu księgowego: Kwota Dt Ct 12 jp Zobowiązania płacowe Produkty Warto zauważyć, że praca każdej osoby (robotnika, czy też pracownika wykonującego bardziej intelektualne czynności) może być zapisana w ten sposób, tworząc system alternatywnej rachunkowości o godnych uwagi możliwościach tworzenia informacji sprawozdawczych. Ważną cechą tego systemu jest także występowanie abstrakcyjnej jednostki pracy, która jest równoznaczna jednostce pieniądza. Stąd wynika naturalny wniosek, że jednostka pieniądza jest kategorią abstrakcyjną jak kapitał i praca. 5. Kategoria działania w fizyce i jej znaczenie w ekonomii Obok kategorii pracy w fizyce i ekonomii występuje kategoria działania. Tę wielkość określa w fizyce iloczyn: Działanie = energia czas.

42 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek Są zatem dwa pojęcia: praca określona iloczynem mocy i czasu oraz działanie określone iloczynem energii i czasu. Ze względu na równoważność energii kinetycznej i pracy, działanie można postrzegać jako iloczyn pracy i czasu. Okazuje się, że działanie wiąże się z niezwykle ważną zasadą. Przyroda jest ekonomiczna i podlega zasadzie najmniejszego działania. Uczonym i filozofem najwyższej miary, którego wypowiedzi w dużym stopniu dotyczyły działania, był Wilhelm Godfryd von Leibniz (1646 1717) 2. Najważniejsze dokonania W.G. Leibniza 3 to: w filozofii był swoistym kontynuatorem myśli Kartezjusza, starając się swoją koncepcją monad rozwiązać problem dualizmu systemu kartezjańskiego, w matematyce, niezależnie od I. Newtona, stworzył rachunek różniczkowy i całkowy, przy czym jego notacja tego rachunku okazała się wygodniejsza i jest stosowana do dzisiaj, podczas gdy newtonowska poszła w zapomnienie; stworzył też podstawy topologii, jako inżynier mechanik W.G. Leibniz zajmował się konstrukcją zegarów, maszyn wydobywczych i zbudował jedną z pierwszych mechanicznych maszyn liczących, za pomocą której można było mnożyć, dzielić i obliczać pierwiastki (konstrukcja niedokończona), w fizyce stworzył pojęcie momentu pędu i momentu siły, jako wieloletni bibliotekarz księcia Hannoweru, opracował wciąż powszechnie stosowany w bibliotekach uniwersyteckich na całym świecie system katalogowy, zwany dzisiaj klasycznym, numerycznym systemem katalogów rzeczowych, oprócz encyklopedycznych informacji, wiadomo że W.G. Leibniz propagował system dwójkowy, a pracę doktorską z zakresu prawa obronił w wieku 21 lat. G. Szulczewski [2006], analizując koncepcje etycznej ekonomii 4 P. Koslowskiego 5, wskazuje, że to W.G. Leibniz, rozważając działania boskie stworzył zasadę maksymalizacji istnienia najlepszego ze światów: calculus de maximis et minimis. Odnosi się wrażenie, że W.G. Leibniz miał przeczucie roli stałych Natury, więc wiedział, że istnieje możliwość wyboru wielu modeli świata. Jednak tylko nieliczne z nich są możliwe do realizacji. Bóg, według W.G. Leibniza, wybrał do stworzenia najlepszy z modeli, który realizuje zasadę maksymalizacji egzystencji i optymalizacji ich istoty w określonej przestrzeni. Dzieje się to na zasadach ekonomicznego oszczędzania energii. Perfekcja i harmonia mają być 2 W. G. Leibnitz był rówieśnikiem I. Newtona, który urodził się w 1643 r. 3 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=gottfried_wilhelm_leibniz&action=edit&section=1, Leibniz biography.htm. 4 G. Sulczewski [2006], CEBI, Etyczna ekonomia w ujęciu Petera Koslowskiego, http://www. cebi.win.pl/epublikacjeceb.php 5 Principles of Ethical Economy (2000, paperback edition 2001). German original: Prinzipien der Ethischen Ökonomie, 1988, 2 nd ed. 1994.

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 43 zapewnione za pomocą jak najmniejszych środków. Zasada mini max brzmiąca po łacinie: calculus de maximis et minimis, towarzyszy odtąd wszystkim działaniom w przyrodzie. Myśl o ekonomiczności wszelkiego działania w przyrodzie rozwinął w połowie XVIII w. francuski uczony wielkiej miary, Pierre Louis Moreau de Maupertuis (1698 1759) matematyk, fizyk, filozof i astronom. Ten uczony ogłosił zasadę najmniejszego działania. Brzmiała ona: gdy w przyrodzie zachodzi jakieś działanie, to dzieje się to na zasadzie jak najmniejszego wysiłku, najmniejszego wydatkowania energii. P.W. Maupertuis określił tę zasadę, przeczuwając, podobnie jak W.G. Leibniz, że perfekcja Wszechświata wymaga ekonomiczności Natury, i nie dopuszcza bezcelowej straty energii. Warto dodać, że P.W. Maupertuis jest przez niektórych ekonomistów, na przykład K. Zająca [1997], uznawany także za ekonomistę. Jak wiadomo, ta zasada leży także u podstaw racjonalnego gospodarowania. Dążymy do minimalizacji kosztów przy określonych przychodach lub maksymalizacji przychodów przy wyznaczonych kosztach. Oprócz tych ogólnie znanych stanów rzeczy występują mniej znane, jak na przykład ośmioprocentowy rozmiar premii za ryzyko, którą rynek nagradza uczestników wymiany rynkowej działających przy średnim poziomie ryzyka. Ten rozmiar jest wyznaczony przez właściwości Natury wynikający z układu stałych uniwersalnych, jak G, h, c, czyli stała grawitacji, stała Plancka, stała Einsteina i inne. Ten układ wytwarza odpowiedni poziom niepewności, który stwarza z kolei właściwy poziom ryzyka działania. Poziom ten można estymować przez pomiar premii za ryzyko, co przedstawiono w niedawnej pracy [Dobija 2006]. Z badań wynika, że działanie przy średnim ryzyku jest narażone na utratę 8% zaangażowanego kapitału. Rynek nie jest ani skąpy, ani szczodry, wyznaczając ten rozmiar premii za ryzyko, lecz zgodnie z zasadą najmniejszego działania wyznacza premię niwelującą koszty ryzyka. Dobre zarządzanie przedsięwzięciami może natomiast ograniczyć koszty ryzyka, mimo istniejącej niepewności; wtedy powstanie zysk. 6. Podsumowanie Reasumując, dawniejsze poglądy o rozdzielności nauk fizycznych i ekonomicznych nie mają już wystarczającego uzasadnienia teoretycznego. Fizyka tworzy poznanie najogólniejsze i pominięcie osiągnięć teorii fizycznych czyni teorię ekonomiczną, słabą i nierozwojową. Przykładem są zagadnienia pracy. Zastosowanie wiedzy fizycznej otwiera szersze możliwości rozumienia pracy i kosztów pracy w naukach ekonomicznych oraz ważnych kategorii związanych z tymi zagadnieniami. Dotyczy to w szczególności pieniądza, wirtualnego produktu pracy.

44 Mieczysław Dobija, Bartosz Kurek Literatura Atkins P. [2005], Palec Galileusza. Dziesięć wielkich idei nauki, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań. Bliss J.C. [1975], Capital Theory and the Distribution of Income, North-Holland, Oxford. Dobija, M. [2002], Monetary Unit The Theory of Value [w:] Monetary Unit Stability in Holistic Approach, red. M. Dobija, Leon Koźmiński Academy of Entrepreneurship and Management, Warszawa. Dobija M. [2003a], The Theory of Account Unit and Accounting for Labour [w:] General Accounting Theory: In Statu Nascendi, red. M. Dobija, AE w Krakowie, Kraków. Dobija M. [2003b], Wage, Money and Accounting: Theoretical Relationships, Argumenta Oeconomica Cracoviensia, No 2, Cracow University of Economics, Kraków. Dobija M. [2004], Theories of Chemistry and Physics Applied to Developing an Economic Theory of Intellectual Capital [w:] Knowledge Café for Intellectual Entrepreneurship THROUGH or AGAINST Institutions, red. S. Kwiatkowski, P. Houdayer, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa. Dobija M. [2006], Wartość godziwa jako kryterium prawdy w naukach ekonomicznych [w:] Dążenie do prawdy w naukach ekonomicznych, red. W. Adamczyk, Dni Jana Pawła II, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Dobija M., Kurek B. [2005], The Nature of Capital and a Money-Goods Economy in a Contemporary Energetics Approach, International Economic Association 14 th World Congress (New Trends in Economics. Understanding the Great Changes in the World. Economic Reforms in Morocco), Marrakech, Morocco, 29 August 02 September 2005, available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=893502. Hawking W.S. [1990], Krótka historia czasu od wielkiego wybuchu do czarnych dziur, Alfa, Warszawa. Ijiri Y. [1982], Triple Entry Bookkeeping and Income Momentum, American Accounting Association, No. 18, Sarasota, Florida. Ijiri Y. [1995], Segment Statements and Informativeness Measures: Managing Capital vs. Managing Resources, Accounting Horizons, vol. 9, nr 3. Koslowski P. [2000], Principles of Ethical Economy, Springer-Verlag, New York. Kurek B. [2004], Rachunkowość jako stymulator rozwoju kultury, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 24 (80), Rada Naukowa, Warszawa. Kurek B. [2005], Analiza wzrostu kapitału w modelu gospodarki Robinsona Crusoe [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny, red. M.G. Woźniaka, cz. 2, Zeszyt nr 7, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. Pacioli L. [1494], Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita, Wenecja. Szulczewski G. [2006], Etyczna ekonomia w ujęciu Petera Koslowskiego, CEBI, http:// www.cebi.win.pl/epublikacjeceb.php. Teoria rachunkowości w zarysie [2005], red. M. Dobija, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Wright R. [2000], Nonzero. Logika ludzkiego przeznaczenia, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Istota pracy w fizyce i rachunkowości 45 Zając K. [1997], Związki teorii statystyki z rozwojem nauk przyrodniczych [w:] Dynamiczne modele ekonometryczne, V Ogólnopolskie Seminarium Naukowe, 9 11 września, Toruń. The Nature of Work in Physics and Accounting The aim of this article is to describe the process of work. One emerging question is to what degree one can use the description of work in physics to quantitatively describe work in economics. It appears that the lack of terms in physics and the lack of understanding of physical work might lead to an incomplete quantitative description of work in economics. The science of physics introduces basic terms. Therefore, in economics, one can find economic manifestations of these terms. Work is connected to the following terms: kinetic energy and activity. These terms have their analogies in economics. Energy manifests itself as capital, and the law of least activity is the basis for the well-known laws of economic optimum.